चथाः
चथाः डा.चुन्दा वज्राचार्य नेवाःत थज्याःगु जाति खः, गुगु जातिं ल्वहंया मूर्तियात द्यः धकाः हनेगु स्वयां न्हापां प्रकृतियात हे द्यः कथं हना वयाच्वंगु जाति खः । धर्तिमाता धकाः पृथ्वी हे दकले तःधम्ह द्यः भाःपीपिं जाति खः । लः पिहां वइगु लःया मुहान,बुँगाः,तुं, नाग,ब्यांचा,क्व, खिचा, सा, दाजुकिजा, कुमार, कुमारीपिन्त समेत पूजा यानाः नेवाः संस्कृति न्ह्याका वयाच्वंग दु । थःपिन्त भिं याइपिं जुइमाः वा मभिं याइपिं. जुइमा: सकसित द्य: धकाः पूजा याना: वयाच्वंगु नेवाः समाज ख: । थाय् वा पशु प्राणीयात द्य: धका: पूजा यायेगुलिइ छुं छुं कारण दु, महिमा दु। जीवन उपयोगी दर्शन दुथ्याना:च्वंगु दु । आकाश, पृथ्वी सूर्य चन्द्रमायात जक द्यः पूजा याइपिं मखु, सिमा जगंल पहाडयात समेत द्यः भाःपाः पूजा यानाः श्रद्धा तयाः जुइपिं नेवाः जाति खः । प्रकृतियात द्यःधकाः माने यायेगु हनेचने यायेगु अादिवासीतयेगु जातिया विशेषता खः । प्रकितिया गुणयात जीवन उपयाेगी महत्व थुइका: पूजा याइपिं नेवाः जातिं ब्यां, क्व:, खिचा, सा, नागःयात जक पूजा याइगु मखु, दाजुकिजाया नापनापं थ: थम्हं थ:त समेत पूजा यानाः जीवन न्ह्याका वयाच्वंपिं नेवाः जाति खः । नेवाः जाति खुँयात समेत पूजा याइपिं खः । बांला:गु बांमलाःगु निगुलिं जीवनया पक्ष ख: । मनूया जीवन वा समाजयात भिं याइपिन्त जक पूजा यानाः समाज न्ह्याकीगु जाति नेवाः जाति मखु । जीवनय् बांलाःगु नं वइ, बांमला:गु नं वइ, भिंगु नं वइ, मभिंगु नं वइ । निगुलिंयात नं समान रुपं, सहज रुपं कया जीवन न्ह्याका वनेमा: । समाज न्ह्याका वनेमाः धयागु ज्वलन्त उदाहरण खुँद्य:यात पूजा याना: नख: हना: समाज न्ह्याकाच्वपिं नेवाः जाति ख: । नेवाः जातिं हना: वयाच्वंगु नख:चख: मध्यय् भाद्र शुक्ल चतुर्थी अर्थात गुँलाथ्व चतुर्थीकुन्हु चथा: धकाः हना वयाच्वंगु दु । चथाः गुबलेनिसें हना: वयाच्वन धयागु खँय् भाजु पुण्यरत्न बज्राचार्यया धापू कथं नखःचखः परापूर्व काल नसें हना वयाच्वंगु ख: । जुइफु नेपा:गा:या दकले न्हापांया आदिवासी नेवाः जातिं नख:चखः हने सःबलयनिसें हनाव:गु जुइमा: । लिपा वनाः थी थी पुराण व धर्मावलम्वीपिसं थः थ: कथं थ्वयात परिभाषित याना: थ्वया उत्पतिया बारे खँ न्ह्यथंगु जुइमाः । उत्पति चथाः चतुर्थीयात घाइगु खः । थुकियात चौथी नं धायेगु या: गथेकि मंगल चौथी । चौथी खँग्व: आपालं चलन चल्तीया खँग्व: खः । चौथी खँग्व: लिपा वना: चथालय् हिल । यौंकन्हय् चथा: धायेगु जुल । चथाःयात गणेश चौथी धका: नं धायेगु याः । पार्वती थःगु रक्षाया लागि गणेद्य:या सृष्टियात । थ्व हे पार्वती गणेद्यः सृष्टि याःगु दिं हे भाद्रशुल्क चौथी खः । उकिं चथाःयात गणेशया बुदिं धकाः नं घायेगु या: । चौथी तिथि गणेद्य:या तिथि ख:, अले वार कथं मंगलवार नं गणेशया हे वार खः । उकि मंगलवार चौथी लात धायेवं गणेद्य: पूजा यायेगु भिं धकाः पूजा याइपिं यक्व यक्व दु । थुकथं चथाः कुन्हु गणेद्य: पूजा याइपिं नं दु। चथाः धकाः गणेद्यः जक पूजा याइगु मजुसे थ्वकुन्हु नख: धकाः हनीपिसं चन्द्रमा पूजा यायेगु नं या: । भाद्रशुल्क चौथी अर्थात ञंलाशुल्क चतुदर्शी कुन्हु चथाःद्यः धकाः चन्द्रमायात पूजा याइगु खः । चथाःद्यःयात नेवाः समाजय् भिम्ह द्यः धकाः कायेगु मया: । खुँद्य: धका: माने यानाः वयाच्वंगु ख: । चयाःद्य: धकाः हनीगु द्यः चन्द्रमायात छाय् खुँद्यः धकाः धाल धयागु खँ ब्रम्हपुराणय् ब्रम्ह वचन धका: थथे च्वयात:गु दु । छन्हु विष्णु भगवानया थाय् देवसभा जुयाच्वन । थ्व इलय् चन्द्रमा पार्वतीया काय् गणेद्य:यात नाना कथं हिस्याना: च्वन । दक्व द्य:पिनि बांबाला:गु रूप गणेद्यःया. धा;सा .किसिया छ्यं धकाः हिस्यात । थुकथं चन्द्रमा गणेद्य:यात हिस्या:गुलि गणेद्य:वं नं चन्द्रमा खना: तचाया छंगु ख्वा: स्वक्व खुँ जुइमा धका: सरा: बिल । थथे सराः व्यूसेलिं स्वर्गय् च्वंपि द्य:पिंसं नापं खुँ जुइ धका: चन्द्रमायागु ख्वा: स्वयेगु मयात । सुनानं ख्वाः मस्व:गुलिं चद्रमायात तच्वतं लाज जुल । थथे चन्द्रमा मछा:गु सिया: महाद्य: व मेमेपि द्य:पिसं गणेशया लड्डु, दुरु, लैं, सितु छाना तिमिलायात क्षमा याना: बीमाल धका: जोड यात । द्यःपिं नाप महाद्य:वं. समेत क्षमा यानाः बीमाल धकाः धा:गुलिं थम्हं बियागु सराः भाद्रशुक्ल चौथीकुन्हु छन्हु लगे जुइ, मेबलय्. जुइमखु धका: थःम्ह ब्यूगु सराः छन्हु जक याना: लित कयाबिल । थननिसें थ्वकुन्हु अर्थात् भाद्रशुक्ल चौथी ञलाथ्व चतूर्थीकुन्हु चन्द्रमा स्वत धाःसा खुया मकाःसां खुँ पाः याकेमाली धका: चन्द्रमायात मस्वइपिं नं दु । थ्व हे, कथं ञंलाथ्व चतुर्थीकुन्हुया चन्द्रमायात खुँद्य: धका: धायेगु या:गु खः। खुँद्य: चन्द्रमायात पूजा च्वय् न्हयथनागु खं थ्व स्पष्ट याःगु दुकि ञंलाथ्व चतर्थीकुन्हु चन्द्रमायात स्वक्को खुँ जुइ । गणेद्य:वं चन्द्रमायात ब्युगु सरा: नं याना: मनूतय्सं थः खुँ जुइ वा खुँ पाः याइ धकाः ग्यानाः ञंला शुक्ल (भाद्रशुक्ल) चतुर्थीकुन्हु गणेद्यः पूजा याना:, अवसं च्वनाः, चन्द्रमा मस्वसे सुला च्वनीपि नं दु। उलि जक मखु तिमिला खने मदुनिबलयनिसें सुथ न्हापां हे थःगु म्हय् खाइसि मल्ता घाना: चिना: थःत खुँ पा: याःवइ धका: ग्या:इपिं दु । थज्याःपिनि द्य:बित धायेवं पिनेनिसें खापाखिपा ग्वयाः गणेद्य:यात पूजा याइ । चन्द्रमा बाँला:म्ह, शितलता बीम्ह व ख्युंसे च्वथाय् जः बीम्हसित नांप