इस्वरानन्द (मूलुखा)
स्राेत –रवि शाक्य
खँग्वः नेपाल भासाय् स्वकथं दय्के दु ।
१. मायासुं ज्यानाः २. न्ह्यलि, खँग्वः व तसाँ ल्वाक छ्यानाः ३. खँग्वः खँग्वः चिना ।
मायासुं ‘ सा, सि, सु, पु, पू(पुलि),’ तँसा तयाः ज्याना तःगु व यासुया गुगुं व (Tense ) पाखें तप्यंक क्वहां वःगुयात ज्यानाग्वः धाइ ।
तँसा तयाः ज्यनाग्वः
‘सा’ ( याय्गु भाब वा बस्तु ) – ‘ये , ने’ वइगु तिस्सःगु मायासुइ ‘सा’ तयाः
कासा,कुसा,चुसा,च्वँसा,ज्वँसा,नसा,पुसा,पुँसा,हिँसा,थासा,ध्वासा,हुसा,लासा,हासा ।
‘ये’
| बिये – बिसा | चिये – चिसा |
| गिये – गिसा | दाये – दासा |
| त्याय – त्यासा | ल्यये – ल्यसा |
| च्वये – च्वसा | च्याये – च्यासा |
| तये – तसा | न्वाये – न्वासा |
| किये – किसा | क्वाये – क्वासा |
| प्याये – प्यासा | म्वाये – म्वासा |
| ब्वये – ब्वसा | बुये – बुसा |
| ल्यये – ल्यसा | ल्वाये – ल्वासा |
| धाये – धासा | थिये – थिसा |
‘ने’
| क्यने – क्यँसा | ग्यने – ग्यँसा |
| ज्वने – ज्वँसा | च्वने – च्वँसा |
| छ्यने-छ्यँसा | त्वने – त्वँसा |
| तने – तँसा | तुने – तुँसा |
| फ्वने – फ्वँसा | थने – थँसा |
| लने – लँसा | धने – धँसा |
| ह्वने – ह्वँसा | पने – पँसा |
| यने – यँसा | पुने – पुँसा |
| थिने – थिँसा | ब्वने – ब्वँसा |
| मिने – मिँसा | कुने – कुँसा |
‘सि‘ ( जुइगुया भाब)
“ये’ वझ्गु तिस्सःगु व ‘ह’ दुगु मायासुइ “सि” तनाः गसि, दसि, हिसि, न्यासि,
| ताये-तासि | दाये-दासि |
| बुये-बुसि | म्हाये-म्हासि |
| चाये-चासि | गये-गसि |
| न्हये-न्हसि | व्वये-त्वसि |
| ग्वये-ग्वसि | प्याये-प्यासि |
| न्ह्याये-न्हासि | ब्वये-ब्वसि |
| ज्वये-ज्वसि | बुये- बुसि |
‘सु’ (याःगु बा जुउगु भाब)
‘ये,ले’ वइगु तिस्सःगु व “ल, ह’ दुगु मायासुइ “सु’ तनाः |कासु ,बिसु, न्हिसु, नसु, ग्यसु, तासु
‘ये’
| किये-किसु | गिये-गिसु |
| त्वये-त्वसु | ब्वये-ब्वसु |
| म्वाये-म्वासु | ल्यये-ल्यसु |
| नियो-निसु | ब्वाये-ब्वासु |
| हिये-हिसु | ल्वये-ल्वसु |
| पाये-पासु | पिये-पिसु |
| लिये-लिसु | ल्वाये-ल्वासु |
‘ले’
| हिल्ले-हिसु | पिले-पिसु |
| निले-निसु | नाले-नासु |
| म्हिते-म्हिसु | माले-मासु |
| हाले-हासु | ह्वले-ह्वसु |
