-उपप्रा वज्रमुनि वज्राचार्य
शाक्त शक्तिपाखें वःगु खँग्वः खः । फुक्क विश्व ब्रम्हाण्ड शक्तिपाखें दुगु खः । शक्ति थ्व ब्रम्हाण्डया स्रष्टा खः । मेगु कथं धाय्गु खःसा विश्व ब्रम्हाण्डय् दुगु प्रकृतिया स्वभाब हे शक्ति खः । पृथ्वी वा धरतीया पूजापाखें हे मातृपूजाया उत्पत्ति जूगु खः । पुराण साहित्यय् विष्णुया तेपुचां ब्रम्हा सृष्टि जुल । विष्णुपाखें सृष्टि याःगु कारणं धर्मशास्त्रया ग्रन्थय् विष्णुयात ब्रम्हयोनी धकाः मिसा कोटीया द्यःया रुपय् कयातःगु दु । आदिमकालय् पितृसत्ताया प्रधान्यता दुसां नापनापं मातृपूजा नं यानाः वयाच्वंगु सीदु । अथेहे वैदिककालय् नं मिजं द्यःया यक्व पूजा याइगु जूसां द्यपिनिमां अदिति, दानवतय् मां दिती, उषा, सरस्वती, रात्री, बाक्, गायत्रीपिन्त नं पूजा यानाः वयाच्वंगु दु । शक्तिं दय्के नं फु स्यंके नं फु । शक्तियाके माया व प्रकृति सुलाच्वंगु दै । वहे मायाया कारणं मनूतय्सं थःत स्वतन्त्र व उपभोक्ता कथं कयाच्वनी । वास्तवय् प्रकृतिइ दुगु शक्तिया ज्ञान हे मोक्ष खः। खुसि वा लःया अन्तिम लक्ष्य समुद्रय् वनाः ल्वाकज्याय्गु थें हे शाक्ततय्सं ब्रम्हाण्डया शक्तियात म्हसीकेगु हे इमिगु लक्ष्य खः । उकिया लागि कर्म, पुनर्जन्मया सिद्धान्तयात नालाः कयाः पूजा, भक्ति, उपासना, मन्त्र आदि साधनायात बःकाय्गु याइ ।
विशेष यानाः उजागु शक्तिया रुपय् शैवतयसं पार्वती व पार्वतीया विविध रुप, वैष्णवतय्सं दूर्गा वा काली कथं काइ । हिन्दू धर्मशास्त्रय् शक्तिनाप स्वापू दुगु साहित्ययात तन्त्र धाय्गु चलन दु । ऋग्वेदया छगू ऋचाय् शक्तियात पृथ्वी धारण याइम्ह, स्वर्गय् च्वनीम्ह, विश्व धारण याइम्ह, भक्तपिनि जननी कथं कयातःगु दु । उपनिषदय् हेमावती उमा, महाभारतय् कृष्णया केहेँ, पुराणय चण्डी कथं शक्तियात कयातःगु दु । (बराल, २०५०ः ४४८) । शैव, वैष्णव, बौद्ध फुक्क धर्मय् शक्तिदेवीयात थःथः कथं ब्याख्या यानातःगु दु । शैवय् पार्वती वैष्णवय् लक्ष्मी, सरस्वती, बुद्धधर्मय् वज्रदेवी, वज्रवाराही, तारा आदि । हरेक वस्तुइ निगू तत्व दै । छगू शक्ति तत्व व चेतन तत्व । थ्व निगू तत्वया ज्ञान दय्वं हे मनूत मोक्ष प्राप्त जुइ । उकिं हरेक धर्मय् शाक्तदेवी नं पूजा यानाः वयाच्वंगु दै । थुकिया अलावा शक्ति वा मिसा द्यःयातजक आराधना व आस्था तयाः पूजा याइपिं छथ्व मनूयात हे शाक्त वा शाक्त सम्प्रदाय कथं काःगु खः ।
मिसायात शक्तिया संवाहकया रुपय् काइ । उकिं हरेक धर्मया दर्शनय् दुने ल्वापुया इलय् मिसा द्यःपिं उत्पत्ति यानाः युद्ध वा ततधंगु समस्यात ज्यंकेगु याइ । चेतना वा ज्ञान प्राप्त याय्त मिजं द्यःया आराधना व शक्ति प्राप्तया लागि मिसा द्यःया पूजा आराधना याइगु जुगुलिं मिसा द्यःया पूजायात तन्त्रया रुपय् कयातःगु खः । तनया अर्थ शरीर खः । म्ह वा शरीरय् बल वा शक्ति अप्वय्केगु लागि मिसा द्यःया आराधना यानाः वयाच्वंगु दु ।