म्वाःम्वायेक खुँ धका: बांमलाक दोषारोपण याकेमाः घाःसा, मनूया जीवनय् सींक मसीक खुँया ज्या जुल जुइ वा मजूसां खुँज्या जुइफु । उकिं दछिया छक्व: जक जुसां नं खुँ ज्या सम्मानीत कथं जुइमा: । वयात स्वाभाविक कथं कायेमा: धकाः खुँद्य:यात पूजा या:गु खः । चन्द्रमायात खुँद्य: धकाः पूजा याये माःपिं नं दु, । चन्द्रमायात खुँद्य: धकाः पूजा याये म्वाःपिं नं दु । खुँद्यः धकाः ग्याना: पुमज्याइपिनि, ग्याना: जुसां चन्द्रमायात खुँद्यः धकाः पूजा याइपिनि खुँ हे मखुसां खुँ धका: पोलय् याना:हःसा व असत्य खँ प्रमाणित याये मफयेमा धकाः ख: । अथें तुं मनुया जीबन गुबले छु जुइ सुनां धायेफू ? थन छु त्वः फ्युगु दै । उकि खुँ ज्या जुसां नं स्वाभाविक धका: ख: । भगवान बुद्ध थम्ह हे धया बिज्याःगु दु कि जीन्दगीभरी खुया मकाःपिं, मखुगु खँ गुबलें मल्हा:पिं, मज्यूगु ज्या गुबलें मयाःपिं दैमखु धकाः । थ्व खँ यथार्थ खः, सत्य खः । चन्द्रमायात पूजा यायेगु धकाः न्ह्याबलें याइमखु । थ्व ञंलाथ्व चतुर्थी अथवा भाद्रशुक्ल चतुर्थी कुन्हु द्य: खिउँले च्वन धायेवं चन्द्रमा लुयावइ । सामाजिक धारणा कथं सर्गतय् खने दया वयाच्वंगु चन्द्रमायात खुँद्य: दुबीत धायेवं लाछि खिचातय्सं उइ । त्वा: त्वालय् खुँ वया: खूवल धाःसा गुकथं लाछि खिचा उइ उकथं हे व कुन्हु चन्द्रमा खने दयेक वयेवं लाछिखिचां उइ । चन्द्रमा दुबित धायेवं खिचातय्सं उइगु याइमखु । थथे खिचातय्सं सुचं बिल धायेवं फुकसिया कःसिइ वा चन्द्रमा खने दुथाय् च्वना: चन्द्रमायात पूजा यायेगु याइ । चन्द्रमा लुसानिसें द्य: तुयू मजूतले थथे पूजा यायेगु याइमखु । खिचां उयाच्वंतले जक पूजा यायेगु जुइ । थुकि त्वाः त्वालय् छक्वलं हे पूजा यावेगु जुइ छाय् घाःसा खिचा उल धायेगु पूजा याइगु खः । छाय्धा:सा खिचा उतलय् जक पुजा जुइगु खः । गुम्हं गुम्हं तान्त्रिकतय्सं चन्द्रमा लुइगु इलय्
श्री बसुन्धरा देवीया तिलाय व्रत
श्री बसन्धरा देवीया तिलाय व्रत कृष्णा श्रेष्ठ, नरदेवी तिलाय व्रत धाय्बले न्हिच्छि द्यांलानाः सुचि जुया गुम्ह द्यःयागु पूजा यायेगु ख: वहे कथं पुजाबिधि अनुरुप व्रत च्वनिपिं सकलें च्वनाः गुर्जुपिन्स॑ पूजापाठ अले बाखं कनाः तःधंगुपूजा याइ । श्री बसुन्धरा देवीया व्रत आश्विनकृष्णपक्ष गातिला तृतीया खुनु याइ । थ्व व्रत दनेबले म्हासुगु बस्त्र पुनी । व्रत च्वनेबले चि, यको पु (बियाँ) दुगु फलफूल नय् मज्यू। म्हासुगु छता नय्गु त्वःतेमा: । उकिं छिक्छिकबुं स्वां नय्मज्यू । थ्व लिपा नं गब्लें नय्मज्यू । श्री बसुन्धरा द्यः स्वपाः ख्वाः खुका ल्हा: दुम्ह स्वंगु रुप कया बिज्याना च्वम्हं सुरजसमान तेजं थिनाच्वम्ह, स्वपा ख्वाः मध्ये दथुया ख्वाल म्हासुवरण, जवयागु ख्वाल कुम्कुम (सुन्तला) वरण, खवयागु ख्बाल हिंगुली (ह्यांगु) वरण अथेहे न्हापांगु ल्हाःत॑ जपमाला, निपागु ल्हा:तं ज्वलान्हाय्कं, स्वपागु ल्हाःत॑ अभयवर, खवपाखें न्हापांगुलिं सफू, निगूगुलिं वाग्विं (वामा), स्वपागु ल्हा:तं कलश ज्वनाः, रत्नमालाया तिसां तियाः, कलशया द्यःने आशन याना: दुःखिपिन्तं उद्दार याय्त स्वंगु रुप कया बिज्याम्ह, सकसितं थः मचा सरि अन्न, धन, बियाः उद्दार यानाबिज्याम्ह ख: । सकल प्राणीपिन्त थ: मचा भाःपिया: दुःखिपिन्तं उद्धार याय्गु, छम्ह यक्षनी कुलया एकदम भिंगु मन दुम्ह, धन मदुपिंत धन बीगु, ज्या मदुपिंत ज्या बीगु जूगुलिं सुयां थन वया: तिलाय् व्रत दन घाःसा थम्हं मनय् तयागु पूर्ण जुइ । उकिं थ्व व्रत कया वा, वाग्विं, हिंसि, म्हासु काप: तया: द्यः साधना यानाः पूजा याइ । थथे व्रत न्ह्याबलें जुसां स्वक:, मफूसा छक: जूसां दन धाःसा थःगु दुःख फुनाः मोक्ष प्राप्ति जुइ । व्रत दनेत मा:गु सासग्री थथे दु : १) पुजाभू छपाः २) शंख व मस : ३) सुकुन्दा/देवा ४) सिन्हः स्वता (अबिर, म्हासु, भुयू) ५) धुं, धुपाँय् ६) जजंका च्यापु ७) तास्वां ८) ताय, आखे ९) ग्वा:, १०) निसला:, किभू : ११) निल: थल १२) ग्वःगु ग्वय् १३) स्वां १४) मधिचधि १५) फलफूल १६) घ्यःकस्ति १०) दक्षिणा १९) हिंसि २०) वा छमना २१) द्यःयात तिसा, दुसा बस्त्र २२) इता: २३) छिकिछिकि बुँस्वां २४) वाग्विं (वामा) २५) अर्गसि (दाख) २६) गोजा च्याग: २७) म्हासु काप २८) जोलान्हाय्कं २९) सादुरु ३०) जाकी ३१) बजि। श्री बसुन्धरा देवी प्यम्ह काइबले पुर्व ईदेशया बसुन्धरा, पश्चिमया सिंगुया (स्वयम्भु) बसुपुर, उत्तरया महाराजगंजया बसुन्धरा, दक्षिणया फुचोमाजु खः । अथेहे जनबहाः, बुंग्मति, पनौती, थिमि, चोभार व मेमेथाय् नं दुगु खनेदु । बसुन्धरा देवी कर्पिनिगु दुःख स्वय् हे मफुम्ह गुलि फु उलि ग्वाहालि याना: दुःखीपिनिगु उद्धार जुइगु धैगु छगू बुद्ध भगवानं हे ब्यूगु लँपु खः धैगु धापू दु। झी मेपिं द्यःपिं पुजा याय्बले ओम च्वय्गु याइ सा बसुन्धराया पूजा याय्बले “ब्रुँ“ च्वइ । बसुन्धरा देवीया धलं दनीबलय् धर्मोदय जुजुया बाखं कनी । शरण महालक्ष्मी कुमारी बसुन्धरा प्रभुया चरणय् दान शिर तयाव ॥ घु॥ स्व. दान बहादुर मानन्धर ज्ञानमाला तँसा सफू शरण महालक्ष्मी कुमारी वसुंधरा प्रभुया चरणय् दान शिर तयाव ।।धु।। जवयागु ख्वाल कुम्कुम वरण, खवयागु ख्वाल हिंगुलि वरण ।। दथुयागु ख्वाल म्हासुगु वरण, सुरजसमानं तेज थिनाच्वंम्ह ।।१।। रत्नया मतुक शिरस पुयाव, प्रथमगु ल्हाःतं जपमाला ज्वनाव ।। द्वितीयगु ब्हाःतं ज्वलान्हाय्कं ज्वनाव, तृतीयग् ल्हाःत॑ अभयवर बियाव। ।