| ज्यले-ज्यसु | प्वले-प्वसु |
| कुले-कुसु | हुले-हुसु |
| बुले-बुसु | न्हिले-न्हिसु |
‘पु’ (जुइगुया भाब बा पहः)
‘ये, ने वइगु मायासुइ ‘पु’ तनाः दिपु, नपु, न्वापु, ल्वापु, तँपु, कँपु, न्यँपु, तुँपु
‘ये’
कापे-कापु च्वये-च्वपु
छ्याये-छ्यापु ख्याये-ख्यापु
थाये-थापु चाये-चापु
ल्यये-ल्यपु स्वये-स्वपु
स्वाये-स्वापु म्वाये-म्वापु
ल्वाये-ल्वापु ध्बये-ध्वापु
थ्वये-थ्वपु घाये-घापु
‘ने’
त्वने-त्वँपु च्वने-च्वँपु
ब्वने-ब्वँपु फ्यने-फ्यँपु
सने-सँपु छिने-छिँपु
भिने-भिँपु गने-गँपु
‘पू’-‘पूलि’ (याय्गु व जुइगुया भाब बा बस्तु)
‘आ’ दुगु ‘ये’ वइगु मायासुइ ‘पू’ तनाः घापू, दापू स्वापू, न्हापू, ल्हापू
वाये-वापू द्याये-द्यापू
घ्वाये-ध्वापू हायेद्वापू
थाये-थापू फ्याये-फ्यापू
थ्याये-थ्यापू थ्वाये-थ्वापू
न्वाये-न्वापू चाये-चापू
ब्वाये-ब्वापू नाये-नापू
च्याये-च्यापू ग्याये-ग्यापू
छाये-छापू ज्याये-ज्यापू
ख्याये-ख्यापू घ्वाये-ध्वापू
व्छाये-व्छापू ग्वाये-ग्वापू
‘छि’- ( क्व, माक्व) जक बा फुकंया अर्थय् )
‘ये, ने, ले” वइगु मायासुइ ‘छि’ तनाः काछि, किछि, गिछि, माछि, खँछि, न्ह्यँछि.
‘ये’ ‘ने’
चाये–चाछि न्यने- न्यँछि
तुये-तुछि ल्यने- ल्यँछि
बुये-बुछि ब्यने-ब्वँछि
धाये-धाछि च्वने–च्वँछि
थाये-थाछि तुने-तुँछि
स्वये–स्वछि नुने-नुँछि
गाये–गाछि पुने -पुँछि
ल्हाये -ल्हाछि कुने-कुँछि
‘ले‘
पाले–पाछि
बुले–बुछि
वाले–बाछि
हिलि-हिछि
‘क” ( याइमुया भाब, याइम (गु) )
भाब अर्थय् ‘क’ तयां तुं छ्यले दु । ब्वाय्सुइ छ्यले बलय् ‘क’ तनाः लिफुति (: ) च्वनि । उकिया लिउने ‘म’ बा ‘गु’च्वं वइ।
‘आ’ दुगु ‘ये, ले,’ वइगु यासुइ ‘क’ तयाः
ल्हाक, थाक, याक, ख्याक, ग्याक, चाक, व्छाक, ज्याक, फाक्क; प्याक, स्याक, हाक, पाक, न्वाक, घाक, काक, ध्वाक, च्वाक, लाक, म्वाक, स्वाक, धाक, च्याक
(शुगुं गुगु ने” लि’ निता क’बःगु नंढु। )
‘अ’ (चिनागु) दुगु ‘ये’ ‘ले’ वइगु यासुइ ‘क’ तनाः
ख्यक, ख्वक, च्वक, छ्यक, थ्वक, ल्ह्वक, ब्वक, ल्वक, स्वक, ज्यक, त्यक, ध्वक, न्यक, ह्यक, व्वक, ह्वक
( गुगुं गुगुं ‘ये’ ‘ले’ निथिकय् सं ‘क’ वःगु दु। )
इ. उ दुगु ‘ये’ ‘ले’ यासुइ ‘क’ तयाः
किक, गिक, जिक, तिक, लिक, थिक, निक, पिक, फिक, बिक, मिक, सिक, हिक, कुक, खुक, चुक, छुक, जुक, तुक, नुक, फुक, बुक, लुक, न्हुक, थुक
