म्हपुजा
पूर्ण ताम्राकार
नेवाःतय्सं हनावयाच्वंगु थीथी नखः चखः मध्ये दकलय् तःजिक व झः झः धायेक हनीगु स्वन्ति नखः खः । लक्ष्मीपुजा, म्हपुजा व किजापुजा याना स्वन्हु तक्क नखः हनीगु जूगुलिं ‘स्वन्ति धाःगु खः । लक्ष्मीपुजा व किजापुजा गैर नेवाःतय्सं नं हनेगु याः । तर म्हपुजा गैर नेवाःतय्सं हनेम्वाः, महं । उकिं म्हपुजा नेवाः म्हसीकाया छगू पर्यायवाची थें नं जुयाच्वंगु दु । अथेला म्हपुजा यायेम्वाःपिं व म्हपुजा याये मज्यूपि सुं सुं नेवाःत नं मदुगु मखु थ्व मेगु कारणं मखुसे स्थान विशेषया छु अज्याःगु हे घटनां याना सुं सुं नेवाःतय्सं म्हपुजा मयाइगु खः ।
थथे छगू निगू थाय्या परिवार बाहेक नेवाः मात्रं हनीगु नखः म्हपुजा खः । स्वनिगलं पिनेच्चना नेवाः भाय् ल्हाये मसःपिं व नेवाः भाय मल्हा: पिं फुक्क नेवाःतयसं हनीगु नखः हे म्हपुजा खः । उकिं म्हपुजा नेवाः म्हसीकाया ज्वलं. मध्ये छगू जूगु दु । म्हपुजा धायेबलय् निगू शब्द ‘म्ह’ व पुजा’ स्वानाः निर्मित शब्द खः ‘म्ह’ खंग्वःया सामान्य शाब्दिक अर्थ देह वा शरीर खः, पुजाया अर्थ ला पुज्यायेगु हे जुल ।
‘म्ह’ यात पुजा यायेगु जूगुलिं हे नखःया नां म्हपुजा जू वंगु खः । म्हपुजा यायेगु परम्परा व संस्कृति नेवाः समाजय् जक दु । नेवाःत बाहेक विश्वया छं नं देय्या जातिं म्हपूजा यायेम्वाः, अथे यायेगु परम्परा व संस्कृति मदु । म्हपूजाया दकले तःजिगु मौलिकता धयागु हे थ्व खः । नेवाः समाजय् जुइगु म्हपूजाया बिस्कं महत्व दु । म्हपूजा गुकथं हनि, उकिया विधि विधानया बारे छगू हे मत मजूसां अप्वःसियां उकियाबारे च्वये धुंकल । अथेला म्हपुजा छाय् व गुबलेनिसें हनेगु यात धयागुबारे नं अप्वःसियां मच्वःगु थ्यंक्क मखु । अथेसां थुकिं छगू मत मजूगु जक मखुसे पत्याः याये बहगु खं वा च्वसु म्ह हे जक पिदनाच्वंगु खनेदु । थ्वबारे जक छु खँ न्ह्यब्वयेगु कुतः याये म्हपुजा छाय् हनेगु याइ ?
नेपाल सम्वतनाप म्हपुजाया स्वापू मदु
म्हपुजा कार्तिक शुक्ल प्रतिपदा गुलिसियां नेपाल सम्वत् स्वंगु लसताय् म्हपुजा यायेगु यानाच्वंगु धयागु भ्रम दु, गुगु खं पूर्णत असत्य खः । छाय् धाःसा नेपाल सम्वत् छम्ह नेवाः शंखधरं स्वंगु जूसां नेवाः जातिया नाम स्वंगु संवत् निश्चय् नं मखु । नेपाल संवत् शुरु जूगु थनिं ११४३ दँ तिनि दत म्हपुजा यायेगु परम्परा थ्व स्वया यक्वः ताःहाकः । इतिहासकार बाबुराम आचार्यया कथं म्हपुजाया इतिहास नेपाल संवत् सिक्कं यक्वं ताःहाकः । वय्कःया धापूकथं म्हपुजा यायेगु प्रचलन थनिं १५०० दँ न्ह्यः हे दये धुंकल । मेगु खँ नेपाल सम्वत् उदय जुइ न्ह्यः लिच्छवी कालिन अभिलेखय् छ्यलातःगु लिच्छवी संवत् ( थ्व संवत्यात शक संवत् धाइपिं नं दु) व वयां लिपा अंशुबर्माया लिपाया अभिलेखय् छ्यलातःगु मानदेव संवत् नं कछलाथ्व पारुनिसें हिलिगु खः । थुपिं संवत् ह्यूगु कारणं म्हपुजा यायेगु यानाच्वंगु मखु । बरू म्हपुजा थें याःगु तसकं महत्व व पुनित दिनसं थ्वपिं संवत् हिलेगु यानाच्वंगु खय् इतिहासकारतय् बिचाः दु ।
