दाफाम्ये
– दीपा महर्जन
नेपालभाषा जर्नल
किपा – youtube
म्हसीका
नेपाः देय्या थीथी जातिमध्ये नेवाः जाति नं थःगु हे बिस्कं पह दुगु जाति ख: । थ्व जाति थःगु हे बिस्कं इतिहास, परम्परा, संस्कृति, संस्कार दुगु जाति ख: । मेमेगु जातिसिबें सभ्य जातिया रूपय् परिचित नेवाःतय्गु साहित्य, कला, संगीत नं उत्तिकं हे च्वन्ह्या । नेपा:दुने जक मजूसे विश्वया न्ह्यःने नेपा:या सांस्कृतिक परिचयया रूपय् नेवा:तयगु हे संस्कृति न्ह्यब्वयगु यानाच्वंगु दु । नेवा:तय्सं नालावयाच्वंगु संस्कृतिया छगू प्रमुख अंग ख: संगीत । धार्मिक व सांस्कृतिक जीवनय् संगीतया विशेष भूमिका दयाच्वनी । अझ घाय् नेवाःतय् जन्मनिसें मृत्युतक नं संगीतया महत्त्व उत्तिकं हे दु ।
संगीत धायवं हे म्ये हालेगु जक थुइकी तर थन संगीत धायवबलय् म्ये हालेगु नापनापं बाजं थायगु व प्याखं हुलेगु नं ख: । नेवाःतय्गु छगू सांगीतिक पक्षया रूपय् थीथी बाजं थाना: देगलय् वा फल्चाय् च्वना: द्य:पिनिगु स्तुति हालेगु नं खः । उगु म्ये हालीगु नं ऋतु, बार, तिथिकथं नापं द्य:अनुसार पाना: हे च्वनी । थथे हीलीगु म्येयात हे दाफा भजन घाइ । म्ये हालीगु इलय् सुर व तालया नितिं थीथी बाज नं थाय्गु याइ, गथेकि खिं, ता:, बमू, नगरा, मृदङा आदि । दाफा भजन हालेगु इलय् निथ्व: मनूत निझ्वलय् इताथिता अर्थात् चूलंचू च्वनी । थथे निभ्वलय् छखे राग काइम्ह गुरु व खिं थाइम्ह च्वनीसा मेखे म्ये हालीपिं च्वनी ।
सह-प्रा. भाजु तुलसीलाल सिंहया धापूकथं दाफा धैगु हे खिं थाना: हालीगु म्ये ख: । अथे हे मृदङका थाना: हालीगु म्येयात मृदङा भजन घाइ, अले नगरा थाना: हालीगु म्येयात नगरा म्ये घाइ । थौंकन्हय् भजन हालीगु इलय् तबला थाय्गु नं प्रचलन अप्वयावःगु दु । (१ सहप्रा, तुलसीलाल सिंहजुं बियादीगु जानकारीया आधारय् [विसं २०७२ जेठ २)
दाफा भजनया विषयसं थीथी व्यक्तित्वपिंसं थीथीकथं व्याख्या यानातःगु दु । धर्मरत्न शाक्य ‘त्रिशुली’या बिचा:कथं निथ्व: (निगू दाफा) छगू हे भजनय् निखे च्वना: म्ये हा:सां व हे राग, व हे म्ये, व हे तालय् पालंपा: याना: स्वर ताल मपाक्क हाला: ज:ख: निभ्वः च्वनाच्वंपिं म्ये हालीपिंसं मिले ज्वीक होश याना: म्येया त्वा:त्वा:पतिकं म्येया धुवा नं चरण नं छत्वा:-छत्वा: पालंपा: याना: तालय् मिलेजुइक हालीगुलिं हे थुकियात ‘दफा भजन’ धा:गु ख:, व हे ‘दफा’ शब्द लिपा जूवलय् ‘दाफा’ जूवंगू धैगु आपाःसिया विश्वास दु । अथे हे हेमराज शाक्यया धापूकथं दाफा विभिन्न ऋतु व महिना विशेषं राग ताल सुरं हालीगु देवी, देवताया वर्णन व विविध धटनाया सारांशया रुपय् उल्लेख यानातःगु पद्यमय रचना ख: (डंगोल, ११२६:३१) ।
इतिहास
