चथाः

चथाः

डा.चुन्दा वज्राचार्य

          नेवाःत थज्याःगु जाति खः, गुगु जातिं ल्वहंया मूर्तियात द्यः धकाः हनेगु स्वयां न्हापां प्रकृतियात हे द्यः कथं हना वयाच्वंगु जाति खः । धर्तिमाता धकाः पृथ्वी हे दकले तःधम्ह द्यः भाःपीपिं जाति खः । लः पिहां वइगु लःया मुहान,बुँगाः,तुं, नाग,ब्यांचा,क्व, खिचा, सा, दाजुकिजा, कुमार, कुमारीपिन्त समेत पूजा यानाः नेवाः संस्कृति न्ह्याका वयाच्वंग दु । थःपिन्त भिं याइपिं जुइमाः वा मभिं याइपिं. जुइमा: सकसित द्य: धकाः पूजा याना: वयाच्वंगु नेवाः समाज ख: । थाय्‌ वा पशु प्राणीयात द्य: धका: पूजा यायेगुलिइ छुं छुं कारण दु, महिमा दु। जीवन उपयोगी दर्शन दुथ्याना:च्वंगु दु । आकाश, पृथ्वी सूर्य चन्द्रमायात जक द्यः पूजा याइपिं मखु, सिमा जगंल पहाडयात समेत द्यः भाःपाः पूजा यानाः श्रद्धा तयाः जुइपिं नेवाः जाति खः । प्रकृतियात द्यःधकाः माने यायेगु हनेचने यायेगु अादिवासीतयेगु जातिया विशेषता खः । प्रकितिया गुणयात जीवन उपयाेगी महत्व थुइका: पूजा याइपिं नेवाः जातिं ब्यां, क्व:, खिचा, सा, नागःयात जक पूजा याइगु मखु, दाजुकिजाया नापनापं थ: थम्हं थ:त समेत पूजा यानाः जीवन न्ह्याका वयाच्वंपिं नेवाः जाति खः । नेवाः जाति खुँयात समेत पूजा याइपिं खः । बांला:गु बांमलाःगु निगुलिं जीवनया पक्ष ख: । मनूया जीवन वा समाजयात भिं याइपिन्त जक पूजा यानाः समाज न्ह्याकीगु जाति नेवाः जाति मखु । जीवनय्‌ बांलाःगु नं वइ, बांमला:गु नं वइ, भिंगु नं वइ, मभिंगु नं वइ । निगुलिंयात नं समान रुपं, सहज रुपं कया जीवन न्ह्याका वनेमा: । समाज न्ह्याका वनेमाः धयागु ज्वलन्त उदाहरण खुँद्य:यात पूजा याना: नख: हना: समाज न्ह्याकाच्वपिं नेवाः जाति ख: । नेवाः जातिं हना: वयाच्वंगु नख:चख: मध्यय्‌ भाद्र शुक्ल चतुर्थी अर्थात गुँलाथ्व चतुर्थीकुन्हु चथा: धकाः हना वयाच्वंगु दु । चथाः गुबलेनिसें हना: वयाच्वन धयागु खँय्‌ भाजु पुण्यरत्न बज्राचार्यया धापू कथं नखःचखः परापूर्व काल नसें हना वयाच्वंगु ख: । जुइफु नेपा:गा:या दकले न्हापांया आदिवासी नेवाः जातिं नख:चखः हने सःबलयनिसें हनाव:गु जुइमा: । लिपा वनाः थी थी पुराण व धर्मावलम्वीपिसं थः थ: कथं थ्वयात परिभाषित याना: थ्वया उत्पतिया बारे खँ न्ह्यथंगु जुइमाः । 

उत्पति

चथाः चतुर्थीयात घाइगु खः । थुकियात चौथी नं धायेगु या: गथेकि मंगल चौथी । चौथी खँग्व: आपालं चलन चल्तीया खँग्व: खः । चौथी खँग्व: लिपा वना: चथालय्‌ हिल । यौंकन्हय्‌ चथा: धायेगु जुल । चथाःयात गणेश चौथी धका: नं धायेगु याः । पार्वती थःगु रक्षाया लागि गणेद्य:या सृष्टियात । थ्व हे पार्वती गणेद्यः सृष्टि याःगु दिं हे भाद्रशुल्क चौथी खः । उकिं चथाःयात गणेशया बुदिं धकाः नं घायेगु या: । चौथी तिथि गणेद्य:या तिथि ख:, अले वार कथं मंगलवार नं गणेशया हे वार खः । उकि मंगलवार चौथी लात धायेवं गणेद्य: पूजा यायेगु भिं धकाः पूजा याइपिं यक्व यक्व दु । थुकथं चथाः कुन्हु गणेद्य: पूजा याइपिं नं दु।