२।। खवपाखे प्रथमं पुस्तक ज्वनाव, द्वितीयगु ल्हाःतं वाग्विं ज्वनाव ।। तृतीयगु ल्हाःत कलश ज्वनाव, दुःखिया उपरय् करुणा तयाव ।।३। । रत्नया माला तिसा जुल वसया, कलशया द्य:ने आशन यानाव ।। दुःखिजन प्राणी उद्धार यायेत, स्वंगुलि रुप कयाव बिज्यात ।।४।। थवमचा सरिका प्राणी लहिना, अन्न घन रत्न परिपूर्ण बियाव ।। षड्गति योनि गुलि दु प्राणी, थव मचा भालपा मोक्षपद बियाव ।।५।। शरण महालक्ष्मी कुमारी वसुंधरा प्रभुया चरणय् दान शिर तयाव ।।धु।। महाप्रतापी सूर्योदय राजां, प्रजागणपितं विचार मयाना: ।। पापसं भुलय्जुयाः धर्म मयाना:, जलवृष्टि मजुया: प्रजां दुःख सिया ।।६।। देवदेवीगण ब्रम्हा विष्णु महेश्वरं, प्राणीया दुःख कष्ट खना ।। तुषिताभूवनय् बसुंधरादेवीया, चरणकमलय् बिन्ति याना ।।७।। माता जननी वुसंघरादेवी, अश्वघोष नंदीमुख थव दासी सःताः ।। सूर्योदय राजा बोधयानावा, तिलाव्रत दनका उद्धार यानावा ।।८।। शरण महालक्ष्मी कुमारी वसुंधरा प्रमुया चरणय् दान शिर तयाव ।।घु॥ देवीयागु आज्ञा शिरसं तयाव, सुन्दरी सिसायागु रुप कयाव ।। सूर्योदय राजाया चण्डिकास्थानय्, लोकमोह याना व म्येहालाः च्वंगु ।।९।। प्रजागण वनाः राजाया हजुरय्, मिसा निम्ह वयाव म्येहालाव च्वंगु ।। विनति यानाव प्रजा ल्याहाँवन, जुजुया मनसं धन्दाकया च्वंगु ।।१०।। मिसात वयाव स्ये हाला च्वंगु, भिनीलखु अवश्य गथे याये साल ।। अकस्मात मि ढनावल, प्रज्ञागण सकलें हाला ख्वया जुल ।।११।। शरण महालक्ष्मी कुमारी कसुंधरा प्रभुया शरणय् दान शिर तयाव ॥घु॥ देवीगण निम्ह मिसारुप तोताः, सुन्दरी बराहया रुप कयाव ।। जुजुया पियारो अशोकबगैंचा, तलाउसहितं विध्वंस यानाव ।।१२।। महाप्रतापी सुर्योदय राजा, विरहया तापं महाक्रोध जुया ।। घण्टाघोषण नगरसं यात, बराह लायेत वयेमाल प्रजा । ।१३।। उत्तरय् प्रजागण दक्षिणय् मन्त्री, पश्चिमय् सेनापति पूर्वय् राजा ।। प्यंगुलि दिशासं च्वनेमाल पहरा, गुखेँ विस्युवनी सजायाइ राजां ।।१४।। देवीस्वरुप सुन्दरी बराह, सल्हाजुल निम्हस्यां वने गुगु द्वार ।। ढुःखसिइ प्रजां सजायाइ राजां, वने माली झीपिं जुजुयागु द्वारं ।।१५।। निर्मल आकाश खनेमदु सुपाचं, अन थन मदयेक जुल अन्धकार ।। देवीस्वरुप सुन्दरी बराह निम्हं, विस्युंवन जुजुयागु द्वारं ।।१६। । शरण महालक्ष्मी कुमारी वसुंघरा प्रभुया चरणय् दान शिर तयाव ।।घु॥ लिनायन बराह लायेधकाः राजां, सलगयाव धनुष ज्वनाव ।। दुर्बनय् थ्यंका: सुन्दरी बराह, सलयाके दुबिनाव जुजु हीके यन ।।१७।। अघोर जंगलय् सिमायागु कोसं, जुजुयात तोताः देवी निल्हं वन ।। दुःख जुल जुजुया लुमन प्रजा, सुंमदु अन चिरुवादार खँन ।।१८।। लख: त्वने तृष्णा जुल राजाया, अह्रेय् याना छोत चिरुवादार वन ।। जुजुयागु आज्ञा शिरस तयाव, लखमाला वँवं सुरनदी थ्यन ।।१९।। सुरनदी तिरय् अप्सरागणपिं, म्हासुगु वस्त्रं पुनाः व्रतदनाव च्वन ।। चिरुवादारया नां सेन धयाम्ह, अप्सरागणनाप व्रतदनाव च्वन ।।२०।। शरण महालक्ष्मी कुमारी वसुंघरा प्रभुया चरणय् दान शिर तयाव ।।घु॥ जल प्रसाद ज्वना: सेन ल्याहाँ वया, जुजुया न्ह्यःने फुक बिन्तियात ।। जुजु खुसि जुया सलयाके गया, सेन न्ह्यःने तया स्वयेत बिज्यात ।।२१।। अपसरागणपिं सुं मखँनाव, सूर्योदय राजा विरहनं ख्वल । आकाशवाणीं देवीपिसं धाल, सेन गुरु याना व्रत दने माल ।।२२।। धन्य धाये कर्म सेनणुप्तयागु, धिक्कार धाये स्व जिगु कर्मयात ।। न्हापायागु जुनि पिनावया मढुगुलिं, देवीयागु दर्शन याये जिं मखन ।।२३।। देवीयागु आज्ञा शिरस तयाव, थव सेनसहितं सलयाके गयाव ।। सेन न्ह्यःने तया: जुजु लिउने च्वनाव, श्रीनगर थःगु देसय् ल्याहाँ वयाव ।।२४।। शरण महालक्ष्मी कुमारी वसुंघरा प्रभुया चरणय् दान शिर तयाव ।।घु॥ ध्वाकापिने सल त्वःताः सेन न्ह्यःने तया, भारदार ल्यूल्थू तया दर्बारय् वन ।। सुवर्णया झारि चूतदेवीं जोनाव, लुखासं दनाच्वन तुति सिके यात ।।२५।। प्रथम न्हापां सेनयागु तुति सीकि, लिपा तुति सीकि रानी छनं जिगु ।। प्राणपियारा प्रभु स्वामी जिनं, गथे तुति सिकेगु थव शेषयाणु ।।२६।। छाये ग्याना रानी तुति सीकेयात, थुगु खँ सकतां कने जिं छिमित ।। जुजुयागु हुकुम सेनयाजु तुति सीका, राजारानी सहित अन्तपुरय् वन ।।२७।। सेन गुरु यायेत देवीं धयाहःगु, ढुःखया वेदना सकसितं कन ।। दैवया विहारय् सेनणुप्त यात, शुभ जोग ढिनय् चूडाकर्म यात ।।२८।। शरण महालक्ष्मी कुमारी वसुंघरा प्रभुया चरणय् दान शिर तयाव ।।घु॥ सच्छि च्याम्ह प्रजा राजारानी नापं, सेन गुरु यानाव तिलाव्रत दन ।। चूतदेवी रानीं अभिमान याना, देवीयागु
गुँलां द्यः थाय्गु
गुँलां द्यः थाय्गु लजना मानन्धरस्राेत ः बिजयलाल डंगाेल गुंला लच्छि यंकं हे जात्रा नखः चखः जात्रा पर्व झी नेवा तय्सं हनावयाच्वंगु दु । गुंला लच्छि स्वयम्भु तः धंगु मेला जुइ । गुंला वलय् स्वयम्भु बाहेक थाय् थासय् चैत्य, विहार, वहा, बही थेंजागु धार्मिक स्थलय् विवेश पुजा व थी थी धार्मिक ग्रन्थ पाठ याय्गु ज्याझ्व जुयाच्वनी । गुंला लच्छि नेवा समुदायलय् द्यः थाय्गु चलन नं दु गुम्हसिन स्वयम्भु, गुम्हसिन थ:थगु थासय् शुभेस्यां गुठी पाखें न द्यः थाय्गु धार्मिक ज्या न्ह्याका वया च्वंगु दु । गुंला थ्व पारु खुन्हु सुरु याना यँला थ्व पारु खुन्हु तक्क हे थ्व द्यः थाय्गु ज्याझ्व जुइ गुँलाथ्व पारु खुन्हु सुथ न्हापा म्व ल्हुया, नीगु वसतं पुनाः सुद्ध जुया च्वनेमा । दकलय् न्हापा