(थुकिइ नं गुलिं गुलिं ‘ये, ले ‘ निथिकय्सं “क’ वःगुदु ।)
यासुं क्वहाँ वःगु “ना’ (याय्गुया भाब)
याकेगु अर्थय् ‘के’ वइगुलि जक । ‘क’ तनाः. ज्यानागु खँग्वः थें यासुं क्वहां वःगु खँग्ब: नं ब्वाय्सुइ छ्यले दु।
‘आ’ दुगु ‘ये’ वइगु यासुया न्ह्यवय् जि जिं लिसे वइगु यासु ( मायासुइ ‘ना’ तना:)
ख्याना, ज्याना, ल्वाना, च्याना, चाना, थाना, त्याना, ब्वाना, ल्हाना, याना, फ्वाना, द्याना, ध्वाना, च्वाना, ख्वाना, ग्वाना, छ्याना, लाना, पाना, स्याना, व्हना,
‘ना’ (याय्गु’बा याःगुया भाब)
‘ने’ वइगु “अ, इ, उ” दुगु मायासुइ ‘ना’ तनाः (जि, जिं -लिसे वइगु यासु) :-
अ– कना, नना, फ्वना, हना, बना, स्वना, म्हना, क्यना, धना, फ्यना, थना
इ– चिना, घिना, खिना, छिना, हिना, भिना, मिना, तिना,
उ– कुना, छुना, तुना, मुना, नुना, धुना, पुना, दुना ।
‘न’ (ं) (जूगुया भाब)
‘ने’ वइगु ‘अ’ दुगु मायासुइ ‘न’ (ं) तनाः (व, वं लिसे न्ह्यवय् वइगु यासु),
पं (पन), द्वं (द्वन), प्वं (प्वन)
थकने थकं लि-ब्वने लिब्वं
लि-गने लिगं ल-हने लहं
उ-जने उजं स्व-नने स्वनं
त्वे-कने त्वेकं ल्हा-पने ल्हापं
क्व-ह्यने क्वह्यं हा-पने हापं
थ-ह्यने थह्यं द्या-पने द्यापं
क्व-न्हने क्वन्हं छ्या-पने छ्यापं
दु-दने दुदं न्ह्य-थने न्ह्यथं
‘ला’ (याय्गु बा याःगुया भाब)
‘ले’ वइगु “अ, आ, इ, उ” दुगु मायासुइ ‘ला’ तयाः (जि, जिं लिसे वइगु न्ह्यवया यासु) :–
अ–ग्यला, छ्यला, ग्बला, व्हला, न्यला, ज्यला, ब्वला
आ– चाला, छाला, म्हाला, माला, हाला, वाला, पाला,फाला, काला,
इ– सिला, चिला, हिला, न्हिला, तिला, थिला, म्हिला
उ– कुला, छुला, हुला, बुला, उला, गुला, चुला, तुला, पुला,सुला ।
‘या’ (याय्गु बा याःगु भाब)
‘ये’ वइ्गु “अ, आ, इ, उ” दुगु मायासुइ “या’ तयाः (जि, जिं, लिसे वइगु न्ह्यवया यासु) :–
अ– ब्वया, फ्वया, न्ह्यया, ध्वया, स्बया, ख्वया, थ्वया
आ- बाया, चाया, ताया, फाया, «काया, धाया
इ– किया, गिया, थिया, पिया, बिया, फिया, सिया
उ–बुया, लुया, पुया, हुया, छुया, मुया
« ( न्ह्यवय् थें कया, धया चलन दु ।)
“यासु” (याय्गुया भाब बा ज्या)
गुगुं नं यासु ‘ये, के, ते, ने, पे, ले’ यात तप्यंक क्वकया :-
