डा. चुन्दा बज्राचार्य
नेपालय नागयात थीथीकथं कायेगु यानात:गु दु । गुम्हसिनं नागयात मनुया शत्रु कथं कायेगु यानात:सा गुम्हसिनं नागयात भित्र कथं कयातःगु दु । नागयात हे म्हिताः नागयात हे थम्ह धाःथें याका: वा नागया जीवनचर्या जुइगु ज्यायात मनुखं थःगु इच्छाअनुसार प्रदर्शित यानाक्यनिगु जात तकं मदुगु मखु । थुमित नाग जाति धायेगु यानात:गु दु । नाग जातियात भारतं नेपा: व:पिं लिपावनाः थुपि नेवाःत नाप भेलेपुना वन धायेगु नं इतिहासं धयावयाच्वंगु दु । नान्यदेव नेपाः वःबलय् वं थःनाप हःगु सेनाय् नाग जातिया लिसें मेपिं थी थी नं जातित दु । लिपा तिरहुत॑ नेपा: गालय् वःपिं गुलि नं मनूत ख:, वइपिं नं फुक्क धया थें नेवाःजुयावन । उकिइ मध्यय् नाग जाति नं दु।
नेवाः समाजय् नागया विशेष स्थान दु । छाय्धा:सा नेपा:गालय् वस्ती जुइ न्ह्यः लःया लखं जक जायाच्वंगु छगू दह खः । चीनं महामञ्जुश्री बिज्याना: चोभारया डांडा छेदन यानाबिज्याना: ल: पित छ्वया बिज्या:बलय् नेपा: गाःया दह दुने बास यानाच्वापिं नागत नं लः नापनाप पिहां वन । तर गुम्ह गुम्हं नागतय्त बिभिन्न दह वा पुखू दयेका: वासस्थान दयेका बिज्यात । उकिइ मध्येय् करर्कोटक नागराजा छम्हसित चोभारया तौदहलय् बास याकेबिल । अथें तुं स्वर्ग, पाताल, नर्क धाये थें तुं नागतय्सं राज्य यानाच्वंगु नागलोक दु धयागु थीयी बाखं दु । नागलोकया धापूयात छगू प्रमाण कर्थं बुंगद्यः जात्राया इलय् क्यनीगु भोटो जात्रा नं खः ।
छन्हु नागया जुजु कर्कोटक नागया कलाःया मिखा स्या:गु जुयाच्चन । नागलोकया वैद्यतय्सं सुना नं लायेके मफुसेंलि कर्कोटक नागराजा मनूया भेष कयाः मनुष्यलोक- वल । अनं छम्ह वैद्ययात ज्वना: पुखू सिथय् थ्यंकाः मिखा तिसिका:कर्काेटक नागया दरवारय् यंकल । वैद्य नं मनूरुपी नागं धाःथें मिखा तिसिना: वन । ‘मिखा चायेका: स्वःबलय् हीरामोती ज्वाहारात जडे यानातःगु लुँयागु भव्य दरवार खन । वैद्य छक्क चाल । दुने यंका: मिखा स्याका: देनाच्वम्ह नागिनीयात क्यन । वैद्यया वास: छुं ज्वनावंग नं मदु । नागराजां धा:सा नागरानीया मिखा स्याःगु मलतलय् अन हे च्वना: वास: याये मा: धाल । मेगु हे लोकय् थ्यंम्ह वैद्य लिहां वये धका: नं धाये मफुत । वास: यायेगु छुं हे वस्तु मदुसेलिं न्हाय्पं लिउने खिति तुइका नं तन्त्र यानाः वास:या रूपय् नागया रानीयात नकेगु यात । धाथें नागया रानीया ‘मिखा स्या:गु लात । अले वैद्याया इच्छा कथं फ्वंगु हीरामोती ज्वाहारातं थुनात:गु भाेताे छपाः विया: पुखू सिथय् थ्यंकाबिल । व हे भोतो बैद्यं फिना जुइगु यात । छन्हु बैद्यया लँय् पिया च्वने माःगुलिं बहुमूल्यगु भोतो त्वःताः बुँइ द्यामय् तयाः पिया च्वंवन । उगु इलय् हे छम्ह भूत वया: उगू बहुमूल्यगु भोतो फिनावन । बैद्यं पिया च्वने सिधयेका: वःबलय् भाेतो खुया: यंके धुंकल ।