बुद्ध मूर्ति, वाय् चैत्य चिवा न्ह्यने कलसय् दाफा स्वाँ कच्चा तया स्वना पुजा याय्मा । अले द्यः थाय्गु हाकुगु चाः थासा तया द्यः दय्की थासा आप्पो याना, चैत्य, चिवा, करुणामय, बुद्धमूर्ति व गणेद्यया दइ । थथे थासा चा: तया द्यः थाय्वलय् आखेय् छग वा न्याग तय्मा । छन्हुया कमसेकम न न्याग चैत्य चीवा दय्के हे मा: । वया अप्पो न्ह्याक्व दयकुसा न जिउ । थथे द्यः थाइपिं मनूपिन्स खायाला, ख्यें, भान्टा, भुति, तुसी, गोलभेडा, दाख थज्यागु यक्व नसा त नइ मखु। द्यः थाइ थाय् न्हि न्हि प्रज्ञापरमिता, नामसंगिती तुत नाप थी थी धार्मिक ग्रन्थ व्वनेगु वाय् ब्वकेगु चलन दु । थथे लच्छि तक्क थागु चाःया द्यः गुंला धुंके पारु छन्हु न्ह्य औशी खुन्हु द्यः मनेगु धका बःथिला तगु थासय् बिचय् लाका द्वमुनि, द्वमुना तगु द्यः बिचय् लाक्क त:ग्वक्क चिवा द्यः दय्का तइ । द्वचिना तगु द्ययात गुता विइव, व स्वाँ नं घेरा तइ। अनलि द्यःथापिन्स निसला केपु, फलफुल मरीया ब्वःता त चाकलि हुइका तइ । सकसिन मत ज्वना धुपाय् ज्वना तुत ब्वना द्यः थाना द्वचिना तगुयात चाःहिलेगु याइ । कन्हय् खुन्हु यँला पारु सुथ म्वः न्हुया, सुद्ध बाँलागु वस पुना पलेस्वाँया पत्ताय् तया न्याग: द्यः थाइ, उकीयात हाकन वंगलसिमाया हःलय् तया तुसी चक्का व अर्घसिं तया अर्घ विया पुजा यायमा , अले द्वचिना तगु द्यः थमेसिन ज्वने फक्व सिज वाय् लिबाताय् ताय् थसेसिन न्याग द्यः थागु वंगलसिमाया हः न्हापा तया खुसि चुइके यंकेया । थथे द्यः चुइक वनेवले न्ह्य गुरुबाज्यां तुत ब्वना मिजपिन्स धुपाय च्याका,मिसापिन्स द्यः ज्वना ल्यू ल्यू वनी । खुसी थ्यंका द्यः मुनेवलय् थे द्वचिना उकियात फि यागु नाग दय्का चाः हिका पुजा याइ सकसिन अर्घविइ । थुकथं लच्छियंक गुँलाया द्यः थायगु पुजा ब्रत क्वचाइ । थौकन्हय् खुसि फोहर जुगुलिं चैत्य दय्कुगु थाय् प्वंकेगु वाय् तय्गु चलन दु । अन्तय् द्यः थापिं सकसिन थःपिन्स तयातगु अर्घसिं निं नय् धुंका जक भ्वय तय्गु चलन दु । थ्व भ्वय द्यःथाय् वलय् बारय् याना त्वता तगु नसा त्वसा फुक्क तया बाँलाक्क न्ह्याइपुक्क नय्गु याइ । गुँलावलय् द्यः थाय्गु धैगु बाैद्धमार्गी पिनिगु लागि अत्तिकं महत्वदुगु धार्मिक ज्या खः धाय्मा । थौकन्हय् द्यः थायगु चलन विस्तारं म्हो जुयावयाच्वगु दु । थुकीया मुख्य कारण धैगु छगुला सकसियापरिवार म्हो जुयाच्वंगु दु, दुपि नं विदेशय् लानाच्वंगु दु , नाप थाैंकन्हय् झीसं अत्तिकं व्यस्त जीवन व्यतित याना च्वनागु दु । अयसां झीसं थगु पुर्खानिसें न्ह्याकातगु थजागु धार्मिकि परम्परायात त्वता वने मज्यु, थुकियात गुकथं निरन्तररुपं न्ह्याका यंके फय्केमा धैगु विषयलय् विचार यायमा:गु खनेदु ।
यलया उपाकलं साया: नरसिंह जात्रा
यलया उपाकलं साया: नरसिंह जात्रा बिराजकाजी राजोपाध्याय दच्छियंकं हे जात्रा व नखः न्यानाच्वनीगु स्वनिगलय् छगू फरक कथंया जात्रा यलया उपाकलं साया: नं खः । यलया द्यः ब्रम्हू अर्थात राजोपाध्यायपिनिगु उपाकर्म गुथिपाखें दँयदसं भाद्र कृष्ण पंचमिया दिनस थुगु उपाकलं साया: न्यायेकेगु याइ । नेवा: समाज दुने स्वय्गु ख:सा शाक्त वा शैव मतया जात्रात आपाः हे न्यायेकेगु यानाच्वंगु खनेदुसा वैष्णब मतया तजिलजि व ल्याखय् म्ह्व: खनेदु । व हे म्ह्व: तजिलजिया दथुइ नं नारायण द्यःया झिगू अवतार मध्ये प्यंगूगु अवतार कथं विश्वास यानातःम्ह नरसिंहया जात्रा यलया उपाकलं साया: छगू नं खः । अले थुकी मेगु छगू फरक विशेषता धयागु वैष्णवया नापनापं थुकी शक्तिया आराधना जुयाच्वनी । व ल्याखं थुकी शाक्त मत नं दुथ्यानाच्वंगु दु धाय्फइ । थुगु जात्राया इतिहासयात कुलेगु ख:सा स्पष्ट धाःसा खनेमदु । आःतक्क खनेदुगु प्रमाण कथं यलया उपाकर्म गुथियाके ने.सं. ८६९ निसें जात्राया पाः न्ह्याकूपिनिगु धल: दु । व ल्याखं आ:तक्क २६९ दँ न्ह्यःतक्कया इतिहास खनेदत । तर थ्वयां न्ह्यः जात्रा हे मदुगु धाःसा मखु । समयया गुगुं कालखण्डय् थीथी घटनाक्रम दुने थुकिया प्रमाणत न्हनावंगु वा न्हंकाछ् वःगु जुइफुगु अनुमान विज्ञतय्सं याःगु दु। जात्राया स्वरुप : थुगु जात्रा यलया षट्कुल (खुगू कुल) या राजोपाध्यायपिनिगु उपाकर्म गुथिं न्ह्याका वयाच्वंगु दु । यलया राजोपाध्यायपिनिगु दथुइ ज्येष्ठताया लिधंसाय् थुगु जात्रा न्ह्याकेगु पाः वनी । पाः बाध्यकारी मखुसां छक: पा: वय्त हे यक्व ई पीमाःगु, छगू पुस्ताय् छक: पा: वय्त नं थाकूगु जूगुलिं थःगु पा: वइलबय् आपाःसिनं अहोभाग्य हे ताय्का: पा: न्ह्याकेगु याना वयाच्वंगु दु । पाः काःम्हेसिया पुरोहित, जिलाजं वा भिनामचायात नरसिंहया ख्वाःपाः पुकाः नरसिंह दय्का: यलया साया: रुटय् चाःहिकेगु याइ । थुगु जात्रा चाःहिकीगु रुट न्ह्याब्लें छगू हे जुइगु खःसां न्ह्याइगु व क्वचाइगु थाय् धाःसा पानाच्चनी । जात्रा न्ह्याकेगु पाः लाःम्हेसिगु छेँय् नं हे जात्रा न्ह्याकेगु व क्वचाय्केगु याइ । नरसिंहयात उकथं चाःहिकीलबय् नरसिंह नापं मेपिं द्यःपिं नं दयाच्वनी । उपिं लक्ष्मी व सरस्वती कथं काइ । नरसिंहया न्ह्यःने मचा छम्ह विन्ति यानाः नरसिंहयात हे स्वयाः अ:खतं न्यासि वनाच्चनी । व मचा प्रल्हाद ख:। प्रल्हाद स्वयां न्ह्यःने दण्ड ज्वनातःपिं निम्ह दइ । उपिं वैकुण्ठया द्वारपालपिं जय व विजय कथं कयातःगु दु। व धुंकाः च्वाम: पंखां गाय्कीपिं निम्ह, ताय् अबीर व्हला वनीपिं निम्ह, साया दुरु हाःहा: यानावनीपिं