चथाः धकाः गणेद्यः जक पूजा याइगु मजुसे थ्वकुन्हु नख: धकाः हनीपिसं चन्द्रमा पूजा यायेगु नं या: । भाद्रशुल्क चौथी अर्थात ञंलाशुल्क चतुदर्शी कुन्हु चथाःद्यः धकाः चन्द्रमायात पूजा याइगु खः । चथाःद्यःयात नेवाः समाजय्‌ भिम्ह द्यः धकाः कायेगु मया: । खुँद्य: धका: माने यानाः वयाच्वंगु ख: । चयाःद्य: धकाः हनीगु द्यः चन्द्रमायात छाय्‌ खुँद्यः धकाः धाल धयागु खँ ब्रम्हपुराणय्‌ ब्रम्ह वचन धका: थथे च्वयात:गु दु ।

छन्हु विष्णु भगवानया थाय्‌ देवसभा जुयाच्वन । थ्व इलय्‌ चन्द्रमा पार्वतीया काय्‌ गणेद्य:यात नाना कथं हिस्याना: च्वन । दक्व द्य:पिनि बांबाला:गु रूप गणेद्यःया. धा;सा .किसिया छ्यं धकाः हिस्यात । थुकथं चन्द्रमा गणेद्य:यात हिस्या:गुलि गणेद्य:वं नं चन्द्रमा खना: तचाया छंगु ख्वा: स्वक्व खुँ जुइमा धका: सरा: बिल । थथे सराः व्यूसेलिं स्वर्गय्‌ च्वंपि द्य:पिंसं नापं खुँ जुइ धका: चन्द्रमायागु ख्वा: स्वयेगु मयात । सुनानं ख्वाः मस्व:गुलिं चद्रमायात तच्वतं लाज जुल । थथे चन्द्रमा मछा:गु सिया: महाद्य: व मेमेपि द्य:पिसं गणेशया लड्डु, दुरु, लैं, सितु छाना तिमिलायात क्षमा याना: बीमाल धका: जोड यात । द्यःपिं नाप महाद्य:वं. समेत क्षमा यानाः बीमाल धकाः धा:गुलिं थम्हं बियागु सराः भाद्रशुक्ल चौथीकुन्हु छन्हु लगे जुइ, मेबलय्‌. जुइमखु धका: थःम्ह ब्यूगु सराः छन्हु जक याना: लित कयाबिल । थननिसें थ्वकुन्हु अर्थात्‌ भाद्रशुक्ल चौथी ञलाथ्व चतूर्थीकुन्हु चन्द्रमा स्वत धाःसा खुया मकाःसां खुँ पाः याकेमाली धका: चन्द्रमायात मस्वइपिं नं दु । थ्व हे, कथं ञंलाथ्व चतुर्थीकुन्हुया चन्द्रमायात खुँद्य: धका: धायेगु या:गु खः।

खुँद्य: चन्द्रमायात पूजा

      च्वय्‌ न्हयथनागु खं थ्व स्पष्ट याःगु दुकि ञंलाथ्व चतर्थीकुन्हु चन्द्रमायात स्वक्को खुँ जुइ । गणेद्य:वं चन्द्रमायात ब्युगु सरा: नं याना: मनूतय्‌सं थः खुँ जुइ वा खुँ पाः याइ धकाः ग्यानाः ञंला शुक्ल (भाद्रशुक्ल) चतुर्थीकुन्हु गणेद्यः पूजा याना:, अवसं च्वनाः, चन्द्रमा मस्वसे सुला च्वनीपि नं दु। उलि जक मखु तिमिला खने मदुनिबलयनिसें सुथ न्हापां हे थःगु म्हय्‌ खाइसि मल्ता घाना: चिना: थःत खुँ पा: याःवइ धका: ग्या:इपिं दु । थज्याःपिनि द्य:बित धायेवं पिनेनिसें खापाखिपा ग्वयाः गणेद्य:यात पूजा याइ ।

