उपप्रा वज्रमुनि वज्राचार्य
मनूत सामाजिक प्राणी ख: । मेपिं प्राणीयाके सिबें चेतना तत्व अप्व: दुगु कारणं मनू मेपिं प्राणीपिंसिबें बिस्कं जुल । मेपिं फुक्क प्राणीयाके आहार, विहार, निद्रा, भय व मैथुन दै, तर चेतना वा विवेक मनूयाके जक हे दु । थथे बिचाः याय्फुपिं विवेकशील, चेतनशील प्राणीपिन्सं जक हे कन्हय्या खुशीया लागी थौं योजना दय्के फै । कन्हय्या खुशी, आनन्दया लागी याइगु पूर्व योजना वा ज्या हे संस्कार ख: । संस्कारया विभिन्न अर्थ दु, विभिन्न अर्थया नं सारयात स्वय्गु खःसा संस्कारं हरेकयात “बांलाकेगु, दय्केगु, भिंकेगु, मर्मत याय्गु शुद्धिकरणया लागी हे संस्कार छ्यला: वयाच्वंगु खनेदु । लिपा वना: संस्कारयात धर्मया रुपय् नाला: काय्गु यात । ब्यक्तिया काय, वाक, चित्त शुद्धया लागी याइगु धार्मिक अनुष्ठान, गुकिं मनूयात समाजया पूर्ण दुज: दय्काः बी । संस्कार खँग्व: धर्मनाप तसकं क्वातुक स्वापू दु, अप्व: याना: धार्मिक क्रियाया लागी हे छ्यला: वयाच्वंगु दु । थौं वया: संस्कार धायबलय् धार्मिक अनुष्ठान, कर्मकाण्डया अभिन्न अंगकथं खनेदु । वास्तवय् संस्कारया अर्थ नीति, नियम, अनुशासन, निर्माण ख: । गबलें गबलें धाय्गु नं याः राजनैतिक संस्कार, सामाजिक संस्कार, धार्मिक संस्कार, राजनैतिक संस्कार धायबलय् राजनैतिक इमान्दारीता, सत्यता, बफादारीया रुपय् संस्कारयात कयातःगु दुसा, सामाजिक संस्कार धायबलय् सामाजिक मूल्य, मान्यता, नियम, अनुशासनया रुपय् कयातःगु खनेदु, अथे हे धार्मिक संस्कार धाय्बलय् पूजा, उपासना, भक्ति, अनुष्ठानया रुपय् संस्कारया रुपय् कयातः:गु खनेदु ।
संस्कार खँग्व: वैदिक साहित्य, ब्राम्हण साहित्य आदिइ न्ह्यथनात:गु मदु । अथेख:सां संस्कार याय्गु
चलन धा:सा वैदिक साहित्य रचना जुइसिबें न्ह्य: हे दय्धुंकल धैगु सीदु । (पाण्डेय, २००६:१९) वैदिक
साहित्यय् संस्कारया अंग व संस्कार याइबलय ब्वनीगु मन्त्र दुथ्याय्धुंकूगु कारण संस्कार याय्गु चलन
सभ्यता शुरुवात नापनाप हे जुइमा: धैगु अनुमान याय्फु । सिन्धुघाटीया सभ्यताय् मेसोपोटामिया, हडप्पाथें जाःगु थासय् मनू सीबलय् मनूयात ल्हाका: ह्याउँचा, स्वाँ व मेमेगु वस्तु तयात:गुपाखें अन्त्येष्टि संस्कार शुरु जुइ धुंकल धैगु सीदु । वैदिक साहित्यय् नं अन्त्येष्टि संस्कारया उल्लेख दु । थुकिं मानव सभ्यता नाप नापं मनूया जीवनय संस्कार याय्गु चलन नं बुलुहुँ आवश्यकता अनुरुप विकास जुजुं वन धैगु सीदु ।
मानव जीवनय् जन्म जुया: मसीतले आनन्दपूर्वक म्वाय्गु लागी परिवार, समाजय् ब्यवहार बांलाका, चरित्र शुद्ध यानाः, अनुशासनय् च्वनाः सामाजिक नियमयात पालना याना: वनेफत धाःसा जीवन सरल व सरस रुपं न्ह्यांवनी । उकीया लागी सामाजिक आवश्यकताया रुपय् संस्कारया जन्म जल । वहे संस्कारयात लिपा धार्मिकया रुपय् थाय् बिल । गुकिंयाना: मानव जीवनय् मयासे हे मगाःगु क्रियाया रुपय विकास जुल । संस्कार छकलं निमाण जूगु मखु, सामाजिक आवश्यकता हे संस्कारया जननी ख:।
थज्याःगु संस्कार भूगोल, जातजाति, धर्मया भिन्नता नापनापं संख्या नं फरक जुइ । गौतम धर्मसूत्रयु चालिस संस्कारया ब्याख्या दु ।