निम्ह, बँ पुना वनीपिं निम्ह याना: अप्सरापिं दइ । थुकिया नापं भजन हालावनीगु पुचः, धिमेय् बाजंया पुचःलिसें लाखेय् नं नापनापं दयाच्वनी । थुकथंया लू लिसें नरसिंह जात्रा पिहां वइबलय् उगु लू तसकं झःझ: धाय्क हे खनेदइ । नरसिंह काली नं खः नरसिंहया ल्यूने कापःया निम्ह कतांमरि घाकातःगु दइ। नरसिंह न्यासि वनीबलय् थुपिं निम्ह कतांमरियात बँय् लुयाः न्यासि वनाच्वंगु दइ । थुपिं निम्ह कतांमरियात मस्तय्त भागियाकल धाःसा मस्तय् अरिं चाइमखु धइगु जनविश्वास दु । जात्राया मू द्यः धयाम्ह नरसिंह जूगु ल्याखं थुपिं निम्ह कतांमरियात न्ह्याम्हेसिनं नं याउँक हे हिरण्याक्ष व हिरण्यकशिपु धाय्गु याय्यः । तर व कतांमरि धाःसा हिरण्याक्ष व हिरण्यकशिपु मखु । पुराणया ल्याखं स्वय्गु खःसा ला नरसिंह हिरण्यकशिपु छम्ह जक स्याःगु खः, हिरण्याक्ष स्याःम्ह ला वारायणया स्वंगूगु अवतार बराह ख: । आ: व कतांमरि सु खः ले धाय्बलय् इपिं मधु व कैटभ कथं काय्गु याः, गुपिं निम्हेसितं नारायण द्यवं स्याःगु ख: । मधु व कैटभयात नं नारायण द्य: याकःचां स्याःगु मखसें कालीया ग्वाहालि कया: स्या:गु ख: । व ल्याखं उपाकलं साया:या नरसिंह धयाम्ह नं न्ह्यःनेया रुप नरसिंह खतसा ल्यूनं कालीया रुप कथं नं काय्गु या: । नरसिहंया परोक्ष रुप काली हे खः धयागु धापू यलया स्थानीय संस्कृतिविद् हेरम्वानन्द राजोपाध्याययागु नं दु । संस्कृतिविद् हेरम्वानन्द राजोपाध्यायया हे धापूयात लीगु खःसा कात्ति प्याखनय् नं नरसिंह पिहावइगु दिं कार्तिक शुक्ल त्रयोदशिया दिनय् प्याखं पिकाय् न्ह्यः यलया तलेजुइ कालीया पुजा जुइ । प्याखं न्ह्यः बलि बीगु तक्कया पूजा याना: तयातइ । प्याखं सिधयाकथं हाकनं तलेजुइ बलि पूजा याना: विसर्जन प्रसाद ग्रहण याइ । थुकथं नरसिंह प्याखं पिकाय् न्ह्यः नं कालीया पूजा याय्मा:गु व प्याखं क्वचाय्का: नं कालीया पूजा याय्धुंकाः तिनि प्याखं विधिवत् रुपं क्वचाइगु परम्परा नं नरसिंह व कालीया स्वापू दुगु अथवा नरसिंहया परोक्ष रुप काली हे ख: धयागु दावी वय्क: राजोपाध्यायया दु । जात्राया मान्यता : थुगु जात्रा विश्व शान्तिया कामना यासें न्याय्कीगु ख:। छगू धर्म विशेषया द्यः प्रत्यक्ष रुप॑ खनेदुसां छुं धर्म वा समुदाय विशेषया नितिं जक थुगु जात्रा न्याय्कीगु मखु । चाहे व न्ह्याग्गु हे धर्म वा समुदाययाम्ह जुइमा, हलिंन्यंकया सकल मनूतय्गु सुस्वास्थ्य व दीर्घायूया कामना यासें थुगु जात्रा न्यायकी । नरसिंहयात प्राकृतिक प्रकोप वा संकट चीकाबीम्ह द्य: कथं काय्गु या: । उकिया दसु भुखाय् ब्वइगु इलय् झीसं आ:तक्क नं खनाच्वनागु दनि । भुखाय् ब्वइगु इलय् पुलिं चुयाः ल्हाः म्हूचिना: बँय् क्वत्यला: नरसिंह नरसिंह धकाः हालेगु चलन आःतक्क नं झीगु समाजय् खनेदनि । थुगु जात्रा न्याय्कीगु ई धयागु छगू कथं धाय्गु खःसा प्राकृतिक प्रकोपं मनूतय्त दुःख बीगु ई ख:। वा वइगु इलय् खुसिबा:, चलखं नं उलि हे दुःख बियाच्वनी । छुं कथं पूर्वानुमान याय् मफइगु खःसा वा वइगु इलय् भुखाय् ब्वइगु ई धका: नं मनूतय् त्रास जुयाच्वनेगु या: । व हे कथं ल्वय्या संक्रमण जुइगु ई नं थ्व हे.ख: । थज्या:गु प्राकृतिक प्रकोप वा संक्रमण सकतांपाखें सकल प्राणी मात्र मुक्त जुयाच्चने फय्मा धइगु कामना यासें नं थुगु जात्रा न्यायकी । थुगु जात्रा सुथांलाक्क क्वचाल धाःसा प्राकृतिक प्रकोपं दुःख मबीगु, ल्वयया संक्रमण मजुइगु व हलिमय् शान्ति न्यनीगु धार्मिक विश्वास दु ।
बुंगद्यःया भाेटाेजात्रा
तुलसीलाल सिंह स्राेत – विजयलाल डंगाेल बुंगद्य:यात सुं अज्ञात मनुखं छानात:गु प्वाकलंयात थौंकन्हय् प्रचलित भाषा ‘भोटो’ धायगु चलन दु । पुलांगु वंशावली थ्व लंयात कचिलं शब्द छ्यलातःगु दु। ‘भोटो’ खँग्व: नेपालभाषा नं मखु । थौंकन्हय् बुंगद्य: जात्रा यल देयछिं सम्पन्न जुइधुंकाः थतिं बुंगद्यः पिसालेगु धका: जावलाखेलय् याय् न्यायकी । जावलाखेलय् याय् न्यायके धुंका: कन्हयखुन्हु ‘अनुशोष’ याइ । वया सर्खुन्हु भोटोजात्रा नखः स्वनिगलय् भव्य जुइक न्यायकी । थुखुन्हु राष्ट्रप्रमुख वा न्हापा जूसा जुजु समेत वयाः भोटो स्वइ । थ्व पर्व छगू राष्ट्रिय नखःकथं स्वनिगलय् सरकारी विदा जुइ। थ्व भोटो व हे ने.सं. ७७७ स छक: नागमणि तनाः लिपा लुयावया: श्रीनिवास मल्ल मेगु झिनिग: हिरा छचाःकिलिं तया: तनाब्यूगु कचिलं ख: । न्हापा-न्हापा मल्लकालय् थ्व कचिलं क्यनीगु गनं हे च्वयात:गु खनेमदु । सम्भवतः पृथ्वीनारायण शाहं स्वनिगः त्याकेधुंकाः जक भोटो क्यनेगु चलन दयकुगु जुइफु । सत्स्येन्द्रनाथ गोरखनाथया नं गुरु जूगुलिं व गोरखनाथ शाह वंशीय जुजुपिनि आराध्यदेव जूगुलिं गुरुजु पल्टनया व्यवस्था व भोटोजात्राया व्यवस्था याःगु खनेदु । अति दुर्लभगु नागर्माण दया: महत्व दुगु थुगु कचिलंया महत्वयात किंवदन्ती बाखरन त्वपुयाब्यूगु दु । थौंकन्हय् प्रचलित किवदन्तीकथं नागराजया मिखा स्याःगु लायकाब्यूगुलिं नागराजां छम्ह ज्यापु-वैद्ययात क्वस्यलि ब्यूगु लं खः । ज्यापु-वैद्ययागु थ्व लं छम्ह लाखय् नं खुया यन । छन्हु बुंगद्य:या ज्यावलाजात्राबलय् ज्यापु-वैद्ययागु खुया यंगु थ्व लं फिना जात्रा स्वःवःबलय् लं थुवा: ज्यापु-वैद्य व लं खुया यंम्ह लाखयया दथुइ लंयाबारे ल्वापु जुल । ल्वापुया झ्वलय् थ्व लं निम्हसितं मदयक बुंगद्य:यात छायगु धका: निर्णय जुल । निर्णयकथं ‘कचिलं बुंगद्य:यात छा:गु जुल । तथाकथित नागराजया