छन्हु बुंगद्यःया ज्यावलाख्यःया जात्रा जुयाच्वंबलय् भूत नं व हे बहुमूल्यगु भोतो फिना: जात्रा स्व: वयाच्वंगु जुवाच्यन । अथे तुं बैद्य न॑ अन हे जात्रा स्व: वंगु जुयाच्यन । बैद्यं थ:गु भाेतो फिना: जात्रा स्व: वयाच्वंम्ह खन । अले बैद्यं व भाेतो फिना तःम्ह भूतयाके थःगु भोतो लित कायेत स्वत । भूतं लितबीत तयार मजू । अथेतुं बैद्य नं त्वःतेत तयार मजू । थ: थःगु धकाः निम्हसिनं हाला: ल्वानाच्वन । तर निम्हेसिनं दसु घाःसा क्यने मफु। तिम्हं ल्वाना च्वंसेलि व हे बहुमूल्यगु भाेताे बुगःद्यःयात बिल । बुंगःद्यवं सुयागु ख: दसु ज्वना: काःवा धका: धया छ्वत । तर भूत व बैद्य निम्हसिनं दसु बी मफु । छाय्कि बैद्य नागलाेकय् वने मसः । उकिं थ्वं बिल धका: क्यने मफु । अथे तुं भूतं ला बुँ द्यामय् वैद्यं त्वःतातःगु लुइका काःगु ख; । मेगु भोतोया बारे छुं मस्यू । उकिं वं नं दसु बी मफुत । थुकथं भोतो बुंगःद्यःयाथाय् च्वंगु ख: । व हे भोतो थाैंतक नास्व कथं जिके दु स्वैगुं खःसा दसिनापं ज्वनाः काःवा धका: भाेतो क्येनेगु यानाव:गु खः । व हे परम्पराकथं भाेताे जात्राया जन्म जूगु ख: ।
नेपा:या संस्कृतिइ नागयात वा वयेकीम्ह धका: कया वयाच्वंगु दु । छन्हु शान्तिकराचार्य चखुंति बखुंति गुफाय च्वना: दक्व नागयात आसन दयेका: तपस्या यानाच्वन । उकिया फलस्वरूप वा मवयाः हाहाकार जुल । थ्व खं दक्वभन प्रचार जुल । वा मवया: हाहाकार जुगुलिं नागयात त्वःतकेया लागि यक्व उपाय यात, तर मज्यू । लिपा स्वयम्भू भगवान हे अन वसेंलि थः गुरू बिज्याःगु सिया: प्रणाम यायेत दसेलिं नाग आसनं पिहाँ वल धयागु धापू दु । अथें तुं शान्तिपुर दुने नागतय्गु हिं च्वयातःगु सफू दु । यदि नेपालय् वा मवया: हाहाकार जुल धाःसा अन दुने वना: सफू हया: निभालय् क्यन घाःसा वा वइ धयागु विश्वास दु । छक: जुजु प्रताप मल्लया शासन कालय् वा मगाना: दुर्भिक्षया शिकार जूवन । नापं देशय् वा मवयाः हाहाकार जुयाच्वन । याःयाः थें मजिल, वा व हे मवल । उकिं जुजु प्रताप मल्ल स्वयमं गुरूजुपिनिगु सल्लाह काथं शान्तिपुरय् दुहाँ बिज्याना: व सफू पितहया: निभालय् पाःबलय् वा गाःगु खँ इतिहास, बंशावली आदिइ च्वयात:गु दु।