संस्कारयात विभिन्न इलय्, विभिन्न धार्मिक ग्रन्यय् फरक फरक कथं संख्या न्ह्यथनातःगु दु ।
आश्वलायन गृह्यसूत्रय् ११,
पारस्कर गृह्यसूत्रय् १३,
बौधायन गृह्यसूत्रय् १३,
बाराह गृह्यसूत्रय् १३,
बैखानस गृह्यसूत्रय् १८,
अङ्गिरा गृह्यसूत्रय् २५,
गौतम धर्मसूत्रय् ४०,
स्वामी दयानन्द सरस्वतीया संस्कार विधि व पण्डित भीमसेन शर्माया षोड्स संस्कार विधिइ १६ न्ह्यथनातःगु दु (पाण्डेय्,२००६:१०१-७) ।
थ्व फुक्कयात मिले याना: हिन्दूतय् सोह्र संस्कार व बौद्धतय् दश संस्कारकथं क्व:छीगु जुल । हिन्दू व बौद्ध निथ्व: दथ्वी नं महत्वपूर्णगु छगु संस्कार नामकरण वा नां छुइगु संस्कार खः ।
हरेक वस्तुयात म्हसीकेगु थ:थ:गु नां दु थें हे थ्व संसारय् अरबौं अरब मनूतय् दुने नं थ:थःगु नां दु । नां छुइगुया उद्देश्य मचायात परिवारय् दुथ्याकेगु ख: । नां हे इमिगु म्हसीका ख: । गुलिं त:धी, चीधी, हाकु, तुयू, भुयूपिं मनू दथुइ नं थ:गु विशेष नां छुनां थ:गु म्हसीका दय्काच्वनी । मनू जन्म जुइ, सिना वनी । जन्म जुइसातं उम्ह मनूयात म्हसीकेगु लागी नां छुना: बी, व हे नामं उम्ह मनू सिनावनी । सिना वने धुंकूसां सुनानं वैगु नां काय्वं म्हस्यूपिन्सं जूसा वैग नां नाप वैग ख्वाः, म्हघी लुमंका: काइसा म्हमस्यूपिन्सं वैगु कीर्ति, बांला:गु, बांमला:गु थःम्हं स्यूगु, न्यनातैगु ज्या लुमंका: काइ । गुलिसिया नां मनूया म्ह मदयाः वनेवं हे नापं तनाः वनीसा गुलिसिया नां शदिवं शदितक ल्यनाच्वनी । उकिं थज्याःगु नां फुक्क मनूया लागी अति महत्वपर्ण जूगुलिं जन्म जुइवं विशेष ज्याझवःकथं तय्गु यानाः वयाच्वंगु दु । गुकियात नामकरण वा नां छुइगु संस्कार धाइ ।
थुज्याःगु नां छुइगु संस्कार अति महत्वपूर्ण जुया: नं नेवाः समुदाय दुने थौंकन्हय् संस्कारकथं नां छुइगु त्वफिना: वंगु दु । न्हापा न्हापा जूसा नां छुइगु धका: हे झिंनिन्हु दुखुन्हु विशेष पूजा याना: नां छुइगु याइ । थ्व नं थाय् स्वयाः, जात स्वया: पा: । धर्मग्रन्थ, आचार्यपिनिगु धापूकथं झिन्हुं, झिंनिन्हुं याय्मा: धयात:गु दुसा आचार्यपिनिगु धापू नं फरक फरक दु । गुलिसिनं दश, बाह्र, सोह्र वा दछि दय्सात तय्गु यायमा: धयातःगु दु । थज्याःगु संस्कार परिवारया सुविधा व स्वास्थ्यय् ध्यान तया: याना: वयाच्वंगु दु । सामान्यतया मनूया नां निथी दै- गुह्य व बाह्य । जात: च्वइगु इलय् जातलय् तैगु नां गुह्य व पिने दक्वसिया न्ह्य:ने समाजं म्हसीकेगु लागी तैगु बाह्य नां । जातःया नां जात: पुइकाः
स्वम्हेसिन॑ जक हे सी, शत्रुतय्त कने मज्यू धैगु नं धारणा दु । लौकिक नां छुइगु संस्कार याइगु इलय्
थकाली, पुरोहितं मचाया न्हाय्पनय् कनेगु याइ। थुज्याःगु गोप्य नां मनू सीगु इलय् कपालय् जात: चिकाः उना: छ्वयवं न्ह्याबलेंया लागी तनाः वनी ।
