निजिराेज श्रेष्ठ न्याछ्याें(मतिना, ने.सं.1133)
स्राेत ः- रवि शाक्य
मनूतय् जव ल्हातय् न्यापतिं अले खव ल्हातय् न्यापतिं यानाः झिपतिं दु । थुपिं पतिंतमध्ये खव ल्हातय् च्वंगु पतिंचिया ला मखु, जव ल्हातय् च्वंगु न्यापतिंया हे सिन्ह:नाप स्वापू दुगु खनेदु । खव ल्हातय् च्वंगु पतिंया सिन्ह:लिसे स्वापू मदुगु हे ला मखु, निपतिंया स्वापू दःसां मेमेगुली उलि स्वापू दुगु खनेमदु । मनूतय् पतिंचाय् छसिकथं म्हालापतिं, चोलापतिं, दथुपतिं, सिन्ह:पतिं व सिकापतिं दु । थ्व जवय् च्वंगु न्यापतिंया नं थीथी धार्मिक सांस्कृतिक ज्याखँय् थीथीकथं हे हत्त्वपूर्ण भूमिका दु । खला नेपालय न्ह्याम्ह द्यः पुजा याःसां तत्त्रमन्त्रलिसे स्वापू दु धाइ । मुख्य मन्त्र ला झीसं स्यूगु ख हे मखु । तर थन साधारणकथं सिन्हः व पतिंया स्वापू बारे न्ह्यथनेत कुतः यानागु दु । न्यापतिया ग्रहलिसे क्वातुगु सम्बन्ध दु । उगु स्वापू थुकथं दु –
म्हालापतिं – शुक्र
चोलापतिं – बृहस्पति
दथुपतिं -शनि
सिन्ह:पति- सूर्य
सिकापतिं – बुध
म्हालापतिंयात बुरापतिं नं धाय्गु या: । थुकियात खयभासं बुढीऔंला धाइ । थ्व पतिंयात दकले थकालि वा शक्तिशालीम्ह धकाः स्वीकार यानातःगु दु। थ्व पति मेगु प्यपतिंनाप झ्व:लाक मच्बंसे ब्यागलं च्वनाच्वंगु दु । अले मेगुपतिंस्वयां बाग:चा नं जू । थ्व पतिचां व्राम्हणयात सिन्ह: तिकेगु याइ । दकले थकालिगु पतिचां ब्राम्हणयात माने याय्गु ल्याखं तिकेगु यानातःगु खः । छु नं पुजा याइबले छेँया थकालिं ब्राम्हणयात थ:गु ज:पा ल्हा:या बुरापतिचां सिन्ह: तिकाबी । थ्व खासयाना: श्राद्ध याइबले जजमानँ ब्राम्हणयात जःपा ल्हा:या म्हालापतिंचां म्हासुसिन्हः तिकी । अथे हे श्राद्ध या:म्हेसिनं दकले न्हापाँ ‘भिचापुजा’ धकाः भिचापित बुरापतिचां म्हासु सिन्हः तिकाबी । अले गुलिंसिया श्राद्ध यानाच्वंथाय् हे म्हयायूमस्तयूत नं म्हालापतिचां सिन्हः तिकाबीगु चलन दु । म्हासुसिन्ह: तिकेधुंकाः उकी द्य:ने चोलापति वब म्हालापतिंचां किग: व हाकु हामो निग:चा कयाः तिकेगु चलन दु । थथे म्हालापतिंचां सिन्हः तिकीबले थ:स्वयाँ थकालिपिंत चाहिँ चीधिकःपिंसं कपालय् थी मज्यू धकाः तिकी मखु । पुजाभः न्हयःने यंकाबी, अले इमिसं थःपिंसं हे म्हालापतिचां म्हासुसिन्ह: कया: ती ।श्राद्ढबले बाहेक मेमेगु पुजाया द्य:या सिन्ह:, भुइसिन्ह:, म्हासुसिन्हः आदि तिकेमाल धाःसा म्हालापतिनं हे तिकेगु याइ । म्हालापतिनं सिन्ह: तिकल धाःसा तस्सक हे बांलाःगु भाःपी । थःस्वयां क्वकालिपिंत म्हालापतिचां सिन्हः तिकल धाःसा इमित आशीर्वाद लगेजुइ । इमिगु जन्मकाःछि धनसम्पत्ति, अन्न, वस्त्रादि भरिपूर्ण जुइमा धकाः म्हालापतिचां सिन्ह: तिकी । अथे हे थःम्हं सिन्ह: तीबले न्यापतिनं सिन्हः कया: म्हालापतिंचां कपालय् थछवया: सिन्हः तीमाः धैगु धापू दु ।