नेपाः उपत्यका दुनेया पुलांगु देग: व थाय् मध्यय् चाँगुनारायण छगू नं खः । न्यागूगु शदिया मानदेवं चाँगुनारायणया छुं छुं जिर्णाेद्धार यानाः न्हापां अभिलेख तया: थकूगु पुलांगु थाय्यात बौद्धमार्गीपिसं हरिहरिहरिहरिबाहान लोकेश्वर कथं कायेगु याः । महामञ्जुश्रीन॑ नेपा:गाःया ल: पित छ्वयाब्यूबलय् थाय् थासय् तःपिं नाग मध्यय् तक्षक नागराजायात पुण्यतीर्थ वा गोकर्णया तीर्थय् तयाब्यूगु धयागु सी दु । व हे तक्षक नागया छन्हु अष्टमीया करुणामयया व्रत च्वना: लखं पिहाँ वया: निभा: पानाच्वंगु इलय् लाक गरूडं खना: नागयात ज्वना:स्याना: नयेत स्वत । तक्षक नागराजां गुलि घाल जि व्रत च्वनाच्वनाम्ह जित: त्वःति धकाः। तर गरूडं मत्वःतुगुलिं नागं गरूडयात क्वातुक हिनाबिल । गरूडयात सनां सने मफयेका नागं हिना: प्यन्हुतक लखय् दुने तयाबिल । थ: मुक्त जुये मफयेवं स्वर्गया द्यःया मालिक नारायणयात पुकारयात । थ: बाहान गरुडयात नागं हिनातःगु खनाः त्वःतकेत स्वत । तर नागं नारायणं धाःसां त्व हे मत्वःतुसेलिं नारायणं थःगु सुदर्शन चक्रं तक्षक नागराजायात छेडन यायेत स्वत । थ्व खना: तक्षक नागराजां न॑ थः व्रत च्वनाम्ह करुणामययात पुकारे यात । थथे पुकारे यासेंलि सिंह गया: करूणामय नं पुण्यतीर्थ /गोकर्ण तीर्थय् थ्यंक: बिज्यात । नारायणयात सुदर्शन चक्रं छेदन यायेमते धकाः नं धाल । तक्षक नागयात गरूडयात त्वःताब्यु धयाविज्यात ।करूणामय बिज्याःगु खना: नारायणं दण्डवत यानाविज्यात । अले फु्कं छम्हय् लीनजुया बिज्यात । थथे लीन जूबलय् दकले त:लय तक्षक नागराजा अनं सिंह, सिहंया द्यःने गरूड, गरूडया द्यःने नारायण व नारायणया द्य:नै करूणामय च्वना विज्यात । थथे लाेकेश्वर / करूणामय नारायण निम्ह दुगुलिं बौद्धमार्गीतय्सं थ्वयात हरिहरिहरिहरिवाहान लोकेश्वर धायेगु जुल । अले मेपिन्त चाँगुइ लाःगुलिं चाँगुनारायण धायेगु जुल । थुकथं चाँगुनारायण वा हरिहरिहरिबाहन लोकेश्वर नाप नं नागनाप स्वापू दुगु जुल ।थथे गोकर्ण तीर्थय् तक्षक नागराजाया बासस्थान कथ कयातःगु दु ।
गाेकर्णनिसें चोभारतक १२ गू तीर्थ दु । उगु तीर्थय् छम्ह छम्ह नागया वासस्थानया रुपय् कयात:गु दु । थाैं तक्क नं उगु तीर्थ तीर्थय् पूजा याइबलय् वा सराद्ध याइबलय् अन अनया:पिं नागतय्त पुँइ हाया: पूजा यायेगु जक मखु पूजायाःगुया साक्षी तयेगु नं चलन दु ।
१२ गू तीर्थया नागराजापिनिगु नां
नागराजापिनिगु नां तीर्थया नां थायया नां
१. तक्षक नागराजा पुण्यतीर्थ गाकर्ण
