च्वमि: सन साय्मि
१.न्ह्यखँ
थ: सु ख:, छु कुलयाम्ह ख: धैगु म्हसीकेत दँय्दँसं फुकीपिंनाप च्वना: न्याय्कीगु त:जिगु दिगुजायात द्य:गुपुजा, देगुपुजा, देपुजा व देवाली नं धाय्गु या: । स्वनिगलय् अप्व: याना: बछलाथ्व पारु (मांया ख्वाः स्वया: कन्हय्खुन्हु) निसें तछलाथ्व षष्ठी (सिथिनख:) तक थ:थःगु तिथिकथं दिगुपुजा न्याय्की । गुलिस्यां योमरि पुन्हि, श्रीपञ्चमीखुन्हु न्याय्कीसा दिं मदुपिनि वा मला:पिनि सिथिनख:खुन्ह न्यायकी । न्हुम्ह भौमचायात दिगुद्य:थाय् दुकाय्त दिगुपुजा न्यायकीपिं नं दु । नेवाःदुने नं ज्यापु व साय्मितय् दच्छिदुने निक्व: दिगुपुजा न्याय्की । न्हापांगु मू दिगुपुजा धका: बछलाय् न्याय्कीसा लिपांगु नछा: दिगुपुजा यंलागा पारुनिसें अमाइ (सोह्र श्राद्ध) दुने थ:गु दिंकथं न्याय्की । बुंगद्य: रथय् च्वनाबिज्याइबलय् अक्षय तृतीयाखुन्हु पूर्णचण्डी दिगुपुजा न्याय्की ।
दिगुद्य: व थीथी संस्कार
ज्योतिषशास्त्रकथं वृहस्पति ग्रह मभिनकि दिगुद्य: मभिं धका: जोशीतय्सं दशा फाय्केत दिगुद्य: पुज्याकी । पञ्चाङ्गय् ग्रह दानया झ्वलय् वृहस्पतियात वा, म्हासु काप:, चि, साख: हलू, लुँ, पुष्पराज, मणि, म्हासुगु स्वां तया: १९ द्वः जप याना: श्री कुलदेवतायात पुज्याय्गु च्वयातःगु दु । दकलय् बांलाःगु भिंगु दिं बिहिवा:खुन्ह दिगुद्य: पुज्याय्गु जक मखु थ:गु जन्मन्हिखुन्हु म्हासु कापः, लुँ तछ्व तयाः पुज्याय्गु चलन दु । इहिपा: याना: ह्वंकेबलय् दिगुद्य:यात ग्वय् साया: छाय्गु, मचा जंकुबलय् गनेद्य: दर्शन याके सिधय्वं मचायात दिगुद्यः दर्शन याकेगु, बुसंखा व कय्तापुजाबलय् नं कायमस्तय्त दिगुद्य: दर्शन याकेगु, थाकुलिं लुइबलय् दिगुद्य:थाय् विधिपूर्वक द्य: पुज्याना: चच्छि महादिगु च्याकेगु जक मखु छु भिंज्यायाय्बलय् दिगुद्य: पुज्याय्गु चलन नं ल्यनाच्वंग दनि । वृहस्पति (दिगुद्य:) द्यःपिनि गुरु ख: । वैदिक मतकथं गुरु वृहस्पति जूसां तान्त्रिक मत अनुसार मेम्ह हे जुइ । नेवाःत तान्त्रिक मत हनीपिं जूगुलिं दिगुद्य:यात भैल:द्य:कथं हनी । बृहत्पुरश्चर्यार्णवय् कुब्जिका पुजाविधिबारे थथे च्वयातःगु दु – “श्री शिखा भैरव स्वच्छन्द महाभैरवाय …” छ्यनय् (चसुप्वालय्) च्वनिम्ह भैरव जूगुलिं शिखा स्वच्छन्द महाभैरव धाःगु खः । दिगुद्य: थःगु कुलयापिं फुकीतय्सं जक हनीगुलिं थ्वयात कुलदेवता नं धाइ-।”
ऐतिहासिकता
