नेपाल सम्वत्, शंखधर साख्वाल व म्हपुजा

नेपाल सम्वत्, शंखधर साख्वाल व म्हपुजा

पूर्ण ताम्राकार

       नेपाः देय्या नामं छम्ह नेपा: मिं स्वना थकूगु सम्वत् नेपाल सम्वत् खः । लिच्छविकालय् प्रचलित न्हापांगु लिच्छवि सम्वत् ( थ्व सम्वत्यात शक सम्वत् नं धायेगु याः ) ४९८ दं तक्क चलेजुयाः लिपा मानदेव सम्वत् प्रचलनय् वःगु खः । थ्व सम्वत् नं ३०४ दँ तक्क प्रचलनय् वयाः दित । वयां लिपा प्रचलनय् वःगु नेपाल सम्वत् खः । थुकथं लिच्छवि सम्वत् ४९८ व मानदेव सम्वत् ३०४ निगू जोडे यायेवं ८०२ जुइ । थथे शक सम्वत् शुरू जुयाः ८०२ दँ लिपा सम्वत् ८७९ अक्टोवर २० तारिख खुन्ह शुरू जूगु नेपाल सम्वत् खः । नेपाल सम्वतया न्ह्यःया निगुलिं सम्वत् जुजुया नामं स्वनातःगु सम्वत् खःसा नेपाल सम्वत् नेपाः देय्या नामं स्वनातःगु सम्वत् खः ।

     थ्व कारणं राष्ट्रियतां विलिविलि जाःगु सम्वत् नेपाल सम्वत् जूगु दु । थ्व सम्वत् छम्ह नेपाःमि शंखधरं स्वनाः थकूगुलिं थ्वइत शंखधरकृत नेपाल सम्वत् धायेगु याः । थ्व सम्वत् शुरु जूगु थनिं ११४३ दँ दत । थ्व स्वयाः न्ह्यःया शक वा लिच्छवि सम्वत् ४९८ दँ चलय् जूगु व मानदेव सम्वत् नं ३०४ दँ प्रचलनय् वयाः दीगु कथं निस्वना कालं निसें आ तक्क प्रचलनय् वयाच्वंगु छगू हे जक सम्वत् नेपाल सम्वत् खः ।

     नेपाल सम्वत् मानय् यानाच्वंपिंसं जक मखुसे थ्व सम्वत् नाप छुं सरोकार मदु धयाच्वंपिं फुक्कसियां नेपाल सम्बतया तिथिमिति कथं थःथःगु जातिया संस्कृति व संस्कार हनेगु यानाच्वंगु दु । थुकथं दक्व जाति व धर्मावलम्विपिन्सं मानय यानाच्वंगु राष्ट्रिय सम्वत् हे राज्यपाखें राष्ट्रिय मान्यता दयेमाः धकाः हालाः सनाः आन्दोलन न्ह्याकाच्वंपिं नेवाःत,नेपालभाषा मंकाः खलः व मेगु थीथी खलः पुचःत जूगुलिं गैर नेवाःत नेपाल सम्वत् मात्र नेवातय्गु खः धयागु भ्रममुक्त मजुनि । नेपाल सम्वत् चन्द्रमासय् आधारित सम्वत् खः । चन्द्रमासय् आधारित नेपाल संम्वत् जक मखु, प्राचिन मिश्रयाःपिं निसें रोमन, थुनाली, चिनियाँ, हिन्दू, ईसाई, मुस्लिम, यहुदी फुक्कसियां चन्द्रमासयात हे आधार कयाच्वंगु दु ।

     नेपाःमि जक मखु, भारतय् नं नखःचखः, पर्व फुक्क चन्द्रमासया आधारय् हे यानाच्वंगु खः । सम्वत् न्ह्याग्गु माने याःसां चन्द्रमासया आधारय् नखः चखः व पर्व हनेगु यानाच्वंगुलिं नेपाल सम्वत् प्रत्यक्ष व अप्रत्यक्ष कथं दक्वसियां माने यानाच्वंगु दु । उकथं नेपाल सम्वत् नेवाःतय्गु जक सम्वत् मखुसे दक्व नेपाःमिया संम्वत् खः । साम्प्रदायिक भावनांमुक्त जुयाः थ्व खँयात विचाः यायेमाः । नेपाल सम्वतयात नेपाःया हे छगू मौलिक सम्वत् कथं दक्वस्यां स्वीकार यायेमाः ।