२ सोमक्षिकि नागराजा शान्त तीर्थ गुह्येश्वरी
३शंषपाल नागराजा शंषर तीर्थ शंखम्व:
४ स्वरूप नागराजा राजतीर्थ राजतीर्थ
४, कुलिक नागराजा मनारेथ तीर्थ तोखादुवाः
६ अपलाल नागराजा निर्मल तीर्थ भचाखुसि
७. नन्दउपनन्द नागराजा निधान/लखु तीर्थ चाग:/कंग
८.वासुकि नागराजा ज्ञान तीर्थ कर्हःखुसि
९.बरूण नागराजा चिंतामणि तीर्थ तेकु दुभान
१० पद्मधवल नागराजा प्रमोद तीर्थ दानगाः
११. महापद्मधवल नागराजा सुलक्षण तिर्थ भाजंगा:
१२. कान्ति नागराजा जय तीर्थ नखु
अथे तुं देव देवतापिसं नागयात गुम्हसिनं थ:गु ज्वँसाया रूपय् छ्यला तःगु दु सा गुम्हसिन॑ आभूषण रूपय् क्वखाना तःगु दु । कुमारी द्यःयाके नाग आभूषणया रूपय् क्वखानातःगु दु । अथे तुं महाद्यवं ला नागयात गःपतय् क्वखानात:गु दु । गनं गनं जँय् नं हिनात:गु दु । अथे तुं गनं गनं गणेद्यवं नं ज्वँसा व जँय् हिनातयेगु यानात:गु दु । गुह्येश्वरी देगलय् नागं हे कुइका तःगु दु ।कृष्ण जन्म जुबलय् कंशं स्याना छ्वइ धका: चाचां कृष्णयात गोकुलय् यंकूबलय् गंगा नदी पार यायेमाल । उगु इलय् तच्वतं खुसि बा: वःगुलिं गंगा नाग पिहां वया: कृष्णयात वां दायेगुलिं बचे यानाबिल । अथे तुं भैरवयाके नं नाग आभूषणया रूपय् दु । सर्प सुर्द्यःया रश्मीमण्डलया प्रतीक खः । ऋग्वेदय् सुर्द्यः अहिया रूप खः । सर्प वैभवमय मातृत्वया प्रतीक खः । भागवत गीताय् कृष्णं स्वयम् थःत वासुकी नागराजा धका: धयात:गु दु । कृष्णया अवतार मध्यय् छगू नाग अवतार नं खः । रामायणयय् रामया किजा लक्ष्मणयात शेषनागया अवतार धका: धाइ । शेषनागं पृथ्वी फुक्कयात थ:गु बसय् तयात:गु दु । अथे तुं महाभारतय् अर्जुनं नागकन्यानाप इहिपा याःगु दु । गुम्ह गुम्हसिनं नागयात छँया भुवा: धका: नं धायेगु या: । उकिं छँया जग स्वनीबलय् नागया प्रतिमा तया: नं स्वनेमा: ।
अथे तुं ख्वपय् जुइगु विस्का:जात्रा नाग नागिनीया जात्रा यानाः न्यायेकीगु जात्रा ख: । युकथं झीगु समाजय् नागया विशेष स्थान दु । अथे जूगुलिं श्रावणशुक्ल पञ्चमीकुन्हु नागयात पूजा याना: नागपञ्चमी हनेगु यानात:गु खः । नागपञ्चमी छाय् हन गुकथं हन धयागु खँय् छपु लोकोक्ति दु व थुकथं ख: । छम्ह बुँज्या यानाच्वंम्हसिनं बुँ पापां वंबलय् मसिसे नागया मचात निम्ह नं पाले लात । अथे पाःगु जुगुलिं मचापिं नागत सित । सीम्ह सर्पया मांपिं वया: स्व:व:बलय् सीपिं मचातय्गु मिखाय् स्या:म्ह मनूया किपा खने दयाच्वन । व हे किपाय् स्वयाः स्याःम्हसिया छेँ वनाः स्या:म्हसित व वया