थुज्याःगु जात:या नां नक्षत्रकथं तय्गु चलन दु। छन्हु वा न्हिछियात सूर्योदय जूगु ईनिसें ६ घण्टायात पहिलो प्रहर, वयां ६ घण्टा द्वितीय, मेगु ६ घण्टायात स्वगू व प्यंगू पहर कथं छगू नक्षत्र जुइ । थुज्याःगु नक्षत्र २७ गू दु । व हे कथं अश्विनी नक्षत्रय् जन्म जूम्ह जूसा प्यगू प्रहरकथं न्हापांगु प्रहरय् चु पाखें शुरु जूगु नां, द्वितीय प्रहरय् चे पा्खें शुरु जूगु नां, तृतीय प्रहरय् चो पाखें शुरु जूगु नां व प्यगू प्रहरय् ला आखलं शुरु जूगु नां तै । अथे हे मेमेगु नक्षत्रय् जन्म जूसा जातःया नां थुकथं तय्गु याइ –
अश्विनी –चु, चे, चो, ला
भरणी — ली, लु, ले, ला
कृतिका –अ,इ, उ, ए,
रोहिणी — ओ, बा, वि, बु,
मृगशिरा — व, वो, क, कि,
आर्दा –कु,घ,ङ,छ,
पुनर्वसु — के,काे,ह, हि
तिष्य – हु, हे, हो,
डाश्लेषा — डी,डु,डे,ढाे
मघा — मा, मि, मु,मे
पूर्वफाल्गुणी — मो,टा,टि,टू
उत्तरफाल्गुणी — टे, टाे, पा, पी
हस्ता — पू, ष, ण,ठ
चित्रा — पे, पाे, रा, री
स्वाती — रु, रे, राे, ता
विशाखा — ती,तु,तृ, ताे
अनुराधा — ना,नी,नु,ने
ज्येष्ठा — नो, या, यी, यू
मुल — ये, यो, भा,भी,
पूर्वषाढा — भू,ध,फा,ढा
उतरषाढा — भे, भो, जा, जी
श्रवण — खी, खू, खे, खो
घनिष्ठा — गा, गी, गु, गे
शतभिषा — गो, सा, सी सु
पूर्वाभाद्रपद — से,सा्े, दा,दी
उतराभाद्रपद — दू, थ, झ, ञ
रेवती — दे,दाे,चा,ची
बाह्य वा लौकिक नां छुइगु खँय् नं विभिन्न ग्रन्थय् विभिन्न धारणा न्ह्यब्वयात:गु दु। पारस्कर गृह्यसूत्रकथं नां छुइबलय् निग: वा प्यगःया जुइमा, ब्यञ्जनपाखे शुरु जूगु जुइमा:, उकी अर्धस्वर दुगु जइमाः, नांया ल्यूने दीर्घ स्वर वा विसर्ग दुगु जुइमाः। बसिष्ठया कथं निगः वा प्यगः न्ह्यागु जूसां ज्यू तर अन्तया आखः धा:सा लकारान्त वा रेकान्त जुइमज्यु । मिसातय्गु नां विजोर व आकारान्त जूगु जुइमा: । बैजवापया कथं मिसातय्गु नां स्वंग: आख:या व इकारान्त जुइमा: । मनू (ऋृषि)या कथं मिसाया नां सरल, न्यनेबलय् यइपुसे च्वंगु, न्ह्याइपुगु, मङ्गलसूचक, दीर्घवर्णपाखें अन्त जूगु, आर्शिवादयुक्त जुइमा: । ग्यानपुगु नां तय्मज्यू थज्याःपिं मिसात नाप विवाह तक नं याय्मज्यू । अथे हे मनुया हे धापू कथं ब्राम्हणया नां मङ्गलसूचक, क्षेत्रीया नां बलसूचक, बैश्यया नां धनुसूचक व शुद्रया नां नीचसूचक जुइमा: । आश्वलायन गृह्यसूत्रकथं नां तय्गु आख:या आधारं विभिन्न गुण वा योग चूलाइ, प्रतिष्ठा, कीर्तिया लागी निग: आखःया नां तय्माः, व्रम्हवर्चस्वया लागी प्यगः आख:या नां तय्माः, मिजंतय्गु नां जोर जुइक तय्मा: । (पाण्डेय्,२००६:१०२)
पिने दक्वसिनं म्हसीक ना तय्बलय् तक नं बालांक विचा: यानाः तय्गु चलन दु । नक्षत्रकथं, महिनाया कथं, वार कथं, कूलदेवताया कथं नां तय्गु चलन दु । अश्विनी नक्षत्रय् बूम्ह जूसा अश्विन कुमार, गार्ग्यया कथं झिंनिगू महिनाय् झिंनिगू नां बियातःगु दु – बैशाखंनिसें क्रमश कृष्ण, अनन्त, अच्यूत, चक्री, वैकुण्ठ, जनार्दन, उपेन्द्र यज्ञ-पुरुष, वासुदेव, हरि, योगीश व पुण्डकारीक्ष तय्मा: । अथे हे कुलद्यः कथं इन्द्र, सोम, वरुण, मित्र, प्रजापति आदि । थथे नां तय्बलय् उम्ह द्यवं रक्षा याइ घैगु धारणा दु । (पाण्डेय्,२००६:१०५,१०६) ।