     नेपाल सम्वत् प्रारम्भया दिं खुन्हु दकले न्हापां च्वसापासां ने.सं. १०७१ सं विप्लब पुस्तकालय व कन्या मन्दिर स्कूलया कोथाय् सार्वजनिक रूपं न्हूदँ हनेगु याःगु ख । अनंलिपा ने.सं. १०९६ स ‘पासापुच:लं साईकल -याली याना नेपाल सम्वतया प्रचार प्रसार यायेगु ज्या जुल ।

     थ्वयां लिपा ने.सं. १०९९ स ‘लय्ता दबुपाखें मोटर साईकल -यालीयाना नेपाल सम्वत्या प्रचार प्रसारय् अझ सशक्तता हयाविल । थुगु याली दथुइ छकः दिनाः थौं तक्क नं न्ह्याना च्वन तिनि । देशय् २०३५/३६ या राजनैतिक आन्दोलन लिपा नेपालभाषा मंकाः खलः (ने.सं. १०९९) नीस्वन । मंकाः खलः नीस्वनाः दकले न्हापा ने.सं. ११०० स नेपाल सम्वत् राष्ट्रिय सम्वत् खः, थ्वइत सरकारी मान्यत दयेमाः धयागु नारा थ्वयेकाः, सतकय् जुलुसया नापं न्हूदँया साँस्कृतिक जुलुस पिथन । गुगु ज्याझ्वः थौं तक्क नं दच्छिया छक्वः मदिक्क न्याना हे च्वन ।

     थ्व ज्याझ्वः छगू आन्दोलन कथं न्ह्यात । थ्वया नापं नेपाल सम्वत् धयागु छाय, गथे धयागु थेंज्याःगु थीथी पक्ष नेपाल सम्वत्या बारे विश्लेषणात्मक च्वसु पिदन । उकथं थौंतक नेपाल सम्वत्या बारे जक निसः पू मयायेक च्वसु पिदने धुंकूगु दु । स्वंगू सफू पिदने धुंकूगु दु । थुकिं नं नेपाल सम्वत्या बारे गाक्कं प्रचार प्रसार जुल । थ्व आन्दोलन न्ह्याकाः झिदं लिपा राज्यं ने.सं. ११२० कछलाथ्व दशमी खुन्हु शंखधर साख्वालयात राष्ट्रिय विभूति घोषणा यात ।

     उकिया प्यदं लिपा ने.सं. ११२४ सं उबलय् श्री ५ या सरकारं शंखधर साख्वाया किपाः तयाः न्यातका वंगु हुलाक टिकट प्रकाशनय् हल । थथेहे प्रधानमन्त्री पुष्प कमल दाहालया मन्त्री परिषदं ने.सं. ११२८ कौलागा ११ ( २०६५ कार्तिक ५ गते) खुन्हु नेपाल सम्वत्यात राष्ट्रिय सम्वत् घोषणा यात । थुकथं थौं सरकारं नेपाल सम्वत्यात राष्ट्रिय मान्यता बी धुंकूगु दु, शंखधरयात राष्ट्रिय विभूतिं सम्मानित याना हुलाक टिकट नं पिथने धुंकूगु दु । थौं वयाः राष्ट्रिय सम्वत् नीति दयेकाः व्यवहारय् प्रशासनिक क्षेत्रय् नेपाल सम्वत् छ्यलाबुलाय् हयेगु ल्यं दनि । तर थुकेपाखें राजनैतिक दल व नेतातय्सं वास्ता याना च्वंगु दु । थुकिया नितिं नं नेपाल सम्वत् व न्हूदँया आन्दोलनयात मदिक्क न्ह्याका तुं तयेमानि ।