नेपालय् प्राचीन इलंनिसें हे शाक्तधर्मया पूजा याय्गु चलन दु धैगु लैनसिंह बाङ्गडेलया दि अर्लि स्कल्पचर अफ नेपाल सफुतिइ न्ह्यथनातःपिं देवीया मूर्ति व चित्रपाखें सीकाः काय्फु । तिलौराकोटया ई.पू.या श्रीलक्ष्मी, द्वितीय शताब्दीया यल च्यासःया गजलक्ष्मी, द्वितीय शताब्दीया हाडिगांया श्रीलक्ष्मी, द्वितीय शताब्दीया हाडिगांया मातृका, मालिगांया तृतीय शताब्दीया मातृका, द्वितीय शताब्दीया हौगल बहालया मातृका, द्वितीय शताब्दीया हे बल्खुया कुमारी, वैष्णवी, बाराही, बंगलामुखीया मातृका आदि । अथेहे छैठौं शताब्दी न्ह्योया मातृका मूर्तित द्यौपाटन, कीर्तिपुर, पाटन, सुवाः हिटी, पाटन गणेश मन्दिर, दुँडाल देवी, कमलादी गणेश, भिन्छेवहाल, बालाजु आदि थासय् कुमारी, वैष्णवी, बाराही, महिषमर्दिनी, माहेश्वरी, हारती आदिया मूर्तित पलिस्था जुइ धुंकूगुपाखें नेपालय् शाक्त धर्म प्राचीन इलंनिसें हे दु धैगु सीदु । अथेहे लिच्छविकालिन अभिलेखय् मानदेवया ईया वि.सं. ५४६या अभिलेखय् भीमगुप्तया कलाः श्रीलवतीं भगवतीया पूजाया लागि गुथि तःगु व वि.सं.५६० या अभिलेखय् विजयस्वामीनीं नं भगवती विजयेश्वरीया पलिस्था याःगु न्ह्यथनातःगु दु । (रेग्मी, २०५८ः१८९-१९१) । अथेहे मल्लकालय् वयाः जयस्थिति मल्लं मानमानेश्वरीया परम भक्त धैगु सीदु । मल्लकालय् रुद्रदेवया पालय् हरिसिंहदेवं तलेजु देवी नेपालय् हःगु, मल्ल जुजुपिं तलेजु नाप पासा म्हितीगु आदि प्रसंगत मल्लकालिन नेपाःया इतिहासय् यक्व दु । मल्लकालय् शाक्त धर्म गुलि प्रख्यात धैगुया छगू दसू मनू कुमारीयात द्यःया रुपय् पलिस्था यानाः संस्कृति निर्माण यानाः आःतक न्ह्याकाः वयाच्वंगु व राजकाज नाप कुमारीया स्वापू दुगुपाखें स्पष्ट जू ।
शाक्त द्यःपिन्त मातृका धाय्गु याइसा नेपाः गालय् नेवाःतय्सं अजिमा द्यःया रुपय् काय्गु याः । शाक्त सम्प्रदायलय् सप्तमातृका, अष्टमातृका, नवदूर्गा , दशमहाविद्या नेपालय् तसकं नां दुपिं द्यःपिं खः । महेशया माहेश्वरी, इन्द्रया ऐन्द्री, ब्रम्हाया ब्रम्हायणी, बिष्णुया वैष्णवी, चण्डया चामुण्डा, कुमारया कौमारी, बराहया बाराही आदि सप्त मातृका दक्षिण भारतय् तकसं प्रचलित खःसा नेपालय् उकी महालक्ष्मी तनाः अष्टमातृका गण दय्काः पूजा याय्गु परम्परा मध्यकाल, मल्लकालय् खनेदु । सप्तमातृकाया पूजा याय्गु चलन लिच्छविकालय् दु धैगु कीर्तिपुरया बाघभैरबय् सप्तमातृका देवीया पलिस्था यानातःगु पाखें सीदु । अथेहे