कलाः व निम्ह काय्पिन्त नं न्याना: स्यानाबिल । व सर्पं न्याःम्ह मनूया म्ह्याय् छम्ह नं दु । तर सर्प वया: स्या:वःगु इलय् लाक धाःसा म्ह्यायम्ह मदु । लिपा वया म्ह्यायम्हेसित नं स्याये घकाः वंबलय् म्ह्याय्म्ह ख्वलाचाय् दुरु तया: सद्भावपूर्वक दुरु त्वनेगु इनाप यात । सर्प न॑ दुरु त्वनाः मिसामचाया व्यवहार खना: लय्ताया: वयात मस्यायेगु जक मखु वरदान फ्वंतक नं धाल । अले सर्प धा:थें म्ह्यायम्हं न॑ सीधुंकूसां जिमि मां अबु किजापिं म्वाना वयेमा धकाः फ्वन । बरदान कथं सी धुंकपिं फुक्क हानं म्वानावल । थथे नागयात दुरू त्वंका: सद्भाव याःगु दिन धयागु श्रावणशुक्ल पञ्चमी ख: । उकिंथ्व दिनयात हे नागपञ्चमी धका: धायेगु जुल । थ्वकुन्हु आस्तिकया सदुपयोगं परीक्षितया काय जनमेजययात थम्हं यानाच्वनागु नाग यज्ञ सिधयेके माल । नाग यज्ञयागु पूर्ण जूगु दिन श्रावणशुक्ल गुँलाथ्व पञ्चमी जूगुलिं थ्व दिनयात नागपञ्चमी धका: धाःगु खः ।
उकिं सर्प स्याइबलय् सर्पया मिखाय् थःगु किपा वयाच्वनी धका: दकले न्हापां मिखा निं छुं सिइ मदयेक कुचाकुचा याना बी । स्वनिगः दुने नाग वा सर्प विष मदु धाइगु जनश्रुति दु । अले तराइलय् च्वंपिं सर्प विष दुपिं ख: । उकिं तराइलय् च्वपिं सर्पतय्सं न्याना: सीगु जूगुलिं फछिं फतलय् सर्प खनकी स्यायेगु चलन दु । तर स्वनिगः दुने च्वंपिं सर्पतयेके विष मदुगु जूगु जक मखु नागयात द्यःया रुपय् शुभचिंया रूपय् कायेगु याः, परिपू्र्ण रूपय् कायेगु या: । पञ्चदान याइबलय् वा छुं तःतःधंगु पूजा याना: न्ह्याबलें पूर्ण यानातयेत नागयात आराधना याना: पूर्णगु घलय् बास याका: तइ गुम्हसिन॑ बासयात धाःसा न्ह्याबलें पूर्ण जुयाच्वनी अभाव जुइमखु धकाः धाइ । उकिं हे छेँय् छेँय् नागया वासस्थान दयेका बीगु नं चलन दु । पञ्चदान याइबलय् वा जाकि दान यायां फुइ धका: बासुकी नागराजायात पुजा याना: वास याका तइ । अथे तुं छेँ दयेकुसा वा चिभाः दयेकेगु याइबलय् जग स्वनीवलय् नागयात नं तैगु चलन दु । अथे जूगुलिं नागयात पूजा यायेगु झीगु नेवा: परम्परा ख: । नागयात पूजायात धायेवं दाेष शान्त जुयाः कल्याण जुइ धयागु धापु दु।
नागपञ्चमीकुन्हु नागगणया अधिपति बरूण, अनन्त, बासुकी, शेष,कर्काेटक; अस्वतर, धृतराष्ट्र, शङ्खपाल, कालिब, तक्षक व पिङ्गल आदि नागराजातय्त पुजा यात धाःसा थ्वया प्रभावं नागया दोष शान्त जुया: देश कल्याण जुइ।