‘ये’- नये, सये, फये, हये, काये; धाये, ल्हाये, बाये,: बिये, किये, थिये, लिये, हुये, कुये, बुये, मुये,
‘के’- नंके, काके, काय्के, ल्हाके, थिके, कुके, थुके, न्हुके
‘ते’- तोते, सःते;
‘ने’- न्हने, म्हने, स्यने, खिने, पुने, नुने
‘पे’- त्वपे, ज्वापे, थापे
‘ले’- हिले, न्हिले, थिले, कुले, बुले, सुले, पुले
( इत्यादिया अर्थय् देतना वइथाय् दकलय् बांलाक सिइ दया वइ, मेथाय् नं थुकिया छ्यला दु ।)ँ
”न्ह्यलि, खँग्व:, तँसा व यासु” ल्वाक छ्यानाः दय्का तःगु खँग्व:यात ‘छ्यानाग्वः” धाइ । छ्यानाग्वः प्यताजि दु —
- (क),न्ह्यलिलिसे यासु,
- (ख), न्ह्यलिलिसे तँसा,
- (ग) खँग्वलय् तँसा,
- (घ) न्ह्यलि न्ह्यलिलिसे बा खँग्वः ।
(क) न्ह्यलिलिसे यासु (याइगु बा जुइगु भाब ब्रा बस्तु)
‘ये‘ वइगु यासुइ न्ह्यलि तया: (न्ह्यलि व मायासु ) सुम्क ब्वेवं गाः–
न्ह्यसि लिछ्या, न्ह्यछ्या, इलि, फिलि, दुलि, पिलि, न्ह्यलि, फिलि, ख्वलु, द्वालु, न्यालु
| न्ह्यपिये न्ह्यपि | थकाये, थका |
| लिपिये पिलि | क्वकाये क्वका |
| देछाये देछा | थलाये थला |
| च्वछाये च्वछा | क्वलाये क्वला |
| बिफ्याये बिफ्या | थपुये थपु |
| चिस्याये चिस्या | क्वपुये क्वपु |
| क्वन्हुय क्वन्हु | थ्वपुये थ्वपु |
| तेन्हुये तेन्हु | छ्याताये छ्याता |
| पिन्हुये पिन्हु | अंफ्वाये अंंफ्वा |
| येचाये येचा | दुफ्वाये दुफ्वा |
| क्वपिये क्वपि | पिफ्वाये पिफ्वा |
| बुल्हाये बुल्हा | न्ह्यलुये न्ह्यलु |
| स्याचुये स्याचु | फ्याचुये फ्याचु |
| बेफ्वाये बेफ्वा | लिध्वाये लिध्वा |
| दुफिये दुफि | दुपिये दुपि |
| दुचाये दुचा | अंलाये, अंला |
| दुलाये दुला | ख्यलुये ख्यलु |
| लिचाये लिचा | झ्वाताये झ्वाता |
(ख) न्ह्यलिलिसे तँसा
न्ह्यलिलिसे ‘सु‘ ( भाब बा ज्या )
पिसु, ह्यसु,त्वसु, येसु, त्वेसु; ब्वाय्सु, आय्सु, बय्सु, हेसु, लिसु, क्वसु, थसु, थ्वसु, फ्यासु, बेसु, थिसु, भ्वासु, लुसु,ध्वसु, क्वासु, दिसु, झासु, न्ह्यासु, ब्वसु
न्ह्यलिलिसे ‘सि’ (भाब बा बस्तु)
च्बसि, क्वसि, हेसि, न्हेसि, बेसि, पेसि, ब्वसि, थिसि, दुसि, स्वसि, लिसि, ब्यासि, भ्वासि, प्यासि
(ग) खँग्वलय्ज तँसा :-
सू ‘सुलि’- (भाब)