नेवाः समाजय् दाफाम्येया विकास गुबलेनिंसें जुल धका: क्व:छिना: धायमफुसां अध्ययन अनुसन्धानया झ्वलय् लुयाव:गु आ:तकया तथ्यया आघारय् धाय्गु ख:सा नेपालमण्डलय् दाफा भजनया विकास लिच्छविकालय् हे जुइधुंकूगु खनेदु । तत्कालीन अवस्थाय् विकास जूगु दाफा भजन मल्लकालय् वया: थुकिं अझ तीव्रता काःगु खनेदु । मल्ल जुजु सिद्धिनरसिंह मल्ल थःम्हं हे दाफाम्येया माध्यमं हुइकीगु कात्तिप्याखंया सृजना यानादीगु खः । थुगु प्याखं थौंतक नं यल लायकुली च्वंगु कात्तिदबुली हुइकेगु या: ।
दाफा भजनया ऐतिहासिकताबारे अन्वेषण याय्गु झ्वलय् छत्रबहादुर कायस्थ (११२४: २६) नेसं ८४५ या मच्छेगांया छगू शिलापत्रय् नलिक्वाथ देशया दाफा समूहपाखें भगवान् विष्णुयात घण्ठ छग: देछाःगु खँ उल्लेख यानादीगु दु ।
थुकथं दाफा भजनया विकास लिच्छविकालय् जूगु ख:सां थुकिया तजि:क विकास घा:सा मल्लकालय् वया: जूगु खनेदु । अथे हे शाहकालय् नं थ्व विधाया विकास अझ जुयावंगु खनेदु । आ:तक नं नेवाः बस्तीइ थथे हे दाफा भजन खल:तयसं दाफा भजन हालेगु चलनयात निरन्तरता बिया: हे च्वंगु दनि।
नेवाःतय्सं हालीगु छुं दाफाम्ये
लिच्छविकालनिसें विकास जुयाव:गु दाफा भजनया छ्यलाबुला नेवाः जातिदुने धार्मिक, सांस्कृतिक ज्याखँनापं जन्मनिसें मृत्यु संस्कारतक नं जुया: हे च्वंगु दु । नेवाःतय् न्हिया शुरुवात हे देगलय्, फल्चाय् च्वना: थीथी द्यःपिनिगु स्तुति याना: दाफा हाला: हे जुइ । नेवाःतयसं हालीगु दाफाम्येया छुं म्येया विषयसं थन चर्चा यायगु जुइ । दाफाम्ये हालेगु झ्वलय् हालीपिंसं चायकं-मचाय्कं नेवाःभाय् नापनापं संस्कृत, मैथिली आदि भाषाया म्ये नं हालाच्वनी । प्राचीनकालनिसें हालावयाच्वंगु दाफाम्ये छुं नं कथंया विशेष प्रशिक्षणया आधारय् छगू पुस्तां मेगु पुस्तायात हस्तान्तरण जुयाच्वंगु मखुसें मात्र न्यनागु अर्थात् श्रवणया आधारय् जक हस्तान्तरण जुयाच्वंगु खनेदु । छुं नं दाफाम्ये हालेन्ह्यः नास:द्य:या वन्दना अर्थात् नमस्करण याइ । म्ये शुरु यायन्ह्यःया थ्व छगू कथंया नियमित नियम धा:सा छुं पाइमखु । नेवाःसमाजय् प्राचीनइलनिसें न्ह्यानावयाच्वंगु दाफाया छुं म्ये थुकथं दु-
ॐ नम श्री: । नितेनाथाय नमः ॥
ॐ नम श्री: बज्रसत्वाय णमः ॥
ॐ नम श्री बजसत्वाय ॥
तोरा १ रुया तुकिचा दयकेगू
ग जू १६ तपल २ चतू २ तपय
ॐ नमः श्रीनृत्यनाथाय नमः ॥ ३॥
म्ये ल्या: १
,राग राजवि (४) जय ॥ तार चो ॥
जगतस नितेनाथ हरखन याक रस,
भ(५)जरपे ओम्हतु हतास ॥१॥
अमंगल फुतकस्य याहु (३क.१ ) ने मंग ॥ (ल)
भगत खसे याक, ओन पतिपार ॥१॥
धुछेगु (२) रिजस हिसा थासा (२)
नाग तिसा मोरमाल गरस कोख (३) सा ॥ २॥
दबू २ बलुरुन थाङाओ रसन ॥
संकर गओ(४)लिओ हरखन याक ॥ २॥