मल्लकालय् वयाः अष्टमातृका गणया प्याखं क्यनेगु, अष्टमातृका देवीया पलिस्था यानाः नगर दय्केगु याःगु खनेदु । गुणकामदेवं च्यागू कुनय् अष्टमातृका देवी पलिस्था यानाः खड्ग आकारय् कान्तिपुर नगर दय्कूगु न्ह्यथनातःगु दु । उम्ह च्याम्ह रक्षक देवीयात नेवाःतय्सं अजिमा द्यः (नगर सुरक्षित याइपिं द्यः) या रुपय् नांतय्गु याःगु दु । पासिक्व अजिमा (ब्रम्हायणी) तीनथाना पाठशाला ल्यूने च्वंम्ह, लुंगरि अजिमा (माहेश्वरी) सिंहदरवारया न्ह्यानेपाखे च्वंम्ह, फिब्व अजिमा (कौमारी) आर्मि हेडक्वाटरय् च्वंम्ह, नै अजिमा (वैष्णबी) पचली च्वंम्ह, कंगः अजिमा (बाराही) विष्णुमती खुसि सिथयच्वंम्ह, लुति अजिमा (इन्द्रायणी) विष्णुमतीया उत्तरपाखे च्वंम्ह, थँबही / साम्हा अजिमा (चामुण्डा) थँबहि च्वंम्ह व चन्द्रलखु अजिमा (महालक्ष्मी) नाराहिटी दरवार दुनेच्वंम्ह (जुजु, ११२०ः३८) थुपिं तान्त्रिक वा शाक्त देवीपिन्सं नगरयात सुरक्षित याकाः तःगु दु ।
उतर लिच्छविकालय् जुजु आनन्ददेव प्रथमं गांया गां दुगु ख्वप नगर दय्कूगु इलय् नं दे वा नगर रक्षकया रुपय् दकले दथुइ त्रिपुरासुन्दरीयात पलिस्था यानाः च्याम्ह मेपिं मातृकादेवी चाःहीकाः दय्केगु यात । (मुनकर्मी, ११२८ः४६) । अष्टमातृकाय् त्रिपुरासुन्दरीयात तनाः नवदूर्गा गण दयकेगु यात । थुगु हे नवदूर्गा गणया प्याखं ख्वपय् तसकं प्रचार जू । गुगु प्याखंयात ख्वपय् इकुँ प्याखं धाय्गु याइ । अथेहे दश महाविद्या, पन्ध्रसिद्धि विद्या, चौवीस मातृका गण कथं नं कयातःगु दु । दश महाविद्या धकाः काली, तारा, छिन्नमस्ता, षोड्शी, भूवनेश्वरी, त्रिपूरभैरबी, धुमावती, बंगलामुखी, मातंगी व कमलायात काइ । (मुनकर्मी, ११२८ः७३) । यलय् कमलायात सिद्धिलक्ष्मीया रुपय् पूजा याइ । थुपिं दश महाविद्याया कालीया जक हे मेमेगु नांया कथं पलिस्था यानातःगु यक्व दु । गुम्ह थाय्या नामं नं नां छुनाःतःगु दु । गथेकि- गुह्येकाली (देवपतन), सिद्धिकाली (सिकाली खोकना), श्वेतकाली (नरदेवी), भद्रकाली (भक्तपुर व कान्तिपुर), रक्तकाली (यँ टंगल), दन्तकाली (धरान), श्वेतकाली (यल टंगाल), सिद्धिकाली (चैनपुर), कंकाली (विष्णुमती सिथय्) (मिश्र, २०५४ः१९) पलिस्था यानातःगु दु । ललितपुर शहर नं ललिता देवी अर्थात् कला वा सौन्दर्यया देवीया नामं हे नीस्वनातःगु खः ।
मिसा द्यःपिन्के शक्ति दैगु कारणं देश रक्षा याय्गु लागि, शरीर रक्षा याय्गु लागि, काय् वाक् चितय् बल तय्गु लागि शाक्त द्यःया पूजा, स्थापना, उपासना यानाः वयाच्वंगु दु । नेपाःगाः दुने तन्त्रया प्रभाब लाय् धुंकाः मिजंसिबें नं मिसा द्यःयाा पूजा उपासना यक्व यानाः वयाच्वंगु खनेदु । नेपाःया लुम्बिनी, तिलौराकोट, बन्जराही, कपिलवस्तुया पुरातात्विक उत्खनन्य् नं