नेपाल सम्वत्या प्रवर्तक शंखधर साख्वाः

     नेपालभाषा मंकाः खलकं ने.सं. ११०० सं नेपाल सम्वत् व न्हूदँ ज्याझ्वः न्ह्याका आन्दोलनया रूप बीवं हे नेपाल सम्वत्या प्रवर्तक शंखधर साख्वाः खः धयागु खँ व्यापक कथं प्रचार प्रसार जुल । ऐतिहासिक अभिलेख व थौं तक्क नं तिथिमितिया पात्रोय शंखधरकृत नेपाल सम्वत् च्वयेगु यानाच्वंगुलिं नं नेपाल सम्वतया प्रवर्तक शंखधर साख्वाः खः धयागु खँ प्रायः इतिहासकारतय् दथुइ मतभेद मदु । अले शंखधर धयाम्ह काल्पनिक मखुसे ऐतिहासिक व्यक्ति खः धयागु खँय् तक्क दक्वस्यां थुइकल ।

     थ्वया नापं शंखधर धयाम्ह छम्ह नेपाःमि खः, छम्ह नेवाः खः धयागु खँ तक्क नं इतिहास ख्यलय् निर्विवाद थें जुइधुंकलं । थौं शंखधरयात राज्यं राष्ट्रिय विभूति घोषणा यायेधुंकल । राष्ट्रिय विभूतितय्गु वारे पूर्वक्क परिचय प्रकाशनय हयाः वयाः म्हसीका दक्वसिनं थुइका वीमाः, कनेमाः । मखुसा राष्ट्रिय विभूतित न्यनाः बाखं वा दन्त्यकथाया छम्ह काल्पनिक पात्र थें जक जुइफु । उकिं शंखधर धयाम्ह सु गथे धयागु बारे बाँलाक्क न्यनेकने यानाः पूर्वक्क म्हसीका प्रकाशन याये हथाय् जुइधुंकूगु दु ।

     थौतक्कया व्यक्तिगत अन्वेषणं शंखधर साख्वा:या म्हसीका न्ह्यब्वयातःगु शिलालेखत लुया मवनि, लुइके मफुनि । थुकिया नितिं राज्यपाखें परियोजना दयेकाः इतिहासविद्तयत शंखधर साख्वाःया बारे अन्वैषण याकाः शंखधरया पूवंक म्हसीका पित हयेमाः, थथे यायेत नेपाल सम्वत्या आन्दोलन न्ह्याकाच्वंपिं दक्वः खलः पुचःतय्सं मंकाः सः तयेमाः । मेगु खँ थौं शंखधर धकाः पित हयाच्वंगु किपाः शंखधरया मखुसे जयसिं राम महाथ भाषयागु खः धयागु खं प्रकाशनय् वयेधुंकल ।

     थ्व किपाः सार्वजनिक रूपं पित हःगुया छगू हे जक आधार पशुपतिनाथ दक्षिण पाखेया लुखा न्ह्यःने शंख ज्वनाः च्वंम्हसिया सालिक जुगुलिं थ्वइत हे शंखधर धकाः विश्वास याःगु खः । च्वय्हे धाये धुन, शंखधर नामं हे नेवाः खः, अझला दथुया ‘नां’ व ‘धर’ धयागु प्रायः उदाय व बरे जातं जक तयेगु याः । न्हापा ल्हासाय् व्यापार या:वनिपि यल देय्या मनूतय्त ‘साख्वाल’ ‘नां ख्वाल’ व ‘धाख्वाल’ उपनां छुनातःगु खनेदु । (छत्रबहादुर कायस्थ ‘पलिस्था’ ल्याः १०, ने.सं. ११२२) यलय् धाख्वाः धकाः थौं नं उपनां तयेग् याः नि । अले दथुइया नां ‘धर’ दुपिं उदाय खः धयागु खं पुष्टि याः । थुकिं थौंकन्हय् सालिक व किपाः प्रकाशनय हयातःम्ह धात्थेम्ह शंखधरया मखु धयागु खं उला ब्यू । छाय् धाःसा बौद्ध जक मखु हिन्दुमार्गी नेवाः नं थसपः हिला तइमखु, न्हाय्पनय् (किपाःय् खनेदुगु थेंज्याःगु ) मार्चा सुया तइमखु, छम्ह नेवाःया वसः नं धोति जुइमखु । अले शंख ज्वनाः च्चनेवं हे शंखधर धया छ्वयेगु झीसं थःत ह्याउँमचा पहः ब्वयाः च्चनेथें जक जुइ । मेगु खँ पशुपति महाद्यः दुथाय् आः तक्क नं शासकतय्गु सहमति मदयेक सामान्य मनुया सालिकतयेत उवलय्या शासकं स्वीकृत विल धयागु खँ छु कथं हे पत्याः यायेवहः मजू । पशुपति च्वंगु सालिक धात्थें शंखधर साख्वालया खःसा सालिकया क्वय् नां व नेपाल सम्वत् जूसां च्चया तयेमाःगु खः, उकिइ छुं च्चयाः मतःगुलिं नं व सालिक शंखधरया खः धकाः धायेमछिं ।