लसिकर ज(ग)तप्वरत तयाओ चंद्रमावान ॥
मुसानस यात बास॥ ४॥
असंखे गुन (४क.१) याक जयप्ररकासन ॥
मदओ ओति ओस गुनया बखान (२) न ॥ ५ ॥
म्ये ल्या:२
, राग करा ॥ता चो॥
बिज्याधरि तोहे जय माहांमा(२)वजर जोगिनिरसं ॥ धु॥
बिष्णुमतितिर आनंन्द्र आ(३)/नद्र ॥
जोग्यभोग्य सवैथय माता ॥१॥
कोतिदेवाका (४)र अरून सबमुख ॥
रक्तवरन सुतिनि नयणधर ॥ (५) ॥ २॥
हे मसुनिमर सुंधर बंता ॥
चंद्रकरा स्वभे मनि(९क.१ )मय आरंकित ॥ ३॥
तिरिभुवनपति जननि इ(२)श्वरी ॥
विश्वव्यापित जगत मोहिनि ॥ ४॥
वर्ज्ज शुख(३)पर खत्वांग हाथ्य ॥
शुधंर श्वभा नरमुंदमारा ॥ ५ ॥(४)
म्ये ल्या:३
,राग श्री ॥ तार चो ॥
, मनिचूर निवासिनि श्री(५)वज्रजाेगिनि ॥
सिंघिनि रुपिनि धरिदेवि व्याधिनि (१८क.१) रुपिनि ॥१॥
त्रिनयन शुंधरि मुंद्रमारा (२) ॥ खर्ग निरुपीनि म्हैखासुर कलो वासे ॥ २॥ (३)
पंचकपात रातक नाग अष्ट भुखिनि ॥
हाद आ(४)भरन शुज क्वति रक्तवनं ॥ ३॥
तैलोके ज(१)ननि इस्वरि कोहि नहि जाने ॥
भैरओ मातिका, ग(१९क:१)देस कुमारि कारिका ॥ ४॥
तोहे देवां सुमरन (२) तोहे उगनारा ॥
संकत तारिनि कपा करो श्री भवानि (३) ॥५ ॥
श्रीपरताप मर संसारकि सार ॥
रिपिकु(४)र नास्य करोहि दय उसास्य ॥ ६ ॥ ५ )
म्ये ल्या:४
राग जयजमंति ॥ तार चो ॥
सिव अव(२०क.१) तार कारकारकार न॑॥धु॥
भिम माहावीर (२) दुखिया दुख हरन ॥
किंच फुतक तर जुसे गुपा(३)तन ॥१॥
रनस ङ्हरूय थास अति यक मन॥
ज(४)रासंदनि फाफार जोङाओ तमन ॥ २॥
ल्वाले (५) ङहख रुमङाओ रित धु स्वासन ॥
राङाओ हि आति(२१क:१)पति पिकार प्वाथन ॥ ३ ॥
दुजोधन आदि स्यात थ(२)ओ वरन ॥
बयंरिपनिस हि रानं भुमि मथन ॥ ४ (३) ॥
खङाओ रसन जुर जोगिनिया गन ॥
नयाओ म्हि(४)तर अन भुत पेतारन॥ ५॥
गुरित गुन बखा(५)न याय ल्हाकम्हन ॥
तोरतयके मतेरे निपा छि च(२२क:१)लन ॥ सिब॥६॥
छु नं, म्ये विशेष याना: दाफाम्ये हालीबलय् दकलय न्हापां नासद्य:या वन्दना याइ । अले तिनि थीथी द्यःपिनिगु आराधना यासें म्ये हाली । च्वय्या प्यपु म्येया भाषा बिस्कं जूसां लिपि घाःसा प्रचलित लिपि हे खः ।
न्हापांगु म्येय् नं नित्यनाथया बर्णन यानात:गु दु । संसारय व्याप्त फुक्क अमंगल नाश याना: मंगल याइम्ह छि नित्यनाथ छम्ह ख: धका: न्ह्यथनातःगु दु । नेवा:भासं हे च्वयात:गु थुगु म्येय् नित्यनाथया रूप नं वर्णन यानात:गु दु । धुँया छ्यंगू हिनातइम्ह, नागयात तिसाकथं ग:पतय् क्वखायातइम्ह, दमदम डमरु थानाजुइम्ह, छ्यनय् जटा चिना: अर्धचन्द्र तया: उकि गंगा हाय्कातइम्ह, नापं मसानय् बास याइम्ह नित्यनाथ अर्थात् महाद्य:यात बन्दना यानात:गु दु । दकले लिपा म्येच्चमिं थ:गु नां ‘जयप्रकाशन’ धका: च्वयात:गु दु । उकिं थ्व म्ये जुजु जयप्रकाश मल्लं च्वयात:गु धका: स्पष्ट जू । थ्व म्ये राग राजविजयस आधारित दु।