भोटोबारे पुलांगु पाठय् गनं हे च्वयात:गु खनेमदु । थ्व बाखं लिपालिपा राणाकालया उत्तरार्द्धय् कनेगु याःगु खनेदु । वास्तवय् थ्व भोटो अमूल्य रत्न तयातःगुलिं थुकिया महत्व दुगु खः । थौंकन्हय् अमूल्य मणि तयातःगु पुलांगु कचिलं तना: मेगु हे लं क्यनाच्वंगु धाइ । तर, थ्व खँ पुष्टी यायगु ल्यंदनि । स्वनिगलय् विराजमान जुयाच्वंपिं थीथी द्यःपिनिगुबारे इलयब्यलय् अजूचायापुगु घटना जुल धकाः धाइगु खँय् स्वनिग:या जनतां न्हापानिसेँ विश्वास या: । थजा:गु अलौकिक घटना आधुनिककालय् नं जूगु न्यने दु । गुबलेँ क्वन्ति महाद्य:या चःति वल, गुबलेँ मरु गणेशया ग्वाय् बुल, गुबलेँ ल्वहँया गणेशं दुरु त्वन आदि आदि आधुनिककालय् जूगु विश्वास यानात:गु घटना खः । देशय् अनिष्ट जुइबलय्, शासन व्यवस्था हिलीबलय्, लायकुली संकट वइबलय् नं थजाःगु घटनालिसे स्वानाः स्वयगु या: । देग:या गजू कुतुंवनीगु, थ:या ख: वा रथ क्वःदइगु आदि दुर्घटनायात अनिष्ट जुइगु संकेतकथं काय्गु या: । थजाःगु घटना जुइबलय् आपालं महत्व बिया: वंशावली व घटनावली ल्ह्ययातय्गु या: । तर थन वंशावली व थ्यासफुली ने.सं. ७७७ या घटना निष्टअनिष्टसिबें आश्चर्यजनक घटना दुतिनात:गु जुल । बुंगद्यःया रथ साले हे म्वाय्क घुसुघुसु न्ह्यां वनीगु घटना सामान्यतया आश्चर्यजनक खँ ख: । मेगु, बुंगद्य:या अमूल्य तिसा तंगु व हाकनं लुयाव:गु घटना धाःसा आश्चर्यजनक जक सखु रहश्यमय नं ख:। ने.सं. ७७७ स बुंगद्य:या कचिलंनय् च्वंगु नागमणि तंगु व लुयाव:गु घटना जूगु दु । बुंगद्य:या छुं अमूल्य तिसा तनीगु धैगु तःधंगु घटना खः । बुंगद्य:या भक्तजन, सर्वसाधारण जनता, बुंगद्य:लिसे सत्तिक च्वना: ज्या याय् माःपिं पानिजु व पूजाआजाय् संलग्न व्यक्तिपिं, राजकाजया ज्यालिसे स्वापू दुपिं मन्त्री व पदाधिकारीपिं, लायकुली च्वंपिं जुजुपिं फुक्कसिगु लागि थ्व छगू त:धंगु व चुनौतिपूर्ण घटना खः । थ्व घटनाय् गलत सुचं प्रवाह यानाः यल इलन्हय् च्वंम्ह हाकुसिंह बदे व इखालखुइ च्वंम्ह मालसिंह तेपय्या छयपिन्त अपराधीकथं पोलय् या:गु खः । गलत सूचं प्रवाह याःपिं रूपसिंह बदे व निवासूर्य बदे ख: । बुंगद्य:या नागमणि व तिसा तन धाःगु तिथि ज्येष्ठ शुक्ल चतुर्दशी ख: । तिसा लुयाव:गु तिथि ज्येष्ठ कृ्ष्ण चतुर्दशी ख: । तिसा लुयावसेंलि गलत सुचं ब्यूपिं रूपसिंह बदे व निवासुर्य बदेयात जुजु श्रीनिवास मल्ल सजायस्वरूप इमिगु पाखांपिनेया फुक्क सम्पत्ति जफत यात । तँसा मूख्यरूपं बुंगद्य:याबारे, बुंगद्य:या रथजात्राबारे, बुंगद्य:या देगःबारे व मेमेगु नं छु घटना दुथ्याकाः च्वयातःगु मत्स्येन्द्र वंशावली नांयागु छगू थ्यासफू राष्ट्रिय अभिलेखालय संग्रह जुयाच्वंगु दु। थ्व सफूया माइक्रोफिल्म रील ल्या: ए ९२२/७ ख: । नेपाल लिपिं व पुलांगु नेपालभाषा च्वयातःगु थ्व सफुली फुक्क यानाः २९ पत्र दु। पुलांगु नेपाल लिपिं च्वयात:गु खःसां गनं गनं देवनागरी ल्वाकज्या:गु लिपिं च्वयात:गु थ्व सफू राणाकालय् ल्ह्ययात:गु खः । थुकेया आपालं पाठ छत्रबहादुर कायस्थपाखेँ प्रकाशित वंशावलीलिसे ज्वःलाःगु खनेदु । मत्स्येन्द्र वंशावली पत्र ५ ख निसेँ पत्र ७ ख तकया दुने ने.सं. ७७७ स बुंगद्य: ज्यावलाखेलं बुंगय् लितयने त्यंबलय् बुंगद्य:या कचिलनय् (प्वाकलं वा भोटो) घानातःगु नागमणि व छुं तिसा तंगु घटनालिसे स्वापु दुगु खँ बयान यानातःगु दु । थन उगु घटना बारे ब्वैमिपिन्त अप्व: ध्वाथुइकेगु निम्ति वंशावलीया पाठ, उकिया भावानुवाद, छुँ टिप्पणी समेत बीगु कुत: यायत्यनागु दु । सत्स्येन्द्र वंशावलीया पाठ सं ७७७ ज्येष्ठ शु १२ कुनु श्री बुंग भलाडत्वं ज्यावल पिसाला लिब्वाचकं यात ङाल थ्वन संति कुनु अनुसोष कुन्हु न्हिनस साल मदलें घरचाक तोलाव देव ङहाक धाल थ्वनसंति ज्यावल यात कुन्हु न्हिन ॥ ॥ पत्र ५ क स पानि बदेतो पारन यात वङ बेलस रथ स्वंल्हुल्हुत धाल. लुंगुसिंह यंग्वालन खना. थ्वनलि देव बुग बिज्याचके मतेव रं चाबुग भलाडस धरमा कोसोयाव गलडन बस थिंङ चो ङ. आवन ङ्हा ग्वबेलसं सेया धावं मदो. थ्वनलि देव बुग बिज्या चके बेलस तिलहिल तोयाव स्वले हेरं कचिलंङस चोन नाग मणि मदो खओ न्हसस चोङ तलिकाया सूर्य रथया सलया ॥ ॥ पत्र ६ क म्हंओ तुति छपाओ मदो लङस चोङ गरुडया त्वाथ मदु, भतुया त्वाथ मदु थथिङ उपद्वव जुव. सुनानं सेया धाव मदु श्री ३ जय श्रीनिवा स मल्ल ठाकुरस पर्यायस. रथ पाल बुंग चोवल विमलसिंह ना यकओ दीपंकर नायकव नेम्हस रथ पाल । थ्वनंलि थ्व मनि इ नायलंन्हेया रूपसिंह बडेजुन इनायलंन्हेया हाकु बदेयाके ए षालंखुया मालसिंह तेपोजया छयन अंगुलिस तयके हव जेन ॥ ॥ पत्र ६ क खङा लाहातन कायाओ स्वया धक श्री राजसके ल्हाक. थ्व बदेव तो पाव.यितिलंन्हेया निवासूर्य बदेनं ल्हाक थ्वनंलि ज्ये क् १४ कुन्हु बुंगस पाल पोलाव चोले श्री ३ जयनिवास मल्लदेव ठाकुरत्वं देव जोपर बिज्याङा बेलस थ्व मणि तलिकास सोकचाङाओ चोङाव म णि लुलु. थ्वनंलि श्री २ जयनिवास मल्लदेव ठाकुरसन हेर १२ जि सनेग्वलडन डोयक गा ज्या याचकाव दथ्वस तयाव थम बुग बिज्या ॥ ॥ पत्र ७ क डाव श्री ३ परमेश्वरस्के दुंताव ताथलत्वं जुलो थ्वनंलि खडा मख ले खडा धावस रूपसिंह बडेया सर्वस्व काल. निवासूर्य बडेया पा खान पिकाल ॥ ॥ पत्र ७ ख बंशावलीया भावानुवाद ने.