ई.पूया मिसा छ्योंया मूर्तित न्हापां लुयावःगु दु । अथेहे नेपाःयात शाक्त भूमिया रुपय् स्थापित याय्गु लागि धार्मिक साहित्यय् मातृका द्यःयात प्रमुख रुपं काय्गु याः । नेपाःगालय् मञ्जुश्वीं लः पित छ्वयाः धर्माकरयात जुजु दय्के धुंकाः नं लः निरन्तर वयाच्वंगु कारणं गनं वःगु धकाः माः वंगु इलय् छगू प्वालं वःगु खनाः स्वःवंगु इलय् खगानना गुह्येश्वरीं दर्शन ब्यूगु न्ह्यथनातःगु दु । अथेहे बौद्ध ग्रन्थ स्वयम्भू पुराणय् नं शान्त तीर्थया प्रसंगय् महाद्यः नं गुह्येवरीयात दर्शन याःगु खँ न्ह्यथनातःगु दु । हिन्दू धर्मया पुराण साहित्यय् इन्द्रया सिंहासन लाकाः काइगु भय वय्वं मिसा द्यःपिन्सं हे रक्षा यानाच्वंगु दु । उकिं नेपाः गाः दुने शाक्त धर्मया तःधंगु प्रभाब दु धैगु सीदु ।
शाक्त देवी धाय्वं अष्टमातृका, नवदूर्गायात थुइकेगु याइ । थुपिं द्यःया बासस्थानयात पीठ कथं कयातःगु दु । अप्वःयानाः मसानया लिक्क, बस्तिया पिने पलिस्था यानातःगु दु । थःथःगु धर्मया आस्था कथं शैवतय्सं । पार्वतीया थी थी रुप धकाः पीठ वा मसानय् पलिस्था यानाः वयाच्वंगु दु। मसान शीव वा शीवया क्रोध रुप भैरबया वासस्थान खःसा, मातृका गण पार्वतीया उग्र रुप जुगुलिं मसान व पीठ लिक्क पलिस्था यानाः वयाच्वंगु दु । गुलिसिनं दूर्गाया थी थी रुप कथं नं कयाच्वंगु दु ।
आध्यात्मिक दर्शन दुने महत्वपूर्ण दर्शन साँख्य दर्शन खः । थुकिया प्रणेता भगवान कपिल खः । थुकी २५ गू तत्वत दु । उकी मध्ये प्रकृति व पुरुष मुख्य खः । प्रकृतिया अर्थ शक्ति खःसा पुरुषया अर्थ चेतन खः । पुरुष मदय्कं प्रकृतिया अर्थ दैमखु, प्रकृति मदय्कं पुरुषया अर्थ दैमखु । पुरुष व प्रकृति मिले जुइव न्हूगु बस्तुया जन्म जुइ । उकिं पुरुषयात मिखा व प्रकृतियात तुतिया रुपय् काइ । मेगु कथं धाय्गु खःसा मिसा व मिजंया संसर्ग आत्मा तत्वया जन्म जुइ । वहे आत्मा तत्वयात पिनेया लां भुनेवं जीवया रुप जुइ । लिपा जीव सिनाः वनी । शरीर मदय् धुंकाः ल्यनाः च्वंगु आत्मा नं प्रकृति व पुरुष तत्वय् त्वा दइ । मनूया म्ह मसानय् छ्वयकीगु जुगुलिं उगु तत्व मसानय् चाःहिलाः च्वनी । उजागु तत्वं मेगु म्ह मालाः च्वनी । उजागु हे अवस्थाय् तन्त्र विद्या, बोक्सी विद्या, अघोरी, जोगीतय्सं सिद्धता काय्गु लागि मसानय् वनाः साधना याः वनीगु इलय् ज्ञान तत्व व शक्ति तत्व प्राप्त जइ । दर्शनया आधारं थुकथं मनूतय्सं शक्ति व ज्ञान काय्गु लागि मसानय साधना याय्गु याइसा, मसान शीव व शक्तिया पुञ्जया रुपं काय्गु याः । उगु थासय् तान्त्रिक देवीया रुपय् मातृका अनिवार्य रुपं पलिस्था यानातःगु दै ।