निपुगु म्येय् बज्रजोगिनीदेवीया स्तुति यासें वयक:या रूपया वर्णन यानात:गु दु । संस्कृत भाषा नं दुथ्यानाच्वंगु थुगु म्येय् विष्णुमती खुसिसिथय् आनन्द मुद्राय विराजमान जुयाच्वनीम्ह बज्रजोगिनीदेवी हे फुक्कसिया माता ख: धका: धयात:गु दु । अधे हे देवीया रक्तवर्ण अर्थात ह्याउँगु बाँलागु मिखा, बाँलागु दन्त क्यना मुसुहुं न्हिलाच्वंगु ख्वा:या सुन्दरता नापं मनूया छ्यं क्वखायात:गु धका: देवीया वर्णन यानातःगु दु । स्वंगुलिं लोकया जननीकथं वज्रजोगिनीयात नालाकासें फुक्क जगत् व जगतय् च्वपिं प्राणीया उद्धारकया रूपय् नं वर्णन यानातःगु दु । राग कराय् आधारित थुगु म्ये चो तालय् हालेगु ख: ।
स्वपुगु म्ये जुजु प्रताप मल्लं च्वयात:गु ख: । मैथली भाषां च्वयात:गु थुगु म्ये राग श्री सं आधारित खःसा चो तालय् हालेगु खः । म्येय् मनिचूडय् च्वनीम्ह देवी वज्रजोगिनिया सुन्दरता व शक्तिया वर्णन यानातःगु दु । स्वंग: मिखा दुम्ह, मनूया छ्यं क्वखायातःम्ह नापं खड्ग ज्वना: महिषासुर राक्षसया बध यानाच्चंम्ह देवी वज्रजोगिनीया कृपा दृष्टिं हे थ्व स्वंगुलिं लोकया उद्धार जुयाच्वंगु ख: धका: च्वमिं न्ह्यथनातःगु दु ।
अथे हे प्यपुगु म्येय् भिन्द्य:या शक्ति व गुणया वर्णन यानात:गु दु । राग जयजमंतिस आधारित थुगु म्ये नं चो तालय् हालेगु खः । थुगु म्येय् भिन्द्यवं किचकयात दाया: छ्यंगू पिया: स्या:गु नापं दुशासनया आतिपुति लिकया: स्याःगु खँया उल्लेख यानातःगु दु । नापं थुगु म्येय् दुर्योधनयात स्या:गु खँ नं न्ह्यथनात:गु दु । म्ये च्वमिं भिन्दय:यात हे दकले तघंम्ह द्य: भाःपिया द्य:या पालिइ हे सदां बास लायमा धका: फ्वनाच्वंगु दु ।
च्वय् उल्लेख जूगु प्यपु म्ये नेवाःतय्गु हे दाफाय् हालीगु म्ये ख: । प्यपु म्येमध्ये म्ये ल्या: १ व ४ या भाषा नेवाः हे ख:सा म्येल्याः २ व ३ या भाषा घा:सा मैथिली ख: । थुकिं याना: नेवा:तय्सं दाफा हालेगु झ्वलय् नेवा: जक मखुसें मेमेगु भाषाया नं म्ये हालेगु चलनयात स्पष्ट यानाच्वंगु दु । थुपिं प्यपुं म्येया राग छसिंकथं राजविजय, करा, श्री व जयजमंती खःसा प्यपुं म्ये चो तालय् हालेगु ख: ।
दाफाम्येया राग व ताल
संगीत छगू थजा:गु साधन ख: गुकिया माध्यमं मनूतयसं थ:गु मनय् ब्वलनाच्वंगु भावयात सः, ताल, व लयया रूपय् व्यक्त याना: थ:गु मनयात आनन्दित याइ । नापं उगु भावयात न्यनीपिं न्यमिपिन्त नं आनन्दित याइ । संगीत छगू तसकं च्वजा:गु ललितकला ख: । थुकिया माध्यमं मानसिक एवं आध्यात्मिक निगूकथंया आनन्द प्राप्त याय्फु । साधारणरूपं संगीत धायवं हे मात्र म्येयात जक थुइकाच्वनी तर