नेवाःसमाज हिन्दू व बौद्ध धर्मया दर्शनपाखें प्रभावित जूगु समुदाय ख: । उकिं नां छुइगु इलय् नं उगु धर्म व दर्शनया आधारय् छुइगु जुगुलिं उगु समाज व समाजया धर्म, ब्यक्ति वा पारिवारिक पृष्ठभूमियात म्हसीकेत अःपुइ । अथेहे सामाजिक धारणाकथं नं बांला:पिं मनूत फुक्कसिया यइ । बांलाःगु नां नं मनूतयसं यय्की, अथेहे द्यःपिनि नं बांलाःगु नां हे यइगुलिं बांलाःगु ना दुपिं याकनं सिनाः वनी वा अप्वः म्वाइमखु धैगु नं मान्यता दु । उकिं नां छुइबलय् नं मस्त अप्वः मम्वा:गु छेँय् च्वंपिन्सं बांमला:गु सुयां मयइगु नां छुइगु नं चलन दु । अप्वः मस्त मम्वाइगु छेँया परिवारपिन्सं मचा जन्म जुइसात हे थःसिबें क्वय्या जातयापिन्त मस्त लल्हाना:, हाकनं इमिके ध्येबा बियाः न्यानाः काय्गु भाव याइ । थज्याःपिं मस्तय्गु नां ल:ल्हाना: का:म्ह मनूया जातकथं तय्गु नं चलन दु । वथें हे मचात मम्वाःपिं परिवारय् भूतप्रेत, पिशाच आदि अशुभ तत्वपाखें जूगु ताय्का: ग्यानापुगु नां तय्गु नं चलन दु ।
थौंकन्हय् वया: थुकथं धर्मग्रन्थया नामं नां तय्गु मजूसे प्रसिद्ध, ब्यक्तित्वपिनिगु नां क्वकया:, विदेशीतय्गु नां नक्कल याना: तय्गु चलन अप्वया वःगु दु ।
सामान्यतया नेवा: समुदायलय् नां छुइगु झिन्हु, झिंनिन्हुं याःगु खनेदु । कलश स्थापना याना: जाकि, ध्येबा व ग्वय् दुगु किसलीन॑ कलशय् त्वःपुयाः, दाफस्वांकचा तया: जवंखवं धौपतिइ विभिन्न द्यःपिं स्थापना याना: पूजा याय्गु याइ । पूजा याय्त सुकुण्डा च्याका: जवखवं सिन्हमू, ज्वलान्हाय्कं तया: मचायात फिकीगु प्वाकलं तया: न्ह्य:ने मांया मुलय् फ्यतुका: तै । विभिन्न द्य: आगंद्य:, पूर्खाद्य: लगायत गुलि नं द्य:पिं दु, इपिं साक्षि तया: पुरोहित वा छेँया थकाली च्वना: पूजा याय्धुंकाः मचायात ता:चां थीकाः लसकुस याना: द्यःया न्ह्यःने फ्य्तुकी । लखं अभिशेष बियाः मि दुगु सलिं च्याकाः ईका पःका तया: कुँ थनेणु याइ । मत क्यनाः, जाकि लखं मचाया म्हय् क्यना: मिं सलिं नापं छेँया पिखालखुइ तय्यंकी । मचायात मुलय् तया: मांम्हं कलश पूजा, धौ बजि वाला: पूजा यानाः, धौ जाकिया सिन्ह: मचायात तिका: धौसगं बिया: प्वाकलं ल:ल्हाइ । थकाली वा पुरोहितं काय्मचा जूसा जवगु न्हाय्पनय्, म्ह्याय् जूसा खवगु न्हायपनय् सुनानं मताय्क जातलय् च्वंगु नां कनेगु याइ । ग्वा:हलय् कस्ति तया: पतिनं मचायात फ्य्की, नकिनं ल्हाः, म्हुतु सिकी । मचायात सिकुगु बाताय् मत छप्वा: तया: कल: वाय्गु याइ । मचा लहिक: मवंतले दिदी अजिया तःधंगु भूमिका दै। उकिं थकालीं अजियात नं सिन्ह: तिका: दक्षिणा बिइ । स्वना: तःगु ज्वलान्हाय्कं व सिन्हमू थकाली नकिंयात लःल्हानाः उकी दनेच्वंगु सिन्हः थ:म्हं नं तिना: मेपिन्त नं तिकेग याइ । अथे हे ज्वलान्हाय्कं नं फुक्कसित क्यनेगु याइ । मचाया न्ह्य:ने मत छप्वाः च्याका: फलफूल तया: पाथिं स्वक: लुइगु याइ । द्यःथाय् स्वनाः पूजा यानातःगु प्वाकलं दुगु कुलेचा कया: उकी मांम्हेसिया थःगु दुरु हाय्के बिया: पिखालखुइ वाना: कुले सिला: हय्गु याइ । थुलि सिधय्का: थकालिंं सचायात ध्येवा छाना: नां छुइगु संस्कार विधि क्वचाय्केगु याइ (जुजु,२०५२:३,४) ।
