गुथि
गुथिया म्हसीका:-
हलिमय् च्वंपि फुक्क जात जातिइ थःथःगु कथंया विशेषता दइ । अथे हे नेपाःयाआदिवासी जाति नेवाःतय् नं थःगु हे म्हसीका दु । नेवाःत धैपि धर्मय् विश्वास याइपिं कला व संस्कृतियात यक्व मतिना याइपिं जाति खः । नेवाःतय्गु व्यवहारय् इमान्दारीता दु उपिं थःथवय् मिलय् जुयाच्वनेगु स्वभाव नं दु । थथे नेवाःत मिलय् जुयाच्वनेत समाजया छगू हे सुत्रय् चिनाःतय्त नेवाःतय्सं थीथी कथंया संगठन दय्कातःगु दु । व संगठनत मध्ये छगू गुथि नं खः । छेँजःया जक ग्वाहालिं छुं नं ज्या बांलाक अःपुक्क पुवंके मफइगुलिं थःथःगु छेंजः, फुकी, जःलाखःला आदिपिनिगु ग्वाहालि काय्त व ग्वाहालि बीत दय्कातःगु संगठन हे गुथिखः ।
गुथि खँग्वः गोष्ठिपाखो वःगु खः । “मनूतय्गु न्हापांगु इलय् बुँज्यालिसे बनय् सा ज्वयाः जीवन निर्वाह याइगु खः । थ्व सा ज्यइपि सापूत मुनाः च्वनीगु थाय् (गोष्ठ) यात गोष्ठी धाल । लिपा थ्व हे गोष्ठी खँग्वःया अर्थ बिकास जुयाः थ्वया अर्थ साजवाःत मूनीगु धयागु मजूसे छगू हे उद्देश्य कयाःन्ह्याम्हं मनूत छथाय् मुनाः परस्पर ग्वाहालि याना ज्या याय्गु जुल । छगू हे खँग्वलँ धालधाःसा गोष्ठीया अर्थ समूह सभा सम्मेलन जुल । थ्व हे गोष्ठी शब्दया अप्रभंश जुयाः तदभव खँग्व:या रुपय् नेपालभाषाय् गुथि जुया: दुहाँ वल” (बज्राचार्य, ११२६ः७) ।
१.२ गुथिया इतिहास:-
लिच्छविकाल
लिच्छविकाल सिबें न्ह्यः गुथिया अस्तित्व खनेमदु । लिच्छविकालंनिसें हे जक गुथि परम्परा न्हयाःगु खनेदु । जुजु मानदेवया चाँगु अभिलेख (बि.सं. ५२१) य् गुथिया बारे न्ह्यथना तःगु दु । थ्व ईया करिब २०० अभिलेख मध्ये ४८ अभिलेखय् गुथियाबारे न्ह्यथना तःगु दु । थुगु इलय् हे गुथिया विकास तसकं न्ह्यःने खने दय्धुंकुुगु खः । उकिं थ्व ई स्वयां न्ह्यःहे गुथिया बिकास जुइ धुंकुग अनुमान झीसं याय्फु । लिच्छवि इलय् छुंनं धार्मिक, सामाजिक, लौकिक ज्यात सामुहिकरुपं मिलय् जुयाः अःपुक्क पूवंकेया नितिं गुथि नीस्वनातःगु खनेदु । थ्व इलय् गुथिया तसकं महत्व खनेदु । थ्व ईया गुथि त स्वय्वलय् धार्मिक, सामाजिक, लौकिक गुथित यक्व खनेदु ।
मंगलबजाःया छगू अभिलेखय् छम्ह मिसां लिपायाजन्मय् मिजं जुया जन्म काय् दय्मा धकाःकिन्नरी जातकया बाखं दुगु चैत्य निर्माण याना संघयात भ्वय् नकेगु गुथि नीस्वंगु बारे च्वयातःगुद दु ।
गुथिनीस्वंम्ह दाता सीबलय् स्वर्गय् बास लाई, पुण्य लाइ, शान्ति, सुस्वास्थ्य, आरोग्य जुया धन सम्पति यक्व प्राप्त जुइ, गुथि म्हासेया:म्हेसित पञ्च लाइ , निसन्तान महापाप महारोग काइगु नापं नरकभोग लाइ, निसन्तान जुइ, महारोगं कइगु नापं नरकभोग लाइगु व कानुनीरुपं नं सहयाय् मखु धइगु खँ शिवदेवया लेले च्वंगु अभिलखय् च्वयाःतगु दु ।