म्हपुजाय् बौद्ध दृष्टिकोण
म्हपुजायात बौद्ध धर्मया दृष्टिकोणं नं विश्लेषण यायेगु याः । थ्व मत बुद्धवाणी ‘अन्र्त्ताहि अन्तनो नाथो लि’ अर्थात ‘थ: हे थम्हं नाथ खः धयागु आधारे विश्लेषण जूगु खनेदु । थ्व कथं संसारे दकलय् सर्वश्रेष्ठ वस्तु धयागु हे मानव जीवन खः । उकिं मनूतसें थःगु जीवनया महत्व थुइकाः जीवन न्ह्याकेत न्ह्याबलें स्वाभिमानी व स्वाबलम्बि जुयाः थम्हं पूर्वकेमाःगु उत्तरदायित्व बोधया अनुशीलन जुइमाः धकाः व भविष्यय् थःगु प्रगति व कल्याण जुइमाः धकाः याइगु पुजा हे म्हपुजा खः धयागु बौद्ध मतया धारणा दु। तर थ्व खं आंशिक सत्य जक खः । छाकि म्हपुजा धयागु बौद्धमार्गि जक मखुसे मेमेपिं धर्मावलम्बिपिंसं नं हनेगु याः । मेगु ख दक्व धर्मावलम्बीपिंसं हनीगु नखः चखः वा तजिलजिइ धर्मया रंग व्याख्या यायेगु म्हपुजा व विश्लेषण यायेगु तसकं संकुचित धारणा जक खः । थुकिं धार्मिक द्वन्द्वया श्रृजना जुइफु । थ्व खँय् झि सचेत जुइमाः ।
सामाज्या क्वचाःगु लसताय म्हपुजा
म्हपुजा छन्हु न्ह्यः लक्ष्मीपुजा याइ । लक्ष्मी द्यःयात धनधान्यया प्रतिककथं माने याना पुजा यायेगु यानाच्वंगु दु । स्वन्ति नखःबलय् कृषकतय् बालिले सिधयेकाः अन्न (वा) स्वथनेगु शुरू जुइ । थथे हे लिपा नं कृषि ज्या बांलाक याये फयेमाः, अन्न यक्व सयेके फयेमाः धकाः सामाज्या क्वचाःगु लसताय् मनूतय्गु आत्मबल थकायेत हे म्हपुजा यायेगु परम्परा न्ह्याकाच्वंगु धयागु नं इतिहासकारतय् मत दु । थ्व खँ पूर्णत सही खः धायेत ऐतिहासिक दसि आधारत धाःसा झीके मदुनि । हानं म्हपुजा धयागु कृषकतय्सं जक्क हनीगु नखः मखुः, उकथं नं थ्व धारणाय् व्यावहारिकताया सत्यता तसकं म्हो जक खनेदु ।
तन्त्रयानया प्रार्दुभावं न्हयाःगु म्हपुजा
म्हपुजा हनीगु बारे व्यावहारिकताया मिखां नं दुवालेगु कुतः जुइमाः । म्हपुजाया विधि विधानकथं न्हापां मन्दः दयेकी । न्हापा लः, वंयालिपा पोताय व चिकंचाः यानाः मन्दः दयेकी । मन्द चाकःछिं छसिकथं ताय, हाकु मुस्याः, पुवाः, मायग्व व आखे तय्गु याइ । मन्दः दुनेया चिकंचालय् नं आखे, पुवाः, जाकि, तफ्वः स्वां, जजंका तयाः पुज्यायेगु याइ । थुकिया दार्शनिक पक्ष व तन्त्रयानकथं प्रत्येकया बिस्कं बिस्कं अर्थ दु । मन्दः दने सिधयेका परिवारया थकालिनिसें छसिकथं दक्वं झ्वलिं च्वना मन्दः पुज्याइ, च्याःगु खेलइता ल ल्हाना कयाः तः सिब्व. ल ल्हाना काइ, खें सगं काइ, थ्व