मचायात सूर्य दर्शन याका: नां छुइगु नं याइ । थौंकन्हय् मांबौया नां क्वकया: नां तय्गु चलन अप्वः खनेदु । गुलिस्यां छैठिबलय्, गुलिस्यां मचाबू ब्यंकीबलय् हे नामकरण याइपिं नं दु । नामकरणखुन्हु हे न्हाय्पं प्वाः खनीपिं नं दु । (राजभण्डारी,११२८:२१)
नं छुइगु संस्कारय् मचायात समाजय् सःतेगु, थ:गु नामं म्हसीकेगु आवश्यक ताय्की, उकिं थुकियात विधिकथं हे याय्गु याइ । थुगु विधिया क्रमय यफ ओम काय स्वाहा, कस्मै स्वाहा, कतस्मै
स्वाहा ...... । ब्वनेगु याइ । (सुबेदी,२००२:६६)
थेरवादी बौद्ध धर्मप्रति आस्था दुपिं बौद्ध अनुयायीपिनि मचा बुया: नां छुइगु इलय् भिक्षु वा अनागारिकापिं पाखें परित्राण पाठ न्यना: भिक्षु वा बौद्ध विद्वानपिं नाप स्वापू तया: अबुया नां नाप स्वापू तया: म्ह्याय् जूसा महर्षिपिनिगु नामय् मांया नां नाप सम्बन्धित याना: नां तया: बिइगु याइ । थ्व धुंकाः सःता तयापिं भिक्षु वा अनागरिकापिन्त दान दक्षिणा बियाः भोजन याका: विदा बिया: छ्वइ।(शाक्य,१११४:६)
थुकथं नां छुइगु छगू संस्कारया दथुइ याना: वयाच्वंगु जूसां थौं वया: थुगु संस्कार विधि कथं याय्गु करीब लोप जुइधुंकूगु दु । तर नेवाःतय् नं वज्राचार्य जातय् दुने गनं गनं थ: छेँया जहान जक च्वनाः नां छुइगु संस्कार विधि याना: वयाच्वंगु खनेदनि । (वज्राचार्य,११२०:२१)
मनू जन्म जुइवं हे सामाजिक प्राणी जुइमखु । उम्ह मनूयात सामाजिक प्राणी याय्गु लागी परिवार व समाजया नं उलि हे भूमिका जुइ । जन्म जूया कर्म बीमफत धाःसा उम्ह मनू पशु सरह जुइ ।सामाजिक प्राणी जुइगु लागी समाजं दय्का: त:गु नियम, मूल्य मान्यताया दुने च्वनाः अनुशासन पालना याःम्ह जुइमा: । थ्व हे अनुशासनया रुपयात मेगु कथं संस्कार धाइ । संस्कारं सामाजिक प्राणी जुयाः म्वाय्त अ:पुका: बी । संस्कारं समाज व परिवारया दुज: दय्का: बी । उकिं संस्कारया महत्व ला दुगु जु हे जुल । उकिसं नां छुइगु संस्कारया महत्व ला झं हे अप्व: दु । नां मदुसा, उम्ह मनूया अस्तित्व नं दैमखु । उकिं नां व रुप अभिन्न अंग ख: । रुप दय्वं उकिया नां दै, ना दय्वं रुप दै।
संसारय् मनू जन्म जुइसात हे छगू नं छगू बांला:गु जुइमा वा बांमला:गु जुइमा, संस्कार यानाः वा संस्कार मयासे थ:गु म्हसीका बीगु लागी नां तया: वयाच्वंगु हे दु । अथेख:सां थ्वैत संस्कारया रुप बिया हे नां तय्गु यानाः वयाच्वंगु दु । संस्कारकथं नां तैगु इलय् जातःया नां कनेगु व लौकिक नां विधिवत रुप॑ फुक्कसिया न्ह्य:ने कनीबलय् उकिया महत्व दैगु हे जुल । जात:या नां अति गोप्य, शत्रुयात कने मज्यू,जातःया नामं शत्रुतयसं स्यंका: बीयः । जातःया नांया माध्यमं राशी,तिथि,नाडि,बहान,याेग,करण फुक्क थुइकाः कायफै, थ्व हे आधारं मनूया भविष्य, बर्तमान, मृत्यु, अकालमृत्यु, रोग, भय, दाेष थुइकाः काय्फैगु कारणं संस्कार यानाः न्हाय्पनय् जक तीजक कनाः गोप्य यानाः तै । तर लाैकिक नां धाःसा फुक्कसिनं म्हसीकेगु लागी परिवारं विचाः यानाः तय्गु याइ । थथे लाैकिक नां तय्गु इलय नं ततःधंपिं मनूत, थकाली, पुराेहित, भिक्षु, भिक्षुणी, ऋषि, साधु, सन्तपिन्सं