दिगुपुजा गुलि पुलां धैगु खँ सीमदु, तर दिगुपुजा हनीपि नेवाःत प्रकतिपुजक जूगुलि प्राचीनकालनिसें हनावयाच्वंगु दु धैगु सीदु । लिच्छवि व मल्ल जुजुपिंसं श्रीमनमानेश्वरीदेवी, दुमाजुपिंत दिगुद्य:कथं हनावंगु, शाहवंशी जुजुपिंसं दक्षिणकालीयात दिगुद्य: नाला: दँयदँसं बछलाथ्व अष्टमीखुन्हु दिगुपुजा न्यायकावयाच्वंगु दु । लुकुमाःद्य: थें दिगुद्य: नं ल्वहंयात ख्येँय् बांलुइकथं बाग: थुना: बाग: पिकया: छगःनिसें झिंच्याग:तक स्थापना यानात:गु दइ । उगु थासय् ल्वहंया मन्द:पाः, थीथी बुट्टा दुगु चन्द्राकार देगलय् छेपु, गरुड व नागकन्या सहितया त्वरं तयात:गु दइ । अन हे गनेद्य:, कुमारलिसें छज्व: सिंह नं स्थापना यानातःगु दइ ।
शैव व बौद्धमार्गी नेवाःतयसं पीगंद्य: ब चैत्य पुज्याना: दिगुपुजा हनेगु झ्वलय् वनमाद्य:, आदेश्वर, इचंगुनारायण, धुम्वाराही, म्हय्पि अजिमा, कंग: अजिमा, पुंचली भैरव, खड्गजोगिनी, वज्रजोगिनी, विद्याधरीदेवी (बिज्यास:द्य:), स्वयम्भू चैत्य, शान्तिपुर, मनमानेश्वरीयात दिगुद्य: मानेयाना दिगुपुजा न्याय्कीपिं नेवाःत नं दु।
दिगुद्यःया दिप (स्मशान) व पीगंद्य:लिसे स्वापू
दिगुद्य:या दिप व पीगंद्य:लिसे क्वात्तुगु स्वापू खनेदु । खुसि सिथय् दिप दुथें दिगुद्य: नं अप्वः खुसि सिथय् स्वनात:गु दु । गथेकि, येँया तुकुचा खुसि सिथय् च्वंपिं दिगुद्यः लिपा सालाहयाः भद्रकाली ज:खः स्वनातःगु दुसा फिपु दिपय् बारुदखाना दय्कूगुलिं तिनिख्य:पाखे दिगुद्य: स्वनेहल । अथे हे बागमती, विष्णुमती सिथय् बुरांख्य: पाखे नं यक्व दिगुद्य: स्वनातःगु दु। . थुलिजक मखु, येँय् कुलेश्वर महाद्य:, इनाय्त्वा:, पकनागनेद्य: व टक्सार दुने दिगुद्य: स्थापना यानातःगु दु । ख्वपया सल्लाघारी व क्वय्नाय् थीथी गुँइ च्वंपि द्य: सालाहया: दिगुद्य: थापना यानातःगु दु । उकि न्या:दिगुपुजा न्याय्केमा:सा अन हे वना: दिगुपुजा न्यायकेगु चलन थौंतक ल्यंदनि । दँय्दँसं दिगुपुजा हनेगु भवलय् ल्वचापुजा धका: च्यान्हु न्ह्यः वा सिल्लाचःह्रेबलय् दिगुख्य: लिक्क च्वंम्ह पीगंद्य:यात क्वत: वा कल: तया: बलि बिया: दिगुद्य: नं पुज्याना: समय्लिसे भ्वय् नइपिं नं दु।
दिगुपुजा छगू पर्वोत्सव
दँय्दँसं थःगु दिंकथं झ:झःधाय्क दिगुपुजा न्याय्केगु झ्वलय् च्यान्हु न्ह्य: थःगु तजिलजिकथं ल्वचापुजा याइ । खुलाय् छक: दिगुपुजा हनीपिंसं मूदिगुपुजाबलय् जक . ल्वचापुजा याइ । दिगुपुजा छन्हुनिसें न्यान्हुतक झःझःधाय्क हनावयाच्वंगु दु । न्हापांगु दिंयात छ्वयलाभू धका: पाःलाःया छेँय् भ्वय् नय्त फुकीतयसं थ:थ:गु छेँय् बंथिलाः