चोलापतिं धैगु म्हालापतिंया लिक्क च्वंगु म्हालापतिंस्वयां ताहाक:गु पतिं खः । थ्व पतिंयात खय्भासं चोरऔंला धका: धाय्गु या: । न्हापा न्हापा द्वापरयुगय् रावणं सीताहरण या:बले जटायु धैम्ह झंगलं खना: रावणलिसे ल्वा:वंगु इलय् रावणं जटायुयात पाला: घाःपाः यानाथकी । लिपा राम सीता मामा बंगु इलय् जटायुयात सिकिस्त अवस्थाय् नापलाइ । जटायु रामयात रावणं सीताहरण यानायंकुगु खँ कसेंं अन हे प्राण त्याग याइ । थ्व हे अवस्थाय् रामं चोलापतिचां जटायुया पा व म्हया अंग फुक्क मुंका: मिँइ तयाव्यूगुलि उबलेनिसें पितृया ज्या याय्त जक चोलापतिंचा छ्यलेज्यू, मेमेगु ज्या याय्त नी (चोखो) मजु धैगु धापू दु ।सुं नं मनू सिना: दच्छि मदुतले लय् लय्पत्तिक श्राद्ध याइबले श्राद्ध याःम्हेसिन॑ चोलापतिचां म्हासु सिन्ह: थुनाः कयाः पतिचां थिया: हे तिकेगु याइ । तर दकिला धुंका: लिपाया अथवा निदँ लिपानिसें पिण्ड दय्काः श्राद्ध याइबले चोलापतिचां म्हासुसिन्हः थुना: काइ, अले म्हालापतिंया गुहालि कया: छाइ । थथे याय्बले म्हालापतिं चोलापतिंया लुसी दिकी, अले म्हासुसिन्ह: तापाक हे चोलापतिचां स्वात्त छाना छ्वइ । पितृयात बाहेक द्य:पिंत वा मनूतय्त थ्व पतिचां सिन्ह: तिकी मखु । सुनां नं मसीक तिकल धाःसा नी मजू धाय्गु चलन दु ।
ल्हातय् च्वंगु न्यापतिंमध्ये दथुइ च्वंगु दकले ताहाकःगु पतिंयात दथुपतिं धाइ । थुकियात खयभासं माझीऔंला धाय्गु या: । दथुपतिचां शत्रुयात सिन्ह: तिकेगु धका: धयातःगु दु । ख ला शत्रुयात सिन्ह: तिकेगु धाय्वं शत्रुथाय् वनाः तिक: बनेगु ला खँ हे जुइमखु । तर थन शत्रुयात प्रत्यक्ष रुप सिन्हः तिकेगु मखुकि अप्रत्यक्ष रुप सिन्ह: तिकेगु धयातःगु खः । थथे शत्रुयात सिन्हः तिकीबले सुं नं शत्रुया किपा वा तापाक हे वयागु मभिंगु कामना यानाःदथुपतिंचां तिकीगु वा छाइगु धैगु धापू दु ।
सिन्हःपतिं दथुपतिंया लिक्क वा म्हालापतिनिसें ल्याख्याय्बले प्यंगूगु थासय् ला: । थ्व पति चोलापतिस्वयां भतीचा ताहाक: जुइ । थ्व पतिंयात अंगुपति नं धाः । सिन्ह:पतियात खय्भासं साहिंलीऔंला धाइ । सिन्हःपति धैगु सूर्य ख: ।सूर्य संसार प्रज्वलित जुइगु जुया: थ्व पतिं अति हे भिंगु जुल । सूर्य जूगुलिं थ्व पतिचां द्यपिंत, गुरुपिंत व सर्वसाधारणयात सिन्ह: तिकेगु याइ । द्य:पिंत सिन्ह:पतिनं बाहेक मेमेगु पतिंचा सिन्ह: तिके मज्यू धाइ । अथे हे महाद्य:या छगू रुप अर्घनारीश्वरया जवपाखे मिजंया रूप व खबपाखे मिसाया रूप जूगुलिं मिसातय्त खवपाखे तयातःगु धैगु धापू दु । मिसातय्गु मुख्य ल्हाः नं खव हे माने यानातःगु दु । अथे जुया: मिसातय्सं भुयुसिन्हः तिकीवले खव ल्हाःया सिन्ह:पतिचां तिकेगु याइ । श्राद्ध याइवले बाज्यां ब्युगु सिन्ह:मु लःल्हाना: कायघुंका: सिन्ह:मुया भुइसिन्ह: खव ल्हा:या सिन्ह:पतिचां कयाः बुरापतिंया गुहालिं थःयात सिन्ह: छाइ । अले थःथम्हं भुइसिन्हः तीबले नं खव ल्हाःया सिन्हःपतिचां ती । थःस्वयां क्वकालिपिंत नं खव ल्हा:या