तय्केगु यात धाःसा उतम जुइ, भविष्य उज्जल जुइ धैगु मान्यताकथं पूजा यानाः नां छुइगु नं यानाः वयाच्वंगु दु । गथे पूजा पाठ याइगु इलय् सिद्धि प्राप्त जूपिं विद्वान् ऋृषिमुनिपिनिगु ल्हाःतं याके फःसा पुण्य प्राप्त वा सफल जुइ, अथेहे गुरु, पण्डितपिं पाखें नं नां तय्गु चलन दु। काय् बूसा मांया थःछेँ खलः, पाजु मिसा बुल धाःसा निनि, अथे हे अबु व मांनं नां छुइगु, थकाली वा नकिनं छुइगु आदि चलन नं दु । थुकथं तःगु नामं कन्हय् वा भविष्यय् त:धंम्ह, सुशील, विद्वान्, पण्डित, सिद्धम्ह ब्यक्ति जुया: नां प्रचार जुइ धैगु मान्यता दु।
छु नं ज्या बांलाय्मा, लिपा वैगु पलाःत सुथां लाय्माः,सत्यताया लँपुइ पला: न्ह्याका: वने फयमाः धैगु पूर्व सूचनाया जानकारी संस्कार विधिपाखें कनाः च्वनी । अथे हे नां छुइगु संस्कारं नं थुगु नां लिपा लिपा तक नं बांलाःगु भिंगु ज्या यानाः निरन्तर चले जुयाः च्वनेमा धैगु कामना कथं याइगु खः ।
सुनानं छुं ज्या याइगु इलय् वं या:गु ज्या, गुणया आधारय् वैत समाजय् म्हसीकेगु नं याइ । तसकं बांलाक, समाजय् यय्क, सुयात नं अन्याय मयासे ज्या याइपिन्त द्य:या उपमा बीगु, तसकं हारां, अन्याय अत्याचार यानाः जुइपिन्त राक्षस, लाखे ल:सिं, भूत, प्रेत, पिशाचया उपमा बीगु याना: वयाच्वंगु दु । नां दुने वैगु स्वभाव, गुण सुलाच्वंगु दैगु जूगुलिं समाजय् नांया महत्व यक्व दु।
जीवनय् याइगु मेमेगु संस्कारय् नं नां बीगु यानाच्चनी । गुलि नं लौकिकय् मनूतय्सं ज्या याइ फुक्क नांया लागी ख: । बौद्ध समुदायया वज्राचार्यपिनि बरे छुनाः आचार्यभिशेष काइगु इलय् गुरु पुरोहितपाखें पीठय् यंकाः न्यागू अभिशेष बी । उकीमध्ये छगू नामाभिशेष ख: । अभिशेषया अर्थ शुद्धिकरण याय्गु । मुकुटाभिशेष, वज्राभिशेष, घण्टाभिशेष, मन्त्राभिशेष व नामाभिशेष, पंचबुद्ध दुगु मुकुट पुइगु, गं, वज्र ज्वनेगु, मन्त्र ब्वनेगु पूजा पाठ यायगु व गुरुं ब्यूगु आचार्य पदवी नापं न्हूगु नामं बृद्ध शासनया रक्षा याय्गु भाला बी । अथे हे महायान दुनेया लामायानय् नं वाङ्ग दीक्षा बीबलय् न्हूगु नां बीगु याइ । वथें हे सुं नं मनूत गृहस्थाश्रम त्व:ता वानप्रस्थ वा सन्यासी वा योगी जुया: वनीगु इलय् नं थःगु न्हापाया नांयात हुयाः न्हूगु नां तया: न्हूगु ज्या न्ह्याकेगु याइ । गुकिया कारणं उम्ह मनूया बारे नामं हे ज्या, गुण, स्वभावयात सीका: काय्फै ।
नां छुइबलय् विभिन्न घटनाया आधारय, मचाया स्वभावया आधारय् छुइगु याना: च्वंसां परिवारया दुजःपिन्सं न्हुम्ह जन्म जूम्ह मचाया नां उज्वल जुइमा धैगु कामना याइगु ला जु है जुल। धार्मिक विश्वासकथं बांला:गु नां दुपिन्स बांलाःगु है ज्या याइ धैगु विश्वास दु । अपवादया रुपय् थौंकन्हय् नां कथं मजूसे अ:खः नं जुयाच्वगु दु। गरीवदास धाःम्ह तःमि, अमिर धाःम्ह चीमि, भिंम धाःम्ह ग्याफरा, सत्यमान धाःम्ह अन्यायी आदि आदि ।
हरेक देशय् नां तय्गु थःथ:गु पद्धती दयाच्वनी । छगू देशया मनूतयगु नां मेगु देया मनूतयगु नांसिबें पाः । थथै ना तय्बलय् थःथ:गु देश अनुसार जन्म जुम्ह मचाया रङ्ग, ढांचा, वर्ण, भूगोल, अवस्था घटना,धर्मया आधारय् नां छुइगु चलन दु।