     उकिं ‘गोपाल राज वंशावलीकथं पशुपति महाद्यः न्ह्यःने शंख ज्वनाच्वंम्ह मनुया सालिक वि.सं. ९३६ कार्तिक शुक्ल प्रतिपदा खुन्हु न्हूगु सम्वत् नीस्वना वंम्ह शंखधर साख्वालया मखु, थ्व ने.सं. ४८० सं पशुपति महाद्यःया न्हूगु मूर्ति दयेकाः स्थापना याःम्ह पन्ति शहरे च्वंम्ह महासामन्त जयसिंहराम महाथ भासयागु खः । ( छत्रबहादुर कायस्थ पलिस्था’ ल्याः १०, ने.सं ११२२) जयसिंहराम उबलय् पन्ति शहरया महासामन्त खः धयागु खँ पन्तिया इन्द्रेश्वर महाद्यःया थाय्या ने.सं. ५२१ या ताम्रपत्रं नं उलाब्यू |

     ने.सं. ५०२ या इतुम्बहाःया अभिलेखय नं जयसिंहराम येँय् प्रशासन चले यागु खँ इतिहासकार धनबज्र बज्राचार्य वि.सं. २०२२ सं पिदंगु ‘पूर्णिमा’ ल्याः ७ या च्वसुइ न्ह्यथंगु दु । थुकिं जयसिंहराम उबलेया छम्ह शक्तिशाली महासामन्त जुइगु खंयात पुष्टि याः । शंखधरया बारे थाैं मखुसा कन्हय् ला पूवंक अन्वेषण जुइ हे तिनि । उबलय् थौं झीसं शंखधर साख्वाल धकाः प्रचार प्रसार यानाच्वंगु किपाः शंखधरया मखु धैगु ऐतिहासिक रूपं प्रमाणित जुल धाःसा झीसं छु यायेगु ? थुकिया लिसः झीसं छु बीगु ? दकले गम्भीर जुयाः बिचाः यायेमाःगु खँ थ्व खः । उकिं थौं नेपाल सम्वत्या प्रवर्तक शंखधर साख्वालया बारे गहन अध्ययन व अन्वेषण याना सत्य तथ्यया खँ पित हये हथाय् जूगु दु ।

नेपाल सम्वत् नाप म्हपुजाया स्वापू मदु

     नेवाःतय् कार्तिक शुक्ल प्रतिपदा खुन्हु नेवाः मात्रया तःजिगु नखः म्हपुजा । थ्व खुन्हु सकल नेवाःतय्सं म्हपुजा याना नखः तःजिक हनेगु यानाच्वंगु दु । नेपाल सम्वतया न्हापांगु दिं नं म्हपुजां निसें शुरू जुइ । नेवाःतय्सं म्हपुजा याइगु नेपाल सम्वत् नीस्वंगु दिं खः । ने.सं. ११०० निसें नेपालभाषा मंकाः खलः नं नेपाल सम्वतया प्रचार प्रसारयात आन्दोलनया रूप बीवं नेपाल सम्वत् नीस्वंगु लसताय हे म्हपुजा यायेगु प्रचलन न्ह्याःगु धयागु नेवाःतयके भ्रमं ब्बलना च्वंगु दु । वास्तवय् नेपाल सम्वत् पलिस्था जूगु दिया लसताय् म्हपुजा यायेगु प्रचलन जूगु मखु ।