वास्तवय् शास्त्रीय आधारय् धायबलय् संगीत धालकि म्ये, बाजं तथा प्याखं स्वतां जुइ । संगीत सृजनाया नितिं मदयक मगा:गु तत्व धैगु ध्वनि ख: । ध्वनि धैगु स: ख: । थुकिया उत्पत्ति छुं नं वस्तुया कम्पनपाखें जुइ । शास्त्रीय नियमानुसार न्यनेज्यूगु स:यात २२ गू प्रकारय् विभाजित यानाः उकियात ७ गू शुद्धस:या रूपय् नालाकयातःगु दु । उकियात हे सा, रे, ग, म, प, ध, नि स्वरकथं नालाकयातःगु ख: । अथे हे म्ये हालेगु व बाजं थायगु क्रियायात ‘वर्ण’ धका: घाइ । गथेकि, स्थायी वर्ण (छगू हे स:यात बारम्बार हालेगु), आरोही वर्ण, अवरोही वर्ण (माथेमा, २०६३: ११) । थ्व हे ७ गू कथंया सः व वर्णया सम्मिश्रणपाखें ब्वलनीगु विशेष ध्वनियात हे राग धाइ । राग घैगु छुं नं छगू थाटपाखें उत्पन्न जुइ । छुं नं रागय् षडज (सा) सः गबलें नं वर्जित जुइमखुसा मध्यम (म) व पंचम ।प) गबलें नं नापं वर्जित जुइमखु (माथेमा, २०६३ः१३) । रागया आधारय् हे मनूतयसं संगीतया सृजना यानाच्वनी । भाषा बिस्कंबिस्कं जुसां संगीत धाःसा रागया नियमदुने हे लानाच्चनी ।
नेवाःतय् नं थःगु बिस्कं पहयागु संगीत दु । नेवा: संगीत नं अन्तरराष्ट्रिय मान्यताकथं छगू हे जूसां उकियात नेपालभाषां म्ये च्वया: हालेगु पह घाःसा बिस्कं दु । दाफाय् हालेगु म्ये नं छुं नं छगू राग व तालय् आधारित जुयाच्चनी । थन अध्ययन जूगु दाफाम्ये नं थीथी रागय् आधारित जुयाच्वंगु दु । उगू राग थुकथं दु –
राग श्री
आरोह : सा, रे sss मे प नि सां
अवरोह : सां,नि ध प, मे ग रे sss सा
पकड:सा रे s ग रे प,प मे मे ग गरे sssरे सा
वादी:रे
संवादी ः प
थाट ः पूर्वी
हालिगु इ ः सनिल
राग जयजमंती
आरोह :सा ध नि म रे रे ग म प नि सां
अवरोह :सां नि ध प म ग रे ग रे सा
पकड : सा नि. ध. प. रे ,ग sss रे सा
वादी सः:रे
संवादी सः : प
थाट : खमाज
हालीगु ई : चान्हसिया दकले लिपांगु प्रहर
अथे हे छुं नं म्ये हालेगु नितिं उकी सुर जक दयां मगा: । म्येयात न्यनेवह जुइकेगु नितिं उकी ताल नं आवश्यक जुइ । ताल धैगु हे म्येयात निश्चित समयावधिदुने हालेगु माध्यम ख: । ताल थीथी कथंया जुयाच्चनी । तालय् म्ये हालकि तिनि उकिया सुरया मिठास दइ । च्वय उल्लेखित प्यपुं म्ये चो तालय् आधारित जुया: हालीगु ख: । दाफा घैगु हे खिं बाजं थाना: हालीगु जूगुलिं चो तालया बोलया थुकथं दु ।
चो ताल
चो त्वाःल्हाय्गु
T T O T O T O
नातीं खौदिगि ना खौता तिनि नाति खौता
T T O T O T O T
घेनदिगि ना घेन्दिति ना तिं घेनदिगि ना
O T O
घेतिता रिघे तिनिना
T O T O T O
घेनाताघे ना ना नातिखर्गना नातिंखर्ग नाना
T O T T O T
दिघाँ नातिखता दिघाँदि घाँघाँ घेनदिगि ना
O T O
घेतिता रिघे तिनिना
चाली
T O T O