रङ्ग, वर्ण व ढांचाया आधारय् हाकु, हाकुनी, तुयू, तुयुमैं, बागः,भुतु, लाता, लाती, झेल्ला, खुसिं, जेठा, माइला,साहिंला, कान्छा, कान्छी, मैंबाबु, तरीमैं, चीधीमै,त:धिक, चीधिक आदि ।
अथे हे धर्मया आधारय् उगु परिवारया पृष्ठभूमि कथं नां तय्गु नं चलन दु।विष्णु, शंकर, नारायण, राम, लक्ष्मण, सीता, बलराम, गोपाल, हरि, पार्वती, महेश्वर, उमा, कृष्ण, भिम,अर्जुन, कर्ण, युधिष्ठिर, गणेश, कुमार शिव, लक्ष्मी, सरस्वती, आदि ।
अथेहे बौद्ध धर्मय् आस्था दुपिंन्सं बसुन्धरा, तारा, दिपंकर, अचला, मुदिता, विमला, प्रतिसरा, पंचरत्न, पद्म, आर्यतारा, आर्यश्वी, सम्यक,गौतम, गौतमी, त्रिरत्न, बुद्धरत्न, धर्मरत्न, संघरत्न, करुणा, मैत्री, स्वयम्भु, गुह्यश्वरी, ज्योती, रश्मी,बोधिसत्व, प्रबुद्ध, चैत्य, ज्ञान, प्रज्ञा, दानरत्न, दानमाया आदि ।
घटनाया आधारय् नाँ छुइगु नं चलन दु। सिद्धार्थ,गौतम,बुद्ध, महाभिनिष्कमण याय्गु विचा:यानाच्वंग इलय् लाक्क हे मायादेवीया मचा बुल, गुकिं याना: पंगल जुइगु तायका: बुद्धया म्हुतुं अनायास राहु खँग्व: पिहां वःगुलिं वैगु नां हे राहुल तल । जुजु विम्विसारया कलाःया प्वाथय् दुगु इलय् विम्बिसारयागु पतिंचा धेना: हि त्वने मास्ति वःगु घटनाया कारणं याना: उम्ह मचा जन्म जूगु इलय् वैगु नां हे अजातशत्रु तल । अब मांया नां क्वकया: तय्गु, अबु मांया ज्या विशेषया नां तय्गु, मचा जन्म जूगु इलय् जूगु परिस्थिति कथं पूर्णिमाखुन्हु बूम्ह पूर्णिमा, पूर्ण, लक्ष्मी पूजाबलय् बूम्ह, लक्ष्मी, लक्ष्मी प्रसाद, कृष्णाष्टमीखुन्हु बूम्ह कृष्ण, बृद्धजयन्तीखुन्हु बूम्ह जयन्ती, बुद्ध आदि । अबुम्ह सिकर्मी ज्या याइम्ह जुगुलिं काय्या नां सिक:मि, दकर्मी, चाकुया ज्या याइपिं जुगुलिं चाकुचा, खा लहीपिं जुगुलिं खापु, हँयपुं। मचाया रुपया आधारय् मार्पा, सुकुत्यां, फसि, भ्यग:, ग्वारा, तुसि, छ्याक:आदि ।
छुं नं छगू ज्याया दुने कारण दै । सुनानं छुं नं न्वंवाःगु वा ज्या या:गुया दुने वैगु पृष्ठभूमि दै । व थें हे नामाकरण संस्कार वा सुं नं छम्ह मनूया नामं हे वैगु पारिवारीक, सामाजिक, धार्मिक, राजनैतिक पृष्ठभूमियात म्हसीका: कायफै । परिवारय् च्वौंपिं मनूत धार्मिक जूसा उगु परिवारय् बूम्ह मचाया नामकरण नं अप्व:याना: धार्मिक कथं हे जुयाच्वनी । उकी नं हिन्दू धर्म, क्रिशिचयन, बौद्ध छु खः वहे कथं नां तै । गुकिं याना: परिवारया धार्मिक पृष्ठभूमियात म्हसीका काय्फै । धार्मिक आस्था मदुम्ह राजनीतिज्ञ जूसा राजनीति नाप स्वाप दुगु, आन्दोलन नाप स्वापु दुगु प्रचण्ड, ज्वाला, संघर्ष, क्रान्ति नां तै।अथे हे प्रकृतिप्रति नुग: क्वसा:म्ह जूसा हिमाल, समद्र बादल, आकाश, तारा, चन्द्र, झरनाथें जाःगु नां तै ।थुकथं नां तय्गुली नं परिवारया मनतय्गु मनोविज्ञान सुला: च्वनीगु जुगुलिं नामं नं पारीवारिक पृष्ठभूमि म्हसीकेगु तिब जुइ।