धुंकाः परिवारया थकालि कथं झोलिं च्वनाः भ्वय् नयेगु याइ । तन्त्रयानकथं थ्व फुक्कया बिस्कं बिस्कंया अर्थ दु, महत्व दु। उकथं स्वयेबलय् नेपालय् तन्त्रयानया प्रार्दुभाव लिपा हे म्हपुजा यायेगु परम्परा न्ह्याःगु खँय् अनुमान याये थाकू मजू । इसाया न्यागूगु सदिपाखे नेपाःगालय तन्त्रयानया उदय जूगु खनेदु । थ्वकथं तन्त्रयानया प्रार्दुभाव जूगु थनिं झिंन्यासः दँ पुले धुंकल । तन्त्रयानया प्रभावं म्हपुजा यायेगु याःगु खःसा म्हपुजाया इतिहास नं तन्त्रयानया ति हे ताःहाकः जुइफु । म्हपुजा शक्ति साधनया छगू स्वरूप खः । मन्दः च्वयाः पुज्याना, च्याःगु खेलुइता कयाः तःसिब्बः ल. ल्हाना कायेगु, खें सगं काये धुंकाः भ्वय् नयेगुया अर्थ मनूया शरीर स्वस्थ, दीर्घजीवि व सुख शान्तिया नितिं भिंतुना देछाइगु खः । थ्व धाइगु तन्त्रयानया छगू स्वरूप खः ।
म्हपुजाया इतिहास गुलि ताहाक:
म्हपुजा गुबलेनिसें यायेगु यात, म्हपुजा थ्व सालंनिसें वा थ्व दिं खुन्हुनिसें यायेगु यात धकाः त्याजिक क्वछिनाः धायेत झीके क्वाःतुगु दसित मदुनि । म्हपुजा खँग्वः छ्यलातःगु दकले न्हापांगु पत्रिका हे धर्मादित्य धर्माचार्यं पिथंगु ‘बुद्ध धर्म व नेपालभाषा’ (ने.सं. १०४९) पत्रिका खः । थ्व स्वया न्ह्यः म्हपूजा खँग्वः छ्यलातःगु ऐतिहासिक सामग्री मलूनि । वंशावलीइ कार्तिक कृष्ण अमावस्था खुन्हु श्री लक्ष्मीपुजा, प्रतिपदा खुन्हु स्वशरीर पुजा द्वितीया खुन्हु याकन ।’ धकाः च्वयातःगु दु । मल्लकालया ऐतिहासिक सामग्री नं म्हपुजा खँग्वः प्रयोग जुयाच्वंगु मदु । मल्लकालय् म्हपुजायात सुखरागी धकाः हनेगु यानाच्वंगु खँ मल्लकालय् लूगु अभिलेखं प्रष्ट याः ।
थ्व बारे अन्वेषक छत्रबहादुर कायस्थजुं म्हपुजा व थ्वया महत्व’ नांगु च्वसु ‘पलिस्था’ ल्याः १५ (ने.सं. ११२७) सं पिदंगु दु । उगु च्वसुइ वय्कलं च्वयादी कथं म्हपुजाया न्हापांगु अभिलेख नेपाल संवत् ७८४ सं यल बखुंबहाः त्वालय् च्वंम्ह मोतिराजं च्वयाथकूगु “पर्वतया खं’ नाम थ्यासफू खः । थुकिइ दच्छियंक हनीगु नखःया नां व दिं च्चयातःगु खँ दु । थुकिइ स्वन्ति नखःया खँ निक्वः उल्लेख यानातःगु दु ।
१) आश्विणी कृष्ण आमावासी कुन्हु शुभमुहूर्त कल्यं श्री लक्ष्मीपुजा याये जुरो | थ्वया सति सुखरात्री । थ्वया सति यमद्वितिया ||
२) लक्ष्मीपुजा आश्विन कृष्ण आमावासी कुन्हु याये जुरो || प्रादो प्रमानं मखु थ्व परिपातिन । कार्तिक शुल्क प्रतिपदा कुन्दल सुखरात्री जुरो || संवछल हेले दिन । प्रतिपदा केल्यं जुरो ।
अन्वेषक छत्रबहादर कायस्थजुया कथं ख्वप, देय्या जुजु जितामित्र मल्लया ने.सं. ८०८ या शिलापत्र व भूपतिन्द्र मल्लया ने.सं. ८१८ या शिलापत्रय् नं लक्ष्मीपुजा धुंकाः म्हपुजा मच्वसे ‘सुखरात्री’ धकाः च्वयातःगु व श्री ५ प्रतापसिंह शाहया वि.सं. १८३३ सं च्वयातःगु लालमोहरे ‘चोय : कार्तिक वदि ३० लक्ष्मी पुजाकन, सुखरात्री समेतके सराजाम दिन २ को ।’