सं. ७७७ ज्येष्ठ शुक्ल द्वादशीखुन्हु बुंगद्य: लगनखेलया थति त्वालं पिसाला: ज्यावलाखेलय् लिबाक याःन्यात । वया कन्हयखुन्हु अनुशोष (अनुशोच?) खुन्हु द्यः साःपिं हे मदुसां रथया घःचाः तुला: रथ न्ह्यात धका खँ जुल । वयानं सर्खुन्हु ज्यावला याःखुन्हु न्हिनय् पानिजुपिं पालं या:वंतले रथ स्वक: ल्हुकुल्हुकु सना: न्ह्यात धकाः धाल। थ्व लू (दृश्य) लुंगुसिंह नांयाम्ह यंग्वा:नं खना धाःगु जुल । अनंलि द्यः बुंग यने मत्य:निबलय् चकबा:द्य:या धःमा ख्वालं चुया धःमाया गलकं बँय् थियाच्चन । थ्वसिबें न्हापा न्हापा थथे जूगु मनूतय्सं मस्यूनि । बुंगद्य: बुंगय् यनेत तिसा त्वका: स्वःबलय् बुंगद्य:या कचिलनय् (भोटोय्) तयातःगु नागमणि मदु । अथे हे खवगु न्हायपनय् च्वंगु तरिका (कुण्डली) धैगु न्हायपनय् तीगु छताजि तिसाया सूर्य-रथय् च्वंम्ह सलया तुति छपा नं मदु। लनय् च्वंम्ह गरुडया त्वा: मदु । भतुया नं त्वाः मदु । थथे बुंगद्य:या तिसा तंगुबारे स्यू-खना धाःपिं सु मदु । थुबलय् यलय् जय श्रीनिवास मल्लं राज्य यानाच्वंगु जुल । अथेहे बुंगद्य:या रथया पाःला:त विमलसिंह नायक व दीपंकर नायक धैपिं बुंगया पानिजुपिं खः । कचिलनय् तयातःगु नागमणि तंगुबारे यल, इनायलन्हे (इलंन्ह) या रूपसिंह बढें वहे इलंन्ह त्वाःया हाकूसिंह बदेयाथाय् इखालखुइ च्वंम्ह मालसिंह तेपय्या (ब्यञ्जनकारया)छय्नं नागर्माण अंगुली तय्त हःगु जिं ल्हाःतं कयाः स्वया धका: जुजुयात धयाछवःगु जुल । थ्व बदेया खँ इलन्हेया निवासूर्य बदेँ धाःगु जुल । थनंलि ज्येष्ठ कृ्ष्ण १४ खुन्हु बुंगद्य:या द्यःपाला:तय् पाःहिलाः च्वंबलय् लाक्क श्रीनिवास मल्ल नं द्यः दर्शन या: वंगु जुल । थुबलय् लाक्क तंगु नागमणि न्हायपनय् तीगु तिसा तरिकाय् (कुण्डली) स्वचानाच्वंगु लुल । थ्व नागमणि लुसेँलि श्रीनिवास मल्ल नागमणियात मेगु झिनिग: मणि तना: कचिलनय् (भोटोय्)
मचाति जात्रा
केदारमान भण्डारी स्राेत – विजयलाल डंगाेल पशुपतिइ यक्व नखःचखः, जात्रात न्यायकी । थन न्यायकीगु नखःचख: जात्रातय्गु थःथ:गु हे महत्व दु । धार्मिक महत्व, ऐतिहासिक महत्व, सामाजिक महत्व आदि महत्वत दु । थन न्याय्कीगु जात्रात अप्वः थें घटना न्यँकँ बाखनय् ऐतिहासिक खँय् आधारित जुयाच्वनी । दँय्दसं तछलागा: अष्टमी भलभल अष्टमी खुनु थन न्यायेकीगु “त्रिशूल जात्रा” घटनाय् आधारित जात्रा ख:। थ्व जात्राया नां न्यनेबलय् महाद्य:या त्रिशुललिसे स्वाःगु थें ताय्फु । वास्तवय् थ्व जात्रा महाद्य:लिसे स्वानाच्वंगु मदु । थ्व जात्रा पशुपतिइ जूगु घटनालिसे स्वानाच्वंगु दु । थ्व जात्रायात स्थानीयतयेसं मचाति जात्रा धयावयाच्वंगु दु । तर थ्व जात्रा “त्रिशुल जात्रा” कथं हे अप्वःसिनं म्हस्यू थ्व जात्राया बारे दँयेदसं पिदनीगु पञ्चाङ्ग पात्रोय् नं न्ह्यथनातःगु खनेदु । स्थानीयपिसं “मचाति जात्रा“यात लिपा छु हुनिं त्रिशुल जात्रा धायेगु याना हल । थौंकन्हय् थ्व त्रिशुल जात्राक्थं नाँ जायाच्वंगु दु । ज्याथपिसं जक थुकियात “मचाति जात्रा” धायूगु यानाच्वंगु न्यनेदु । मचाति जात्रा न्ह्याःगु भाषा वंशावली न्ह्यथनातःकथं अमर मल्लया ई वि.सं. ११८७-१५८५ दुने जूगु खनेदु । थ्व विषय मेमेगु वंशावली बिस्क बिस्क खँ खनेदु । तर थ्व जात्रा न्ह्याःगु न्ह्यागु हे इलय् जूसां मल्ल जुजुया पालंनिसेँ जूगु खः धइगु सी दु। मचाति जात्राबारे ज्याथपिसं कंकथं थ्यंमथ्य न्यास: व चाःचू दँ न्ह्यः पशुपति लागा जंगलकथं दुगु ख: । थन थौं थेँ बस्ति मदु । थुज्वःगु इलय् यँय् च्वंगु जामा:च्वं लाखेत वया: थनया मस्त यंकेगु यात । त्वाः, बस्ति लाखेतयगु आक्रमणं ग्यात । छन्हु थनया हालबखर उगु ईया जुजु अमर मल्लया न्हय:ने थ्यंकल । उकिं तान्त्रिक विद्याय् जा:म्ह भुवनेश्वरीया पुजारी मूमि आचा:जुपाखेँ गुताजिकथं खः दय्काः गुकी मुसल, श्रृंखला, त्रिशुल, खड्ग, बली, छुरी, भाला आदि युक्त याना: गुम्ह कुमार कुमारी खटय् तया: तछलागा: अष्टमी खुनु पशुपतिइ् मचाति जात्रा न्ह्याकल । उबलय् न्हापान्हापां गुंगू खटय् त्रिशुल जात्रा न्ह्याकूगु न्यनेदु, तर यक्व दँ लिपा स्वंगू खतय् याना: न्याम्ह कुमार-कुमारीतयत त्रिशुल जात्रा यायेगु चलन न्ह्या:गु खनेदु । तर छुं दँ थुखेनिसेँ बज्रछेँ न्ह्याकीगु त्रिशुल जात्रा बन्द जूगु खनेदु । थथे जूगुया हुनिं ईकथं आयस्ता मदुगु व सगागु हे मू हुनिं जूगु सीदु । तर थौं नं परम्परा कायम यासेँ पशुपतिइ गुथियारतय्सं दुःख सह यानाः नं त्रिशुल जात्राया परम्परा न्ह्याकाच्वंगु दु । मचाति जात्रायात गुलिगुलिस्या.कुमार-कुमारी जात्रा याइगु जूगुलिं “कुमारी जात्रा” नं धाय्गु या: । थुकथं थन मचाति जात्रा न्ह्याके धुकाः लाखेतयेगु भय चिलावन अले थनया जनजीवनय् शान्ति वल घाइ । थुकथं त्वाः बस्तिया शान्ति सुरक्षाया निति न्ह्याकूगु मचाति जात्राया लिसेलिसेँ छगू सिथं यंकेगु नं खँ थ्व जात्रालिसे स्वानाच्वँगु दु । थ्व सिथं यंकेगु बारे थुज्वःगु खँ न्यनेदु : उबले भुवनेश्वरी देगलय भूमि आचाजु पुजारी जुयाच्वन । छुन्हु व भुवनेश्वरीइ पा: च्वनाः द्ययनाच्वंबलय् वयात लाखेतय्सं आक्रमण यात । वं नं थःगु तान्त्रिक बलं लाखेयात हमला यात । थुकथं भुमि आचा:जु व लाखेया ल्वापु जुजुं हे सुथ जुल । लाखे बुनाः बिस्युं वन । भूमि आचाजुं लिलिउं लाखेया लिउलिउ वन । तर भूमि आचाजुं लाखे ज्वने मफुत । अनंलिपा व सरासर लाखे च्वनीगु थासय् वनाः अन दुपिं मचाखाचातयेत त्रिशुल तिया: अन्यायीपिनि मस्तयेत थुकथं हे बिजोक जुइ धका: थनया त्वाः, बस्तिइ चाःहिकल । अनंलिपा खः दय्काः मचाति जात्रा न्ह्याकल धइगु खँ बुढापाकापिसं