थीथी ज्याया निति तयातःगु गुथिया जग्गा हेरबिचाः याय्गु निति धार्मिक संघ पाञ्चालीयात जिम्मातःगु दु । थथे जिम्मा बियाःतगु थासय् सरकारी कर्मचारीत वनाः कर काय् दइमखु । गुथियात हे कर काय्गु ल्वापु मिलय्याय्गु तकनं अधिकार बियातःगु दुसा नाप नापं ज्या मयाइपिं थःगु कर्तव्य पूमवंकुसें स्यंकीपिन्त दण्ड बीगु अधिकारतक नं गुथियात बियातःगु दु ।
मल्लकाल:-
मल्लकालय् नं लिच्छविकालय् थें हे नेपाःगाःया मनूतय्के धर्मप्रति आस्था दूगु हुनिं यानाः धार्मिक विश्वास कथं हे गुथि न्ह्यात । थ्वइकलय् धार्मिक गुथि नापनापं सामाजिक गुथित गथेकि जंगल सुरक्षायाय्गु, सीगुथि, सनागुथि, बिचाःगुथि नं बांलाक ब्यवस्थितकथं न्ह्याःगु खनेदु । गुथियात व्यवस्थित संयोजन याय्गु नितिं राज्यस्तरं मयासेंं गुथि हे स्वय्गु, याय्गु जुयाच्वंगु दु ।
शाहकाल:-
शाहकालय् वयाः गुथि संस्थागतकथं न्ह्याकेगु जुल । थुगु इलय् गुथिया ऐन नियम लिपिबद्ध याय्गु जुल । पृथ्वीनारायण शाहं ख्वपया जुजु रणजित मल्लया काय् वीरनरसिंहनाप त्वाय चिनाः स्वदँतक रणजित मल्लयाथाय् च्वना थनया सामाजिक धार्मिक गुथिया बारे बांलाक्क सीकातःगुलिं पृथ्वीनारयाण शाह एकीकरण याय्धुंकाः नं छुुं ह्यूपाः महःसें गुुथि व्यवस्था याय्त जोड बिल ।
१.३. गुथियामहत्व:-
नेपाःगाःया दुने नेवाःतय्गु म्वाय्गु आधार हे गुथि खः । गुथि छगू सामाजिक संस्था खः ।
बहु जनहितायया भावना तइपिं नेवाःतयसं सामाजिक,धार्मिक पारिवारिक बुइगु सीगुथें जाःगु जीवनया अति महत्वपूण इलय् फुक्क मनूत मुनाः अःपुक जीवन हनेया लागिं हे थ्व गुथि दय्कातःगु खः । गुथिया मू उद्देश्य धैगु हे न्ह्यागुं ज्या फुक्क जानाः अःपुक क्वचाय्केगु खः । छुनं ज्या याकःचां याइबलय् गुलि थाकुइ फुक्कं जानाः याइबलय् उलि हे अःपुइ । उकिं हरेक मनूत छगूनं छगू गुथिइ दुथ्याका च्वनी । गुथिया हरेक सदस्ययात गुथियार धाइ ।
१.४ गुथिया नियम:-
गुथि न्ह्याकेत माःगु फुक्कं नियमत थःथःगुकथं हे दय्कातःगु दइ । छगू गुथिया नियम मेगु गुथिनाप ज्वःलाय्मा वा ज्वःलाइ धइगु मदु । गुथिइ च्वंपि सदस्य अर्थात गुथियारतय्गु दथ्वी तःमिचीमिया भेदभाव दइमखु फुक्कं समान जुइ । गुथिया नियमय् मच्वंसे सामाजिक अपराध याइपिन्त गुथि हे सामाजिक दण्ड बिया गुथिं हे पितिना छ्वय्गु नं याइ ।