‘कोय : यसै सराजाम बमोजिम कार्तिक अमावस्था लक्ष्मीपुजा सुखरात्री समेत दिन २ को पुजा गर्नु ॥ च्वयातःगु ‘पलिस्था’ ल्याः १५ सं पिदंगु दु । थुकिं लक्ष्मीपुजाया कन्हय् खुन्हु सुखरात्रि हनेगु याः धयागु उलाः ब्यू ! थ्व धयागु म्हपुजा खः । थुकिं जुजु प्रतापसिंहया पालय् तक्क म्हपुजायात सुखरात्रीकथं हनेगु यानाच्वंगु ख प्रष्ट याः ।
भाजु छत्रबहादुरजुं व हे च्वसुइ च्वयादिइ
‘अनुश्रुतिकथं म्हपुजा यायेगु परम्परा जुजु बलदेवया राज्यकालय् न्ह्याकूगु खनेदु । अभिलेखं जुजु बलदेव नेपाल संवत् शुरू जुइ ।
म्हपुजा छाय्…
जिं न्यनातयागु अनुश्रुतिकथं बलिराजां म्हपुजा याःगु खःला कि मखु धकाः स्व वइ धाःगुलिं म्हपुजा याःबलय् पुज्याःगु मन्दः, मन्दः द्यःने तया नइगु भ्वयया चिपः तक्क नं उखन्हु सिलेमज्यु कन्हय् खुन्हु जक मन्दः स्यंकेज्यू, चिपः सुचुपिचु यायेमाः धयागु परम्परा दु । अले म्हपुजा मयाइ, म्हपुजा दक्वंसितं याकेया नितिं नं बलिराजां म्हपुजा याःगु स्ववइ धयातःगु जुइफु । अले बलिराजा धाम्हसिगु लिच्छवीकालिन छगु अभिलेख नं पिदंगु दु । यलं लुभु वनेगु लंपुइ मोटितार धयागु थाय् दु। अन दहेडोल धयागु लय् जलद्रोणी च्वयातःगु प्यंगू झ्वःया अभिलेखया दकलय् क्वय्या झ्वलय् `श्रीमताथ्व बलिराजा राजा पुन्याभिवृद्धेय’ च्वयातःगु दु । थ्व संवत् २५० लिच्छविकालका (इ.सं. ८२७ या अभिलेख खः । धनबज्र बज्राचार्य अभिलेख पेज ५९४-९५, २०३०) थ्व अभिलेखया बलिराजा हे अनुश्रुतिया बलिराजा जुइफुगु अनुमान याये थाकु मजू । थ्व बलिराजा नेपाल संवत् शुरू जुइ न्ह्यःयाःम्ह खः । थ्व अभिलेख हे थौं स्वयाः ११९३ दँ पुलांगु जुल । उकथं म्हपुजा यायेगु परम्परा लिच्छवीकालं निसें न्ह्याःगु खनेदु ।
थथे सलंसः दँ न्ह्यवंनिसें म्हपुजा याना च्वंगुया कारण अनेक दयेफु । न्ह्यागुसां म्हपुजाबलय् याइगु विधि विधानकथं वइगु दिनय् थःगु सुस्वास्थ्य, दीर्घायुया कामनायाना शक्ति साधना वा शक्ति संचयया नितिं पुज्याइगु विशेष मौलिकतां जाःगु छगू तःजिगु नेवाः नखः हे म्हपुजा खः ।नेवाःत न्हापां नेपाःमि खः । नेपाःमि हनीगु नखः नेपाःया हे छगू राष्ट्रिय नखः कथं हे झीसं कायेमाः । म्हपुजाया थ्व महत्वयात थुइका सरकारं म्हपूजाया दियात राष्ट्रिय नखः धकाः सार्वजनिक बिदा बिइमाः । विश्वय् गुगुं देशय् गुगुं जातिया मदुगु थ्व म्हपुजा संस्कृतियात झीसं सदा सदां ल्यंकाः तयेमाः न्ह्याबलें दक्व नेवाःतय्सं म्हपुजा याना नेवाः संस्कृति व तजिलजिया न्हायकं विश्वयात क्यनातये फयेमाः ।