मचासू., न्ह्याेसू, ल्याय्मसू, ल्यासेसू, वेँसू, पित्या:सू, कवेसू, पाकःसू, ग्वाज्य:सू, गबलिंसू, उइँसू, अरिंसू, जिथिसू, ज्याथसू, मिसासू, मिजंसू, तःमिसू, चिभिसू,तःधंसू, चिधंसू, ध्वांसू, ध्वादःसू, दुरुसू,
छू ‘छुलि’ (भाब)
मचाछू, न्ह्योछू, ल्यायमछू, ल्यासेछू, वेँ छू, पाकःछू, ग्वाज्यःछू, उइँछू, तःधंछू, चिधंछू, मताःछू, सखंछू,
सिउछू, भिंछू, ध्वांछू, पित्यांःछू, फुधंछू, दुछू, मदुछू, सःछू, थूछू
‘हू’ (हुलि) – (पहः- तरंग)
वेँहू, तंहू, उइँ हू, अरिंहू, पाकःहू, ग्वाज्यःहू, ध्वांहू, ल्याय्महू, ल्यासेहू
‘छि’- (जकया अर्थय् )
सछि, फँछि, (फछि), बछि, लछि, बाःछि, वाःछि, दँछि (दछि), जुछि, पःछि, अँय्ताछि, त्यपूछि, माचाछि, भोछि, म्हछि, चुलछि, दुगंछि, चकंछि, द्व:छि, घाैछि
(घ) न्ह्यलिलिसे न्ह्यलि बा खँग्वः (भाब बा बस्तु)
लिक्व, फुस, न्ह्यद्या, लिद्या, न्ह्यलुमन्ति, न्ह्यलि, पिखँ, न्ह्यच्वः, लिच्वः, दुच्व:, लिछ्यं , दुनुगः, दुकिपा, न्ह्यफः,
लिफ:; लिज्ञां, दुस्य:, न्ह्यसः, लिसः, तिस्सः, घोंसः, न्ह्ययासु , लितँसा, मातं, प्यतँ, न्ह्यखा, , न्ह्यकपाः, लिकः,
छ्याकः, धाकः, दुज्या, दुजः, पिब्वसा, देबः, पिब, दुद्याः
निगू बा वयां अप्वः खँग्वः चिना: दय्का तःगु. (बचा हाय्क) यात चिनाग्व: घाइ । उकिइ लितँसा बा (गुगुं) खँग्वःया आर्थ दुताया च्वनि । चिनाग्वः निताजि दु :-
(अ)नां नां बा ब्वाय्सु ब्वाय्सुया थवं थवय्,
(आ) नां ब्वाय्सु लिसे व ब्वाय्सु नां लिसे।
(अ) नां नां लिसे- (क)(ख)
(क) नां नां लिसे (लिउनेया खँग्वलय् अर्थ थिना वइगु)
छेँज्या, बुँज्या, पालितः, पालिख्वाँय्, ज्याभः, ल्हाःपाः, धवःचु, खँचु, न्वचु, प्याखंचु, बाखंचु, खँपु, बाखंपु, प्याखेपु, गजिपु, तामो, नुगःमाे, प्याखंमाे, बाखंमाे, नुग:मिखा, चखुंस्व:, बखुंत्वः, छुँगः, खाग:, जाति, लाति, क्वथाबाखं, खिचातुति, बखुंमिखा, माकःख्वा , भाय्लचं, यांलचं, उंलचं, लाय्लँमि, सुलिमिखा,
(ख) नां नां लिसे (चिनाग्वलय् दुथ्याःगु खँग्वलय् उति उत्ति ग्यंक अर्थ पिज्वइ्गु)
काय्बौ, मांब्वा, तःकेहेँ, लंसुरुवाः, घौबजि, जाकेँ, दुरुजा, स्वांसिन्ह:, लाजा, न्ह्यसःलिसः, ल्हा:लुति, छेँ बु,
कायम्ह्याय्, न्ह्यथुलिथु, केँचि) सीम्वाय्, ल्हाःम्हुतु, ल्वसाघासा, थला: क्वलाः ,
ब्वाय्सु ब्वाय्सु लिसे (चिनाग्वलय् दु थ्या:गु. खँग्वःया उतिं ग्यंग अर्थ दुगु)