गुथिइ छुंकथं नियम हिलेमाल धाःसा वा गुथियारपिनि छुं धाय् माःसा दच्छिया छकः क्वःछिनातःगु दिंखुन्हु गुथि मुनेगु धका फुक्क गुथियारत अनिवार्यकथं जम्मा जुया नियमत हिलेगु गुथियारतय् दथुइ सहलह याइ । मेकथं धाय्गु खःसा दच्छिया छकः मुनाः गुथभ्वय् न्याय्कातःगु धैगु सम्मेलन वा अधिवेशन नं खः । थुजःगु गुथिइ खासयाना छेँया मिजंतय्सं वा हामां ब्वति काय्गु याइ ।
गुथिइ थकालि धकाः नायः, च्वकू व मेमेपिं गुथियारत नं दइसा उकी नाप नापं गुथि पाःफइम्ह पाःलाः नं दइ । गुथिया निर्देशन थकालि अर्थात् नायलं हे याइ । दुँय् छकः गुथियिार दुने गुथिया पाः हिलेगु याइ । पाः काःम्ह गुथियार दच्छितक याय्माःगु ज्या फुक्कं याइ । भ्वय् नय्बलय् नं थकालिनिसें झ्वः छुनाः नय्गु याइ । भ्वय् नय् सिधय्काः दनीबलय् नं थकालि दन कि जक क्वय्यापिं गुथियारत दनी । थ्व छगू थकालियात याःगु सम्मानकथं काय्छिं ।
१.५. गुथिया ताजि:- लिच्छविकालंनिसें थौंतकया गुथिया प्रकृतियात स्वय्गु खःसा सामाजिक, धार्मिक, राजनीतिक गुथित खनेद
१.५.१ सामाजिक ज्याया नितिं दय्कातःगु गुथि
१.५.१.१ सी गुथि:- मनूसीबलय् सिथं यंकेत माःगुतक सामान ज्वरय् याय्गु, सीम्ह ग्ययकेगु, क्वताः दय्केगु, द्यवं फाय्केगु, सीम्ह क्वःबिया दिपय् यंकेगु आदि माःगु तक्क ग्वाहालि सीगुथिया गुथियारतय्सं याइ । नाप नापं सिथं यंकेगुनिसें सी ममूतलय्या जूगु खर्च नं थ्व हे सी गुथि हे याइ ।
१.५.१.२ पाल्चा गुथि:- जात्रा पर्बय् मत च्याकाः जात्रायात झःझः धाय्केगु नितिं थ्व गुथि व्यवस्था याताःगु खः ।
१.५.१.३.लःगुथि:- जात्रा स्वःवःपिन्त लः त्वंकेगु नितिं थ्व गुथि व्यवस्था यानातःगु खः ।
१.५.१.४ं मत गुथि:-जात्रा वा लँय् वइपिन्त खने दय्मा धकाः मतीतयाः मत च्याकाः ग्वाहालि याय्गु नितिं थ्व गुथि व्यवस्था यानातःगु खः ।
१.५.१.५ं धःपाः गुथि:- सिनाच्याया नितिं धलं लः खुया यंके मबीत वा धः सफा याय्त नीस्वनातःगु गुथि ।
१.५.१.५.स्यं ल्हवं गुथि:- सार्वजनिक सम्पत्ति स्यंसा ल्ह्वनेत नीस्वनातःगु गुथि खः ।
१.५.२ धार्मिक ज्याया निति दय्कातःगु गुथि
१.५.२.१. दिगुपुजा गुथि:-थःगु कुलया दाजुुकिजापिं जाना दिगुपुजा न्याय्केगु निति नीस्वनातःगु गुथि । थ्व गुथि पारिवारीक गुथिकथं काइ ।
१.५.२.२ खःगुथि:- जात्रा न्याय्केत माःगु खः दय्केत व खः क्वबीत नीस्वनातःगु गुथि ।
१.५.२.३ नासःगुथि:-धार्मिक, सामाजिक आदि ज्याझ्वः न्ह्याकेत छ्यलीगु बाजं पिकाय्त माःगु प्रशिक्षण बीगु ज्या थुथु गुथिं याइ ।
१.५.३ राजनीतिक ज्याया निति दय्कातःगु संगठन
राजनीतिइ नं सकृय जुइगु नितिं संगठन दय्कातःगु दु गथेकि नेवाः राष्ट्रिय मुक्ति मोर्चा, नेपाः राष्ट्रिय पार्टी, लोकतान्त्रिक नेवाः संघ, नेपालभाषा मंकाःखलः, नेवा देय् दबू, ज्यापु महागुथि आदि राजनैतिक व भाषिक अधिकारया निति सकृय व सचेत संस्थात खः ।