     नेपाल सम्वत् छम्ह नेवाः शंखधरं स्वंगू जूसां नेवाः जातिया नामं स्वंगू सम्वत् निश्चय नं मखु । नेपाल सम्वत् शुरु जूगु ११४३ दँ तिनि दत । म्हपुजा यायेगु परम्परा व स्वयाः यक्वं ताःहाकः । इतिहासकार बाबुराम आचार्यया धापूकथं म्हपुजा यायेगु प्रचलन थनिं झिन्यासः दँ न्ह्यः हे दयेधुंकल । म्हपूजायां विधि विधानकथं नं नेपालय् बौद्ध तन्त्रयान प्रादुर्भाव जुयाः लिपा हे म्हपुजा यायेगु परम्परा न्ह्याःगु खँय् अनुमान याय् थाकु मजू । ईशाया न्यागू शदीपाखे नेपालय् तन्त्रयानया उदय जूगु खनेदु । नेपालय् तन्त्रयानया प्रादुर्भाव जूगु थनिं झिंन्यासः दं पुले धुंकल । थुकथं नं बाबुराम आचार्य म्हपुजा यायेगु प्रचलन थनिं झिंन्यासः दं दयेधुंकल धयागु खँ पाछि जू वः । थथेहे राजभोग माला वंशावली कथं लिच्छवि जुजु मानदेव प्रथमया पालंनिसें व केशर पुस्तकालय्या वंशावली कथं पौराणिक विक्रमादित्यया पालंनिसें म्हपुजा यायेगु प्रचलन जूगु च्वयातःगु दु । थुकिं नं नेपाल सम्वत् हिलीगु दि न्हूदँ जूगुलिं हे म्हपुजा यायेगु प्रचलन जूगु मखु धयागु खँ स्पष्ट याः ।

          मेगु खँ नेपाल सम्वत् प्रचलनय् वये न्ह्यः लिच्छविकालिन अभिलेखय् छ्यलातःगु लिच्छवि वा शक सम्वत् नं कछलाथ्व पारुनिसें हिलीगु खः । थुपिं सम्वत् ह्यूगुलिं नेवाःतय्सं म्हपुजा यायेगु यानाच्वंगु मखु । बरू म्हपुजा थेंज्याःगु तसकं महत्वपूर्णगु व भिंगु दिं जूगुलिं हे थुपिं सम्वत् म्हपुजाया दिं खुन्हु हिलेगु याःगु जुइफु । म्हपुजा नेवाः मात्रं हनीगु छगू तः जिगु नखः खः । नेवाः समुदायं बाहेक गैर नेवाःतय्सं जक मखुसे विश्वया छुं नं देय्या जातिं म्हपुजा यायेम्वा, अथे यायेगु परंपरा व संस्कृति मदु । म्हपुजाया दकले तःजिगु मौलिकता हे थ्व खः । उकीं नेवाः म्हसिकाया ज्वलं मध्ये छगू म्हपुजा खः । नेवाः व म्हपुजा दथुइ ला व लुसि थें स्वानाच्वंगु दु । नेवाःतय् थज्याःगु तसकं महत्वपूर्ण नखः म्हपुजा गुबले त्वाः मदयेक सकल नेवाःतय्सं झः झः धायेक न्याका तयेमाः, म्हपुजां नेवाःतय्गु म्हसीका विश्वया कुं कुलामय् तक्क थ्यंका चकंका तयेमाः । थुकिं हे नेवाः संस्कृति सदाकाल तक्क धस्वाकाः तयेफइगु निश्चित खः ।