तुयुहाकु, तःमिचिमि, सछिच्याप्वा:, सछिप्यदँ, स:बस:, द्वःबद्वः, ह्याउँवाउँ, हकुतुयु, थथ्याः क्वथ्या
(आ) ब्वाय्सु नांलिसे (लिउनेया खँग्वलय् अर्थ थिना वइगु)
ह्याउँस्वां, म्हासुतपुलि, वाउँभत्तु , भुपुखँ, भिंममू, भिं दबू, थ्वःसः, प्वंघ:, चाकुमरि, भ्वाथ:गा; कचिमिखा, कचिघाः, कचिमचा, छाःसिँ, छाःग्वे, चुलुलँ, प्याचु मिखा, प्याःलप्ते, ल्हुयाबजि
नांयात ब्वाय्सुइ ताछायाः
भ्यगःख्बा:, मेमिखा, दोहँतं, च्यःबुद्धि, माकःख्बाः, खिचातुति, पाउँख्वा, खालुसवाः, लातातं,, बखुंमिखा, चखुंपलाः, मितं, मिच्याःलाखय्, किसिकपाः, व्छःरान्हाय्, भत्तु न्हाय्, नछ्यं, नध्याग, चिकंफसि, ग्वर:नुग:, भाजंमिखा, म्हुतुख्वाँय्, खिचाख्वाः, बानिब्यां,
अथेःजक याइम धइगु अथेय्
न्हाय्कंवें, लःउइँ, झ्याभत्तु , खँसुवाः, छेँ भुवाः, नसुवाः, नखिरां, न्ह्यर्वा, भुतूसुवाः, जाथुसुवाः, छेँ पिवाः, कुतिकुति-बंजाः, मिसाह्यः, बाखंह्यः, न्यकुमि, स्वकुमि, ल्हाकुमि, च्वकुमि
(गुगु नं चिनाग्व: हानं छक्वः नं खँग्ब:लिसे चिने दु । छाय् घासा चिनाग्व: नं खँग्व: हे ल्याः जुइ, अथे नं यक्व तंतं चिनातःगु खँग्व: झीगु भासय् म्ह ।)
‘बा’
”—या बच्छि” या अर्थय् ‘बा’ न्ह्याेने वइ । सछिया बछि ‘बासः’, छमनाया बछि ‘बामना’ ।
बाचकं, बादे, बाचा, बान्हि, बाखा, बाम्ह, बापी, बाद्वः,(बद्वः), बासः, (बसः), बाकू, बाकु, बातँ, बापा, बाथु,बाद्या, बाचुलु
‘त्या’
“—व बच्छि” या अर्थय् ‘त्या’ लिउने वइ। सछि व बछि ‘सत्या’, कुछि व बछि कुत्या, .।
चकंत्या, छद्यात्या, छपीत्या, दँत्या (दत्या), फँत्या (फत्या),छमनात्या, प्यमनात्या, स्वसःत्या
‘बा-ब’
थ्यंमथ्यंया अर्थय् ।
छमना बामना, छतोला बतोला, छपु बापु, छकूबकू, छपी बपी, छर्काबर्का, याक: बकः (बाकः), सःबस , द्वःबद्वः
’कि’
१) ‘धाय्व’ या अर्थय् यासु (‘व,वं’ व ‘छ, छं’ लिसे न्ह्यवय् वइगु ) या लिउने ‘कि’ वइ।
(स्वापू जुवा वइगु (अग्रेजि) भासय् (That) नेवाः भासय् मल्वः । उकिं “कि’ व अर्थय् मछ्यले बांलाः)
यातकि, धालकि, खनकि, बिलकि, बुतकि, सुतकि, थुलकि,हालकि, ल्हातकि, तोतलकि, दिकलकि, न्हिलकि, हिलकि,स्वातकि, खातकि
२) ‘धुनेवं’ या अर्थय् यासु (जि, जिं लिसे वइगु न्ह्यव) या लिउने “कि” वइ ।