थ्व बाहेकं देशं पिने नं नेवाःतय्गु थीथी संस्था, खलः गुथि नीस्वनातःगु खनेदु । गथेकि नेवाः अर्गनाइजेशन अफ अमेरिका, नवाःगुथि अमेरिका, न्यूयोर्क नेवाःगुथि, नेवाः अमेरिकन दबू, सिकागो, नेवाः गुथि यूके, नेवाः पुचः पोर्चुगल, नेवाः पुचः कोरिया आदिआदि देशं दुने वा देशं पिने च्वंपिं वा न्ह्याथाय् च्वंपिं नेवाः तजूसां न्ह्यागु हे संघ, संगठन गुथि नीस्वातःसां थुमिगु मू आज्जु धैइगु हे नेवाः कला संस्कृतियात म्वाकाःतय्गु, नेवाःत छपंछधप् जुइगु नेवाःतय्त माःगु ग्वाहालियाय्गु हे खः । नेवाः धैगु हे छगु समुदायखः, नेपाः देय् खः ।
१.६. गुथिया व्यवस्थापन
सामान्यतया गुथि धार्मिक, सामाजिक, लैकिक उद्देश्य पूवंकेगु लागिं निस्वना तःगु खः । थुगु गुथियात निरन्तररुपं न्ह्या्केगु नितिं गुथि व्यवस्थापन नं यानातःगु दइ । गुथिया लागि दातातय्सं थःगु ज्या निरन्तर न्ह्याय्मा धकाः जग्गा आयस्ता तयाः उकिया आयस्थां वा ब्याजं गुथि न्ह्याकेगु याइसा जग्गा आयस्ता मदुपिनि गुथियारतय्सं ल्हापं ल्हाना गुथि न्ह्याकी । गुथिया मू आज्जु हे लोकहितया लागि जुइगुलिं पालंपाः थाय्, ई अवस्थायात ल्वय्क गुथियारतय्त जिम्मेवारी बियातःगु दइ । उगु जिम्मेवारी पूवंकेगु नितिं जग्गाया कूत, आयस्ता, ब्याज दइगुलिं थःगु पारिवारिक जीवन नं अःपुक्क न्ह्याइसा सामाजिक, धार्मिक ज्या वा थःथःगु दायित्व नं पूवंकाच्वंगु दइ । प्रत्येक देँय्, लाय् छुछु याय्माःगु ज्या गुथिं जिम्मेवारी बीगु याइ । थथे ब्यूगु जिम्मेवारी नं गुथिया गुथियारपाखें पलंपाः पूवंकेगु नं याइ । थथे यानाः निरन्तररुपं गुथिन्ह्याइ ।
१.७. गुथि स्यनाः वंगुया कारण
लिच्छविकालंनिसें हे दातातय्सं गुथि न्ह्याकेत तयातःगु गुथि जग्गा देवश्वया रुपय् राणा ई तक न्ह्यानाच्वन । राणाकालय् दरवार दय्केगु धेंधेंबल्लाखं यानाः स्वनिगःया यक्व जग्गा राणातय्सं लाकाकाय्गु शुरु जुल । थुगु इलय् नेवाःतय्गु जग्गा लाकाकयाः न्हुन्हूगु राणा दरवार दय्कुगु खः । थ्व परम्परांला जुजु महेन्द्रया पालय्ला झनअप्वल । जुजु महेन्द्रयापालय् गुथि संस्थानया स्थापनाजुल । गुथिलिसे सम्बन्धित अम्वःधइथे जग्गात गुथि संस्थानं दुकाल । थुगु इलय् चलाखपिं व जुजुयात ह्यय्केसःपिं मनूतय्सं थःगु जग्गा निजि गुथि याय्त सफल जुल धाःसा चाकडी याय् मसःपिनिगु गुथि जग्गा सरकारी गुथि दुथ्याकल । । गुथि जग्गायत नं विभेदीकरण याय्गुथं गुथि जग्गायात छुट गुथि, निजी गुथि, अमानत