नेवाःतय्गु संस्कारत मध्ये नां छुइगु संस्कार नं उलि हे महत्वपूर्ण संस्कार ख: । जन्म जुया: मानव समाजय् पला: तय्त वैत म्हसीकातय्गु लागी छगू नां बीगु ज्या याइ । गुगु नामं वयागु रुप, रङ्ग, चाल, चलन, वानी, ब्यहोरा, वर्ण, अवस्था ब्वयाच्चनी । मनूया भौतिक शरिर मदया वंसां वैगु नां लिपातक नं अमर जुयाच्वनी । बांला:गु कृति त्वःता वनेफत धाःसा समाजं, राष्ट्रं जुनी जुनीतक नं वैगु नां कयाच्वनीसा, वैगु छुं नं बांला:गु नां काय्बहगु कृतित मदुसां नं सीधुंका: वैगु नामं परिवारंसां दछिया छक: श्राद्ध याना: लुमंका: तय्गु याइ ।
नां छुइगु निथी कथं दु ।
१.जात: च्वका: जातलय् नां तय्गु व
२.ब्यवहारिक रुपं लोकय् वा समाजय् म्हसीकेगु लागी तैगु नां ।
जातःया नां सुनानं सी मखु, गोप्य जुइ, गुकिया कारणं जन्म व मृत्यु मजूतलेया लागी जक जुइ, सीधुनेवं जात: कपालय् चिना: उना: छ्वय्वं जातःया नां नं मदयावनी । तर लौकिक नां सीधुंकाः लिपातक नं ल्यना: हे च्वनी । उकिं लौकिक रुपं नां तय्गु लागी नं नेवाःतय्सं संस्कार याना: नां छुना: वयाच्वंगु दु ।
जीवनय् दकलय् मदय्क मगाःगु नां खः। धाइगु नापं दु, नां दुम्हेसित, ख्वाः दुम्हेसित समाजय् इज्जत दै । नां मदुपिन्त समाजं नं हेपे याइ । उकिं है फुक्कसिया प्रयास धैगु हे नां कमे याय्गु खः। दां दुपिनि नं नांया लागी हे संघर्ष यानाच्वनी । दां जीवन दत्तले जक खःसा नां मदय् धुंकाः अमर जुया: च्वनेगु लागी नं ख: । थुज्याःगु नां अबु, मांया नां क्वकया, निनि पाजु, अबु, मां, थकाली, पुरोहित,भिक्षु, साधु, सन्त, सन्यासीपिं पाखें तय्गु, द्यःया न्ह्यःने च्वना: पूजा याना: तय्गु, थ:गु धर्म, समाजयात ल्वय्क तय्गु, पूर्खापिनिगु नां क्वकया तय्गु, नक्षत्र, मास, वार, कुलदेवता, प्रतिकात्मक, भूगोल, प्रकृति,ऋतु कथंतय्गु याना: वयाच्वंगु दु । पारिवारिक अवस्था, सोच, भावना, गुण, धर्म आदिया आधारय् हे नां छुइगु जुगुलिं हे नांया आधारं पारिवारिक सनोविज्ञानतक नं अध्ययन याय्फै ।
नां हरेक वस्तुया दै । न्हूगु वस्तु उत्पादन व आविष्कार नाप नाप न्हूगु नां तै । गुकिया कारणं याना: वस्तुयात म्हसीका: काय्गु याइ । गुकिया नां दै मखु, उगु वस्तुया मूल्य व अस्तित्व न दैमखु । वस्तुया म्हसीका हे नां खः । अथे हे मनूया म्हसीका ध्वैगु नं नां खः । संसारय् अरबौं मनूत दु, थःथःगु म्हसीकाया लागी फयांफक्व मेपिनि मदुगु नां तय्गु कुत: याइ । कारण, थःगु हे ब्यागलं अस्तित्व, म्हसीका दयमा धका: खः । मनूत विवेकशील प्राणी उकिं वैके स्वाभिमान दयाच्वनी, मेपिनिगु नामं म्हसीकेगु सिबें थःगु हे नामं थःत म्हसीके बीगु कुत: जुयाच्वनी । थ्व हे दर्शनया कारणं यानाः मनूतय्सं समाजय् बांला:गु ज्या याय्गु कुतः यानाच्वंगु दै । समाजय् जुइगु त:धंगु अपराधतक नं नांया कारणं म्हो जुयाच्वंगु त । थःगु नां न्ह्याथे जूसां वास्ता मदुगु खःसा मेपिं प्राणीयात थें जातिवाचक नामं हे गाना: वनीगु जुइ, ब्यक्तिवाचक नांया आवश्यक जुइमखु जुइ । उकिं जीवन व जीवन पर्यान्त तक नं ल्यना: च्वनीगु, महत्वपूर्ण मनोविज्ञान सुलाच्वंगु नां छुइगु संस्कारया रुपय् याना: वयाच्वंगु पूर्खापिनिगु तःधंगु दूरदर्शिता खः ।