बियाकि, नयाकि, दायाकि,. कयाकि, धयाकि, ल्हानाकि,तोताकि, नालाकि, बुलाकि, याकाकि, थिकाकि, दाकाकि,ब्वनाकि, थुनाकि, थियाकि
’किकि’
१) ‘लिसे’ बा लुमधंगु’ अर्थय् मायासु (दुगंछि) या लिउने ‘किकि’ च्वना वइ ।
धाधाकिकि, स्वस्वकिकि, काकाकिकि, न्हिन्हिकिकि, हाहाकिकि, ननकिकि, बिबिकिकि, न्यँन्यँकिकि, ब्वँब्वँकिकि, यायाकिकि, ब्वब्वकिकि, थिथिकिकि, हिहिकिकि
२) व हे अर्थय् न्ह्यवय् नं ‘किकि’ छ्यले दु।
स्वतकिकि, स्वयाकिकि, बिलकिकि, न्हिलकिकि, ब्वनाकिकि, हालाकिकि, नलाकिकि, यानाकिकि, त्वनाकिकि, वनकिकि, हिल्लकिकि,
धालन्हां, खनन्हां, सिलन्हां, ल्हातन्हां, म्हितलन्हां,व्वनन्हां, बुलन्हा, स्वतन्हां, नलन्हां, तनन्हां, थुलन्हां,
(थ्व ‘न्हां’ ‘व’ ‘वं’ लिसे न्ह्यवय् वइगु यासुइ जक वया च्वनि।)
‘कि’या अर्थय् ‘न्हा’ नापं ज्यानाः तय् दु। ‘सुचं’या अर्थय् नाप ज्याय् मदु ।
’न्ह्यवय्’
बाल न्हां, दाल न्हां, यात न्हां, स्वत न्हां, ल्हात न्हां,नया न्हां, वना न्हां, ह्वला न्हां, चुल न्हां, स्यना न्हां, कया न्हां, खुल न्हां, ब्वात न्हां, ताल न्हां
“लिब’ व आवय्’
काइ न्हां, दाइ न्हां, त्वइ न्हां, नइ न्हां, याइ न्हां, बिइ न्हां, बुइ न्हां, लाइ न्हां, लुइ न्हां, जुइ न्हां, ल्हाइ न्हां,स्याइ न्हां, ज्वनि न्हां, ब्वनि न्हां, च्वइ न्हां,
’वं’
‘धुनेव’ बा ‘उघरिमय्’ या अर्थय् मायासुया लिउने ‘वं’ छ्यले दु । :-
नय्वं, सय्वं, धाय्वं, काय्वं, ध्वाय्वं, बिइवं, लुइवं, फुइवं, छुइवं, कनेवं, हनेवं, ननेवं, घुनेवं, तोतेवं, सःतेवं, त्वपेवं, कुपेवं, कुल्लेवं, बुलेवं, न्हिलेवं, सुलेवं
’कथं’
छुं छगू ज्याय् हंका: बा स्वाकाः छुं मेगु ज्या याना व्छेथाय् न्ह्यवय् (जि जिं लिसे वइ्गु यासुया) लिउने ‘कथं’ छ्यले दु।
नयाकथं, स्वयाकथं, लायाकथं, धयाकथं, नकाकथं, कुकाकथं, नंकाकथं, म्हंकाकथं,तोताकथं, सःताकथं, त्वताकथं, कुल्लाकथं, न्हिलाकथं, छुलाकथं, बुलाकथं
(‘वं नं’ या वं ‘कथं नं’ या ‘कथं’ यात तःखें, तःथाय् व तःताजिकथं छ्यले दु । ‘ई’ व ‘व’ Time and Tense नामं च्वयागु सफुलिइ तब्याकेगु कुतः यानागु दु ।)
‘रे’
हना बना तया: ज्या ब्वे बलय् ‘उजनय्’ लिउने वइ :-
या रे, घरे, का रे, न्यँ रे, स्व रे, बिउ रे, थिउ रे, न रे, पँ रे, था रे, न्हिउ रे, बु.रे, दैँ रे.