सिन्ह:पतिचां हे तिका बी । अधेहे छ्यनय् सिन्चोय् भुइसिन्ह: छाय्के माल घाःसा नं खव ल्हा:या सिन्ह:पतिं व म्हालापतिनं भुयुसिन्हः कयाः सिन्चोय् छाय्काबी । तर मिजतयसं स्वयम्वरय् मिसायात सिन्दुर वा ‘भुइसिन्ह: छायकीबले जव ल्हाःया सिन्ह:पतिं व बुरापतिनं कया: छाय्की । थथे सु मिजनं सिन्चोय् सिन्दुर वा भुइसिन्हः वया तिरि मयजुयात जक छायके ज्यू, मेपिं मिस्तय्त छायकि मज्यू । छु नं पुजा वा गुथिबले वा मोहनीया भुइसिन्ह: छायकीबले व छेँया थकालि नकिनं छेँय् च्वंपि फुक्क मिसातय्त सिन्चोय् छाय्कावीगु चलन दु । मि जंतय्त तय्गु चलन मदु मिजंतय् भुयुसिन्ह: तीबले जब ल्हापया सिन्हःपति्चां ती ।
सिकापतिं मनूतय् ल्हा:या दकले लिपांगु अले दकले चीपुगु पति खः । थ्व पतिंयात खयभासं कान्छीऔंला धाइ । थ्व पतिचां हाकुसिन्हः वा मोहनीसिन्ह: तिकेगु याइ । थ्व सिकापतिचां । सिन्ह: तिकेगुली थीथी मनूतय् थीथी धारणा दु । गुलिसिनं हाकुसिन्ह: वा मोहनीसिन्हः जव ल्हाःया सिकापतिंचां तीगु याइ धाःसा गुलिंसिया खव ल्हाःया सिकापतिचां तीगु यानाच्वंगु दु । गुलिंसिया मोहनीसिन्ह: कपालय् च्वय् हे तीगु या: धाःसा गुलिंसिया न्हातिकाय् तीगु या: ।
मोहनीसिन्ह: सिकापतिंचां छाय् तीगु अले न्हातिकाय् छाय् तीगु धैगु खँय् नं थीथी हे धारणा दुगु खनेदु । गुलिंसिया धापूकथं मोहनीसिन्ह: न्हातिकाय् ती । न्हातिका थैगु मनूतय् तस्सक संवेदनशील थाय् ख: । थ्व थासं शक्तियात ‘शोषण’ याइ । झीगु म्हय् बांला:गु चीज शोषण याय्त हाकुसिन्ह: तीगु ख:। हाकु रंगं निभाःयात शोषण याइगु खँ सकसिनं स्यूगु हे जुल । उकि न्हातिकाय् मोहनीसिन्ह: तीगु खः धैगु धारणा दु । अथे हे गुलिसिनं धाःसा बांमला:गु चीज न्हातिका मार्फत् झीगु म्हय् दुहां वनी धका: हाकुसिन्हः तिना: पनीगु धैगु धापू दु । हाकुसिन्ह: धैगुचीपाता जक तीगु जुया: दकले चीपुगु पतिं सिकापतिंचां जक तीगु ख: यैगु धापू नं दु ।
थ्व जुल न्यापतिंया थीथी पतिचां तीगु सिन्ह:या थीथी हे बयान । थ्व बाहेक झी छु नं द्यःया पुजा वा संस्कारया पुजाय् न्यापतिनं हे तीगुसिन्ह: नं दु ।
छुं नं ततःधंगु पुजा वा संस्कार याइबले, ख्यैँय् सगं बीबले नं द्यः पुजा याना: सिन्ह: तिकेगु चलन दु । थुज्वःगु भिंगु अवसरय् न्यापतिनं छुकलं सिन्ह: कया: न्यापतिनं हे तिकेगु याइ । थुकिया नितिं जाकि, अबीर, धौ तया: वाली । सिन्ह: वालीबले ताय् तइपिं नं दु, मतइपिं नं दु। ह्याउँसे च्वंगु सिन्ह: न्यापतिनं कयाः पुजा याइ । न्यापतिनं हे कया: द्यःपिंत तिकी । अले न्यापतिनं हे कयाः मेपिंत नं तिकी । थःथम्हेस्यां नं ती। स्वन्ति, दिगुपुजा, गुथि, जंको, कयतापुजा, इहि, बाह्रा:, इहिपा आदिया पुजाआजाबले नं धौ वालातःगु सिन्ह: न्यापतिनं कया: द्यःयात तिकी। अले थःस्वयां क्वकालिपिंत व थ:थम्हेस्यां नं ह्याउँगु सिन्ह: तीबले कपालय् च्वय् लाक्कछपुचः हे न्यापतिनं कया: तीगु याइ ।