कनी । थुकर्थ घटनाय् आधारित मचाति जात्रालिसे मेगु छगू घटना नं स्वानाच्वंगु दु । खँ छु धाःसा, छन्हु भुवनेश्वरीया पुजारी भूमि आचा:जु भुवनेश्वरीया पुजा या: वंगु इलये वया काय् नं लिउलिउ वन । पुजा क्वचायेका: लिहाँ वय् त्यंबलय् देवी भुवनेश्वरी छ लियने वःम्हेसित बलि ब्यु धाल । पुजारी भूमि आचाजु देवीया उजं माने याना: थ: हे काय्या बलि बिल । अनंलिपा देवीयाके थः काय् म्वाकाबीत पुजारी आराधना याःगुलिं देवी धाल, “फल्नागु थासय् अमृत दु कया वा ।” थुलि देवीया उजं कायेधुंका: भुवनेश्वरीया पुजारी अमृत कायेत देगलय् तालं ग्वयाः थः कलाःयात प्यन्हुतक जि मवःतले चायेके मते धका: पुजारी अमृत कायेत वन । थुखे छेँय् काय् तंगुलिं भूमि आचाजुया कला: उखेथुखें माला जुल । तर काय् मजूगुलिं खुलदुल जुया: भुवनेश्वरी देग: चायेका स्वल, अन कायया सीम्ह खनाः ख्वयाः हालाः जुल । उखे पुजारी अमृत ज्वना: छेँय् लिहाँ वयाच्वंबलय् पशुपतिइ बाजं थाना: यलपाखे बनाच्वंम्ह जुगि नाप लाना: न्यंबलय् जुगिं भुवनेश्वरी देगलय् काय् स्याना: पुजारी बिस्युं वंगु बांमला:गु बुखँ दु धकाः धासेँलि आ: थ्व अमृत ज्या वइमखु धका: लँय् हे प्वंकाः थ: नं उगु हे ल्वहँतय् दुसुना वन धाइ । थुक्थं भूमि आचाजु ल्वहं जूणु थाय् न्हूबानेश्वरया थौंकन्हय्या वीरेन्द्र अन्तरराष्ट्रिय सभा भवनया लँया पश्चिमपाखेया बस्ति दुने संरक्षित अवस्थाय् दु । व थाय्यात पशुपतियापिसं “छपक्कद्व’ धाइ । थ्व हे थासय् भूमि आचाजुं ल्वहं जुयाः सिद्ध जूगुलिं अन दँय्दसं मचाति जात्रा जुइ स्वयां प्यन्हु न्ह्यः व मचाति जात्रा क्वचाःगु प्यन्हु लिपा भुवनेश्वरीया पुजारी गुथियारपिसं पुजा या: वनीगु चलन दु । गुथि संस्थानं मचाति जात्रा यायेत खर्च ब्यूसां ईकथं माक्व खर्च निकासा मजूगुलिं दँय्दसं मचाति जात्रा न्यायके थाकुयाच्वंगु गुथियारपिसं धाइ । मचाति जात्रा यायेत कुमार-कुमारी चूलाकेत नं म्हिग: थें अःपु मजू । थौंकन्हय् मस्त बीत अभिभावकपिं माने मजू, माने याके तसक थाकु । थुज्व:गु हुनिं याना: थौंकन्हय् त्रिशुल जात्रा याय् थाकुया वनाच्वंगु सम्बन्धित मनूतयसं न्यंकेगु या: । मचाति जात्रा जुइगु दिं सुथ न्हापां बत्सलेश्वरीइ च्वंगु मंगलेश्वरी, बज्रघरया भुवनेश्वरी व जयबागीश्वरीइ तान्त्रिक विधि विधानकथं बलि बियाः पुजा यायेगु चलन दु । लिसेँ ख: कुबीपिसं मचाति जात्राया खः मिले यायेगु, दयकेगु व छायेपीगु ज्या याइ । थुक्थं सनिलया ४-५ बजेपाखे भुवनेश्वरी देगलं जात्रा न्हाकीबलय् कुमार-कुमारी तइगु त्रिशुल गोप्यरुपं जात्रा जुइगु थाय्थासय् थ्यंकी । अनंलिपा कुमार-कुमारीयात छायेपिया: खतय् तयेत त्वपुनाः यंकी अले खतय् तय् धुंकाः त्वपुयातःगु काप: लिकाइ । न्हापां बत्छलेश्वरीच्वंगु जयमंगला व बज्रघरं मचाति जात्रा न्ह्याइ । भकुन्टोल जुया: भुवनेशवरी देग:पाखे थ्यनेवं भूमि आचाजुया कायेया कृतिम सीम्ह दयेकाः खतय् छायेपियातःगु सीम्ह पशुपतिया विशेततय्सं कुबिया: मचाति जात्राया लिउ लिउ यंकी । अथे यंकूगु लँ न्ह्य:ने भुवनेश्वरी पुजारी गं गाना: न्यासी वनी । अनंलिपा बालकुमारी जुया: जयबागीश्वरी थ्यनी । जयबागीश्वरी नं उगु हे इलय् छगू हे खतय् कुमार- कुमारी याना: स्वम्ह तयात:गु खः ल्ह्वनी अले जयमंगला, बजरघरं हःगु खःया लिउलिउ यंकी । थुकथं नवाली टोल, ताम्रेश्वर, सिफलध्वाखा जुयाः सिफःपाखे वंगलसिमा लिक्क छेँ लिउनेया क्यब चाःहिका: हाकनं सिफलध्वाखा, ताम्रेश्वर, नवाली टोल, जयबागीश्वरी, मछिन्द्र गणेश, दथु टोल, कुँछेँ, पाचाटोल, लगनलाछी टोल, पशुपतिबजारय् च्वंगु भिद्य: देगःया न्ह्य:ने भुवनेश्वरी देग: लिक्क थ्यनी । जयमंगला व बज्रघरपाखेँ हःगु खः भुवनेश्वरी भजन टोल जुया: बज्रघरं ल्ह्व:गु मचाति जात्रा बज्रघरय् हे क्वचायेकी सा जयमंगलां न्ह्याकूगु मचाति जात्रा जगमंगलाय् थ्यंका: क्वचायकीगु चलन दु । थुकथं हे जयबागीश्वरी न्ह्याकूगु मचाति जात्रा भुवनेश्वरी बालकुमारी जुया: जयबागीश्वरी थ्यंका: क्वचायेकी । थुकथं हे भुवनेश्वरी देगलं पिकाःगु भूमि आचाःजुया कायेया कृतिम सीम्ह भस्मेश्वर जुयाः राजराजेश्वरी घाटय् चवंगु किराटेश्वर शिवलिंग दुगु घाटं बागमतीइ चुइका: भुवनेश्वरी लिहाँ वयेगु याइ । थुकथं लिहाँव:पिन्त अन शुद्ध यानाः दुकायेगु ज्या क्वचायेकाः न्हाचः कृत्रिम लाख दुगु खतय् तःगु भूमि आचाजुया कायेया छ्यंकथं अथवा शिव लिंग नं धायेगु याःगुयात भुवनेश्वरी देगलय् दुकाइ । जात्रा क्वचाय्का: कुमार- कुमारीयात खतं क्वकयाः गुथियारपिनिगु छँय् छँय् यंकी । नेवाः परम्पराकथं चयेप्यता घासा तःपाःगु लप्तेय् ब्वयाः कुमार-कुमारीपिन्त भ्वय् नकी । अनंलिपा गुथियारपिसं नं भ्वय् नइ । तर थ्व मचाति जात्राय् त्वा:-त्वालय् सुनां नं भ्वय् नय्गु चलन मदु । उकि थ्व जात्रायात कयाः बुढापाकापिसं धायेगु या: – मचाति जात्राय् खिचातक द्यां लाइ । थुकथं त्रिशुल जात्रा क्वचाःगु कन्हय् खुनु अर्थात् तछलागा नवमि खुनु भुवनेश्वरी देगःया गुथियारतय्सं भुमि आचाजुया काय् सीगु झिंछन्हुया घ:सू संस्कार यानाः शान्ति स्वस्ती याइ । गुथियारत सकलेँ जाना: घःसू भ्वय् नय्गु चलन दु। मचाति जात्रा क्वचाःगु चान्हय् भुवनेश्वरी देगलय् च्वंगु शिवलिंगयात गन गन त्रिशूल जात्रा याःगु ख: उगु उगु हे थासये चाःहिकेगु चलन दु । मचारति जात्रा नेवाःतय्सं तान्त्रिक विधिविधानकथं न्ह्याकावयाच्वंगु दु । थ्व जात्रा न्ह्यासांनिसेँ