गुथिकथं छुटेयात अर्थात नेवाः नेवाः दथुइ ल्वाकेगु छगू स्यल्लागु पुसाजूवन । निजि गुथिपाखें न्ह्याकावयाच्वंगु गुथि अःपुक हे न्ह्यानावनाच्वन धाःसा अमानत गुथि अर्थात सरकारं आर्थिक अनुदान यिबा न्ह्यानावयाच्वंगु जात्रा, पर्व, पूजा गुथि न्ह्याके थाकुयावन । थथे थाकुया वनाच्वंगु नेवाः संस्कृतिया खःजात्रा मध्ये लुँमधि अजिमा, कंकेश्वरी, श्वेतकालीइ, तंकेश्वरी अजिमा, किलाघः गनेद्यः त्यंगः गणेद्यः आदिपिं खः । गुथि संस्थानपाखें आर्थिक अनुदानं चलय् यानाच्वंगु नखःचखःया त्वाःत्वालय् न्याय्केमाःगु गुथि खः । जात्रायात दछिया निसःप्यसः दां जक बीगु यानाच्वंगु दु । उलि दां काय्त नं लांलां गुथि संस्थानय् धावय् याःवनेमाः । उलि दामं जात्रान्याय्केगु सम्भव हे मजू, अथेखःसां निजी खर्च ल्हाना नेवाः संस्कति म्वाकाः वयाच्वंगु दु । २०२१ सालय् भूमिसुधार लागु याय् धुंकाः निजी गुथिया जग्गा न्याय्गु मीगु यक्व यानाहल । निजीगुथिं न्याय्गु मीगु याय्माःसा जग्गा सत्ता भर्ना तय्ज्यूगु दियम नं वल गुकिं याना अप्वःमूल्यांकन जूगु जग्गा मियाः बालि हे मवइगु जग्गा सत्ताभर्ना तय्गु यात । निजी गुथि दुपिं जग्गा धनीतला तसकं लय्ताल । आपालं हे निजी गुथि जग्गा न्याय्गु मीगु ज्याय् तिब्रता वल । प्रजातन्त्र वय्धुंकाः ला झन म्हय्तय्गु अधिकार अप्वः जुल गुकिं याना म्हय्तय्सं गुलि तय् हय्माःगु खः उलि बालि तय्महल । गुथियाआम्दानी म्हो जूवन । दुगु जग्गा रैकरय् हिलय् दइगु जूवन गुकिंयाना जग्गा मीगु झन अम्वया वल ।
सशस्त्र द्वन्द्वया कारणं नेपाःगाःया दुने पिनेयापिं मनूतयुगु वसोवासनं अप्वयावल गुकिंयाना २०६२ सालया आन्दोलन लिपा नेपाःगाःया जग्गाया भाः तसकं थाहांवनेवं गुथिया जग्गात नं गुथि संस्थानया कर्मचारीतय्गु मिलोमतय् रैकर याना मीगु याना हल । दूगु जग्गा नं उत्पादन बालांक्क मजूगु, गुथि न्ह्याकीपिं गुुथियारतय्सं नं गुथियात वांलाक ई बीमफुगु, ई अनुसारं गुथिइ ह्यूपा हय्मफुगु कारणयाना नं मनूतय् आ शक्ति म्हव जुयावंगु खः ।
१.८. लिखँ
थः याकःचां याय् मफूगु छुंनं ज्या सामुहिकरुपं अःपुक्क न्ह्याकेत गुथि नीस्वनाः तःसां गुथिया आयस्ता म्ह्व जूगुलिं गुथि थःथम्हंहे त्वःता वनेगु व्यक्तिगत जीवन जक हनेगु, थःगु द्यय् त्वःता वनेगु अप्वः जुयाच्वंगुलिंयाना हे गुथि स्यना वनाच्वंगु खः । अझ उलिजक मखु नेवाः नेवाःतय् दथुइ हे स्वापू मदया वनेधुंकल । थथे गुथि त्वःता गुथि मदया वंगु वा संगथित जुइमफुगुलिं वा मजूगुलिंयाना ममेगु समुदायतय्सं क्वत्यःवय् फइगु खँय्नं झीसं बांलाक्क बिचाः याय्मा ।