खतिखता घेनिना दितिखता घेनिना
घेनिना तिनिना नारमना खतिना
थाँथाँ थाँथाँ धाँती खौदिगि
ना खौदिगि नादिगि नादिगि
नादिगि नादिगि घाँदिगि नादिगि
नादिगि नादिगि
गौ
T O T O
नाना नातले खौ ना
नाना नातले खतिना तिं
नाखता घेनिना ताघेनिता घेनिना
घेखर्ग नाखर्ग नाखर्ग नाना
रधिनि घिनिताखता खतिको घाँघाँदि
घाँ दिगि नादिगि ना
घेतिनिता खतिना खतिनिता खतिधाँ
घेनिमना कधाँ नादिक घाँ
T O T O
घाँरग रगति खौति नातिखता
घेना खताघेनि ना घेतिना
T T
तिं दि
विभाग : ४, ताली (T ) : २, खाली (0): २
[स्रोत : दाफागुरु गोविन्द महर्जन, वर्ष ८४, पांगा, किपू)
च्वय् उल्लेखित म्येय् दुथ्याच्वंगु खँग्वः मुना
असंखे असंख्य, अनगिन्ती
अाेस वसपाेल
काेख क्वखायाः
खसे खनाः
गर गःपः
गुपतन गप्तरूपं,सुनां नं मसीक
ङहरूय न्ह्यलुय
जस जँय्
थाङाअाे थानाः
धुछेगुरि धुँया छ्यंगू
नितेनाथाय – नित्यनाथ, नास:द्य:
प्वाथ – प्वाः
फुतकस्य – फुत
भजरपे – भागि याय्गु
मुसान – मसान
मोरमाल – छ्यंया माला
लसिकर – आकर्षक
हतास – हथाय् चाःगु
हरख – हर्ष, खुशी
हिसा – हिना
धात्थें धाय्गु खःसा दाफाम्ये हालेगु नेवाः समाजदुने छगू तसकं धिसिला:गु परम्पराकथं नह्यानावयाच्वंगु दु । थजागु म्येया भाव व प्रस्तुति नं ईकथं हे जुइगु जूगुलीं थुकिं मनूतयगु जीवनयात सुथांलाक्क न्ह्याकाच्वंगु दु । नेवाःतय्गु जीवन हनीगु थीथी माध्यममध्ये दाफा भजन नं छगू तसकं महत्व जाःगु माध्यम ख: । छम्ह नेवाःया दुःख, सुख, संस्कार, परम्परा, इतिहास, समाज आदि फुक्कं दाफा भजनं संगीत व म्येया माध्यमं न्हब्वय्गु यानाच्चनी । उकिं दाफा भजनया महत्त्व व उकिया छ्यलाबुला नेवा: समाजदुने प्राचीनकालं निसें थौं तक नं उत्तिक हे न्ह्यानावयाच्वंगु दु । अले दाफा परम्परा सामाजिक सदभाव व सांस्कृतिक निधियात म्वाकातय्त त:धंगु भूमिका म्हिताच्वंगु दु ।
लिधंसा ज्वलं
- कसा, प्रेमबहादुर, नेसं १०८५, नासद्याेया म्ये । येँ : हिमाञ्चल पुस्तक भवन ।
- कायस्थ, छत्रबहादुर, नेसं ११२४, ‘मच्छे गांमय् च्वंगु नेस ८४५ या शिलापत्र: छगू अध्ययन’, नेपाल संस्कृति, ल्या ११: १६४; २३-२६ ।
- डंगोल, काजीमान, नेसं ११२६, यल हकत्वा:या दाफा भजन : छग् अध्ययन । स्नातकोत्तर शोध-प्रबन्ध, त्रिभुवन विश्वविद्यालय ।
- माथेमा, परशुरामभक्त, विसं २०६३, संगीत प्रवेशिका । ललिपुर : साझा प्रकाशन ।
- वैद्य,जनकलाल,ने.सं.११२२, नेपालभाषाया प्राचीन काव्य सिर्जना । येँ : नेपाल राजकीय प्रज्ञा-प्रतिष्ठान ।
- श्रीवास्तव, हरिश्चन्द्र, इसं.२०१४ , राग परिचय । बैंगलाेर ः संगीत सदन प्रकाशन ।
Jorgensen, Hans,1936, A Dictionary of the Classical Newari. Kobenhavn: Levin & Munksgaard.