‘रां’
(…क्व) ‘पतिकं’ धयागु अर्थय् “क्व’ यां लिउने वइ :-
धाक्वरां, खँक्वरां, न्यक्वरां, बिक्वरां, न्हिक्वरां, जुक्वरां, हिक्वरां, वुक्वरां, स्वक्वरां, हुक्वरां, हाक्वरां, ल्हाक्वरां, दुँक्वरां, ब्बँक्बरा, ब्वक्वरां, चाक्वरां, पुक्वरां, त्वँक्वरां
‘त्तु’
छता हे ज्या तःक्व: जूगु क्यनेत ‘त्तु (तु)’ मायासुया लिउने तय्गु चलन दु ः-
कत्तु कये, स्वत्तु स्वये, नत्तु नये, मात्तु माले, ल्यत्तु ल्यये, मुत्तु मुले, बुत्त बुले, नित्तु निले, मात्तु माय्के, थ्वात्तु थ्वाके, कँतु कने, पँतु पने, कुँतु कुने, भुँतु भुने, दुँतु दुने, थुँतु थुने, सँतु सने
(‘ने’ वइगुलिइ ‘तु’ व तुमतु’ जक जुइ। मेथाय् नितां छ्यले दु। गनं गनं “मतु’ ‘मुतु’ नं जुया व:।)
फ फ स्वये, म्वे म्वे द्याये, लि लि चिले, पि पि च्याये, ह ह तिये, दे दे तने, दे दे जाये, न्ह्य न्ह्य लुये, ध ध स्वाये
खँग्वः देतनेगु नेपालभाषाया थःपहःया दसु खः । देतने बलय् न्ह्यनेया माआखः जक हिला वइ, बाआखः व हें तुं च्वना वइ । चिना आखः (य,व) तना वनी ।
‘अ,ए’ या ‘आ’ वा ‘इ’ जुयाः हिला वइ ः-
- कलः कालः वा किलः
- न ना व नि
- मकः माकः वा किलः
- सल साल वा सिल
- धलिं धालिं वा धिलिं
- सलिं सालिं वा सिलिं
- नये नाये वा निये
- कने काने वा किने
- हने हाने वा हिने
२. ‘आ’ ‘ओ’ (‘व’ व ‘चिनाआखः ‘नं ) ‘इ’ जुयाः हिला वइ ।
आ-
- जा जि
- सा सि
- पासा पिसा
- हासा हिसा
- भाजं भिजं
ओ –
- काेखं किखं
- माेहः मिहः
- दाेहं दिहं
- लाेहं लिहं
व –
- क्वथा किथा
- वँसि इँसि
- वन इन
- वल इल
चिना –
- क्यातु कितु
- झ्यातु झितु
- त्वाकः तिकः
- प्वाकः पिकः
३. ‘अ आ, व’ ताहाल धाःसा ( लिफुति ( ः) वा ‘य्’ ) हिला वइगु नं ताहाकः जुइ –
अः –
- अःखः इखः
- लः ली
- कःसि कीसि
- बःसि बीसि
- साःसि
- भाःभी
- क्वाःकी
- धाःधी
- लाः ली
- ह्वः ही
- झ्याः झी
- स्वः सी
- क्वः की
- ब्वः बी
य् –
- कय्गु कीगू
- थय् थी
- भाय् भी
- लाय् ली
४. ‘इ’ या आ जुयाः हिला वइ ः-
- मि मा
- किमि कामि
- सितु सातु
- म्हिते म्हाते
- न्हिले न्हाले
- मिखा माखा
- मिसा मासा
५. ‘उ’ या ‘आ’ वा ‘इ’ जुयाः हिला वइ ः-
- लुखा लाखा वा लिखा
- धुकू धाकू वा धिकू
- पुखू पाखू वा पिखू
- बुये बाये वा बिये
- लुये लाये वा लिये
६. ‘ई’ या ‘आय्’ जुयाः हिला वइ ः-
| की काय् | ली लाय् |
| पी पाय् | थी थाय् |
| जी जाय् | सी साय् |
| मी माय् |
७. ‘ऊ ‘ या ‘आः’ जुयाः हिला वइ ः-
| कू काः | धू धाः |
| लू लाः | मू माः |
| जू जाः | तू ताः |
| भू भाः | दू दाः |
८. चय्फुति ‘ ं’ दुगु आखः हिला वइ वलय् चयफुति च्वना तुं वइ ।
अं –
- अं आं वा इं
- कं कां वा किं
- जंक्व जांक्व वा जिंक्व
- लंच्व लांच्व वा लिंच्व
आं –
- आंला इंला
- सांगु सिंगु
- कां किं
- फांगा फिंगा
- द्यां दिं
- स्वां सिं
इं –
- चिं चां
- सिंच्व सांच्व
- भिंगु भांगु
- हिंग्वाः हांग्वाः
- मिं मां
- छिंगु छांगु
उं-
- कुं कां वा किं
- छुं छां वा छिं
- सुं सां वा सिं
- गुंगू गांगू वा गिंगू