नीसि यानाः द्यःमतुकुतले जा भ्या: याइमखु । गनं वनाः नइमखु, गनं चा च्वनीमखु । गनेद्य: व बुंगद्य: बाहेक गनं देके वनीमखु । कन्हयखुन्हु थः कुलदेवता (किकिंपा) यात पुज्यानाः कुहांबिज्याका: यच्चुक सिलाः, सिन्ह: पाकाः स्वांमालं छाय्पी । द्य:खतय् तया: पता: छाना:, नस्वाक गुंगू थना: धुं, धुपाँय् च्याकाः द्यःपुज्याय्धुंकाः पुरोहितयात संकल्प याकाः द्य:ख: कुबिया: थःगु चलनकथं म्वाहालि पुइका: थीथी बाजं थाना: झ:झ: धाय्क थाकुलिलिसें फुकीत म्हतिंम्हतिं कल: व दुगु छम्ह ज्वना: द्यःया ल्यूल्यू ख्यलय् वनी । द्य:ख्यलय् थ्यनेवं जवंतूम्ह गुंन्याया आसन दय्का: द्यःयात खतं क्वकया: दिगुद्य:थाय् स्वनी । अप्वःसिया द्यःबाज्या वा गुर्जु तया: थाकुलिं स्वना: द्यः पुज्याइबलय् मोहनी नं फइ । द्यःयात दृष्टि कंकेमा:, आखा:, तःग्व: ग्वःजा, चतांमरि, वः, थीथी सिसाबुसा व मरि, चःबाहांलिसे दुगु स्याना: द्यःयात आभु क्वखाय्का चाकःपुजा नं याइ । तर गुम्हगुम्हेस्या बलि मब्यूसे दमनारोहण (स्वां छायाः) व सुवर्णपुष्पारोहणविधिं द्य: पुज्याइ । द्यः पुज्याय्वलय् म्हासुगु स्वां व न्हाय्पंकथि मदय्कं मगा: । न:लिमचा व न्हूम्ह भौमचायात लसकुस याना: दुकाय्गु ज्या थाकुलि नकिनं याइ । न्हूम्ह भौमचा दिगुली दुहांवय्त थःछेँपाखें क्वतः व निसलाःपाः (धौवजि, मरि, पालु, सिसाबुसा, दक्षिणा) द्य:यात छाना: फुकीपिंत नं देछाय्मा: । गुम्हेस्यां थःगु चलनकथं वस: छजु, बाहां छम्ह, समय्ज्वललिसें क्वत: तया: कु छ्वयाहइ । थुखुन्हु दिगुख्यलय् काय्मस्तय्त कयतापुजा याइपिं नं दु। इहि या:पिं मस्तय्गु सलाःपा: दिगुद्य:यात छाइ । सिन्ह: तिकीबलय् जंक्व सिध:म्ह मिसामचानिसें दिगुपुजा वःपिं मिस्तय्त द्यःया प्रसादया रूपय् भुयूसिन्ह:या सिन्चा तय्की ।
थिति
चिपं थी न्ह्यः दकलय् न्हापां ज्वरे जूगु ल्वसाघासा तया: क्वः वा ध्वं (सिँयाम्ह) यात थःगु थितिकथं चिपं थीका: समय्, भ्वय्लिसे चचा हाला: चतांमरि भ्वय् नं नइ । गुम्हेस्या दिगुख्यलय् हे सीकाभू याइ । द्य:क्वकया: खतय् बिज्याकेवं स्वां काय्गु धका: द्य:या आसन यानातःम्ह न्या कया: स्वांलिसें नइ । मिसामस्तयसं म्हतिंम्हतिं सुकुन्दा च्याकाः झःभझःधाय्क लँ स्वयाच्वनी । काय्मस्तय्सं नस्वाःगु धुंधुपाँय् च्याका: बाजं थाना: दुवा:पतिं द्य: पुज्यानावइ । द्यः लितहया: पिखालखुइ थाकुलि नकिनं बलिंपिया: द्य:यात मांता:चां थिका: लःधाः हाय्का दुकया: आसनय् तइ । थंजिकथं झ्वःलिक च्वना: ख्येँय् सगं कयाः सीकाभू नं याइ । कन्हय्खुन्हु सुथय् थाकलिं स्वना: द्यःपुज्यानाः चाक:पुजा याइ । समय् नय्धुंकाः सनिलय् कुलाग: याइ । चिप फुक्कं मुना: छ्वासय् कल: वाःवनी । थ्व कुलाग: गुम्हेस्या निन्हुयंक याइपिं नं दु । तर नछाः दिगुपुजाय् कुलाग: याइमखु । थुखुन्हु न्हुम्ह भौमचाया छेँपाखें धौ तय्हइ । भौमचायात लँपाः देछाय्गु चलन नं दु । गुर्जु तया: द्यःपुज्याइपिनि कुलाग:बलय् चचा हालेगु, द्य:मतुकुतले बहनी दुहांपिहां जुइपिं मन्त धाय्वं पिखालखुइ ‘गणचक्रब्व’ लय्गु चलन दु । प्यन्हु दुखुन्हु स्वना: द्य: पुज्याय् सिधय्वं श्राद्ध याइ । प्यंजा वा भ्वजय् ख्यलय् स्या:म्ह बाहांया ला तय्मा: । श्राद्ध याय् सिधयवं समय् नया: द्यःतुकी । नँ फ्यनेत (छा, लाभा, खाख्येँय् नय्जीक) वायु भ्वय् नइ । मेगु दँयानितिं दिगु पुजाया पा:ब्वः ल:ल्हाइ । दिगुद्यः तुकेधुनेवं उखुन्हु वा कन्हय्खुन्हु जाभू नं नइ । थुबलय् न्हूम्ह भौमचां जा थुइमा:गु चलन दु । ल्या:चा: तय् सिधय्वं दिगुपुजा क्वचाइ । दिगुपुजाबलय् थ:थ:गु चलनकथं म्ह्याय्मस्त व जिलाजंपिंत नं सःता: भ्वय् नकी ।
जनजातिया दिगुपुजा
दँय्दँसं योमरि पुन्हिखुन्हु राणाकुंवर, थापा, खय् ब्रम्हुतय्सं नं दच्छि, स्वदँ वा न्यादँय् छक्वः दिगुपुजा हनी । थ्व बाहेक न्हूम्ह भौमचा दुकाय्त थःगु लागाकथं थापाथली, सक्व, धुम्वाराही, विशालनगर, धिनाच्वमाजु, मातातीर्थ, धार्क्या व भिंढुङ्गाय् दिगुद्य: नाला: फुकीत मुना: बलि बिया: द्य: पुज्याना: दिगुपुजा हनावयाच्वंगु दु । हिमाल व पहाडय् च्वंपि शेर्पा, तामाङ्ग, गुरुङ्गतय्गु तोल, तमु, सोनम, ग्याल्बो ल्होसार जनजातिपिनि देवालि (दिगुपुजा) खः । थुखुन्हु इमिसं दँय्दँसं थ: पितृपिंत पुज्याना: छथाय् मुनाः झ:झ:धाय्क थःगु परम्परा व गच्छेकथं दिगुपुजा न्याय्की ।
लिखँ
दिगुद्य:यात कुलदेवता व कुलेश्वरी नं धाय्गु या: । छम्ह हे दिगुद्य: जुलकि इहिपा: याय्मज्यूगु जक मखु, न्हय्गु पुस्ता पाक्क इहिपा: याय्मा:गु चलन थौंतक ल्यनाच्वंगु दनि । पूर्वजपिंसं दिगुपुजाया भ्वय् न्याय्केत आयस्ताकथं थीथी थासय् जग्गा तयाथकूगु दइ । थौंकन्हय् धमाधम मियाब्यूगुलिं पूर्वजपिनि कीर्ति तनीला धका: ग्याय्माःगु अवस्था वःगु दु । थःगु कुलया रक्षा, सुख, ऐश्वर्य प्राप्तिया कामना यासें दिगुपुजा न्याय्केगु धैगु दँय् छक्वः जूसां तापनाच्वपिं दाजुकिजापिं मुना: थःगु संस्कृति ल्यंकेगु सुअवसर ख: ।
स्रोत: महेश्वर श्रेष्ठ -कजी (मतिना)