नाग वा सर्प स्वयम् थःपिसं न्याइगु मखु, सर्पं न्याइगु मन्याइगु धयागु द्यःया ज्या खः । मनूतय्त दुःख बीगु सुख बीगु धयागु ज्या द्यःया बाहेक मेपिं सुयां ज्या मखु। उकिं सर्प धयाम्ह द्यःया शक्ति खः धकाः धायेगु या: । उकिं सर्पयाके नं द्यःया अदृश्य शक्ति दुगुलिं वयात नं द्य: धका: माने याना: पूजा यायेगु चलन दु । धाथेंयाम्ह सर्प ज्वनाहया पूजा यायेगु ग्यानापुगु व थाकुगु ज्या याये मफइगु जूगुलिं भ्वंया व ली, वह:, सिजःया नाग दयेका वा कपाय् पुइँपुइँ चिंका: नाग दयेका: पूजा यायेगु नं चलन दुगु खः ।
नागपञ्चमीकुन्हु नागया पूजा याइबलय् नं थःथः: पुरोहित वा छँया मिजंम्ह हामा छेँय् मूलुखाय भ्वंतय् च्वयातःगु नाग वा नागराजायात गोबर तया:तिका: सितु, सादुरू, घ्य:, कस्ति आदि पञ्चामृत तया: नागयात पूजा याइ । दकले न्हापां मूलुखाय् नाग तया: पूजा याना: मेमेगु लुखाय् नं चीचीपा:गु भ्वंया नाग तिका:पूजा याइ । गुम्हगुम्हसिया मूलुखा छथाय् जक नाग तिका: पूजा यायेगु चलन दु । स्वनिगः दुने दक्व जातिं नागपञ्चमीकुन्हु नाग तिका: पूजा याइगु चलन धाःसा । गुम्ह गुम्हसिया नागपञ्चमीकुन्हु नाग पूजा याये म्वाःपिं न दु । गथेकि बज्राचार्य,शाक्य, ज्यापु आदि नेवा: जातिया नागपञ्चमीकुन्हु नाग पूजा यायेगु जलन मदु ।
बाैद्धमार्गीपिसं स्वया: अप्वः याना: हिन्दूमार्गीपिसं नागपञ्चमीकुन्हु नाग तिकाःपूजा यायेगु जलन दु । नाग पूजा धार्मिक स्वया: मनौवैज्ञानिक पक्ष अप्व: पूजा यायेगुलिइ न्ह्यज्यानाच्वंगु खनेदु । छाय्धाःसा नाग चाहे विषालु जुइमा: चाहे विषालु मजुइमा छेँय् दुहां वल धाःसा अन अनावश्यक तनाव कथं गनं वनी न्याइ ला न्याइ ला धकाःधन्दा जुइ । उकिं छेँय् थुवा: जुइमा वा द्यःया अवतार जुइमा नागयात सहज मानसिकतां स्वीकार याये मफु । उकिं छम्ह नाग दुथाय् मेम्ह नाग दुहाँ वइ मखु धकाः नागयात पूजा याइगु खः । नाग शान्त जुइमा धका: खः । तान्वःगुलिं प्वालं प्वालं नाग पिहां वया: दुख बी धका: धायेगु पाय्छि मखु । छाय्धा:सा श्रावण महिना आषाढ सिधःगु ख: । वा वइगु ई खः । नाग प्यालं उबलय् पिहां वइगु ई खः गुबलय् ल: नापं क्वानावइ उकिं तां न्व:बलय् सर्प यक्व खने दै । तान्व:गु थासय् सर्प यक्व दै , तर चिकुगु थासय् सर्प उलि दैमखु गुलि तां न्वःथाय् दैगु ख: ।
न्यूजिलायण्डय् नाग धयाम्ह हे मदुगु देश ख: । श्रावणशुक्ल पञ्चमी उलि तांन्व:गु ई मखु असारं वा वया बँ ख्वाउँसे च्यनेधुकीगु ईं ख: । उकिं पिहां वया: नं दुहां वंम्ह नागयात स्थिर रूपं च्वँ धका: पूजा याःगु जुइमा: नं कि तां न्वया: पिहां वइम्ह नागं दुःख मवीमा धका: मखु ।