           चन्द्रमा बाँला:म्ह, शितलता बीम्ह व ख्युंसे च्वथाय्‌ जः बीम्हसित नांप म्वाःम्वायेक खुँ धका: बांमलाक दोषारोपण याकेमाः घाःसा, मनूया जीवनय्‌ सींक मसीक खुँया ज्या जुल जुइ वा मजूसां खुँज्या जुइफु । उकिं दछिया छक्व: जक जुसां नं खुँ ज्या सम्मानीत कथं जुइमा: । वयात स्वाभाविक कथं कायेमा: धकाः खुँद्य:यात पूजा या:गु खः । चन्द्रमायात खुँद्य: धकाः पूजा याये माःपिं नं दु, । चन्द्रमायात खुँद्य: धकाः पूजा याये म्वाःपिं नं दु । खुँद्यः धकाः ग्याना: पुमज्याइपिनि, ग्याना: जुसां चन्द्रमायात खुँद्यः धकाः पूजा याइपिनि खुँ हे मखुसां

खुँ धका: पोलय्‌ याना:हःसा व असत्य खँ प्रमाणित याये मफयेमा धकाः ख: । अथें तुं मनुया जीबन गुबले छु जुइ सुनां धायेफू ? थन छु त्वः फ्युगु दै । उकि खुँ ज्या जुसां नं स्वाभाविक धका: ख: । भगवान बुद्ध थम्ह हे धया बिज्याःगु दु कि जीन्दगीभरी खुया मकाःपिं, मखुगु खँ गुबलें मल्हा:पिं, मज्यूगु ज्या गुबलें मयाःपिं दैमखु धकाः । थ्व खँ यथार्थ खः, सत्य खः ।

चन्द्रमायात पूजा यायेगु धकाः न्ह्याबलें याइमखु । थ्व ञंलाथ्व चतुर्थी अथवा भाद्रशुक्ल चतुर्थी कुन्हु द्य: खिउँले च्वन धायेवं चन्द्रमा लुयावइ । सामाजिक धारणा कथं सर्गतय्‌ खने दया वयाच्वंगु चन्द्रमायात खुँद्य: दुबीत धायेवं लाछि खिचातय्‌सं उइ । त्वा: त्वालय्‌ खुँ वया: खूवल धाःसा गुकथं लाछि खिचा उइ उकथं हे व कुन्हु चन्द्रमा खने दयेक वयेवं लाछिखिचां उइ । चन्द्रमा दुबित धायेवं खिचातय्‌सं उइगु याइमखु । थथे खिचातय्‌सं सुचं बिल धायेवं फुकसिया कःसिइ वा चन्द्रमा खने दुथाय्‌ च्वना: चन्द्रमायात पूजा यायेगु याइ । चन्द्रमा लुसानिसें द्य: तुयू मजूतले थथे पूजा यायेगु याइमखु । खिचां उयाच्वंतले जक पूजा यायेगु जुइ । थुकि त्वाः त्वालय्‌ छक्वलं हे पूजा यावेगु जुइ छाय्‌ घाःसा खिचा उल धायेगु पूजा याइगु खः । छाय्‌धा:सा खिचा उतलय्‌ जक पुजा जुइगु खः । गुम्हं गुम्हं तान्त्रिकतय्‌सं चन्द्रमा लुइगु इलय्‌ खुँद्य: दुबी धका: स्यू । थज्या:पिसं खिचा उइ न्ह्यः हे द्य: पुजाया लागि सुरु यायेगु याइ । द्य: पूजा याना: च्वच्यं हे खिचा उयाहयेगु सुरु जुइ । नेवा:तय न्हिन्हि पूजा याइपिं द्य:पिं मध्यय सुर्द्य: व चन्द्रमा नं खः । सुर्द्यःयात सुथय्‌ पुजा याइगु जूसा चन्द्रमायात सन्ध्या इलय्‌ यायेगु धका: जाकि पुजा याना: मत बीगु याइ । न्हिन्हि जाकिं जक पुजा याना: मत बीगु याःसां थ्वकुन्हु स्वां सिन्ह: तया: विशेष रुपं पूजा याइ । न्ह्यागु नख:चख: हंसा नं छँय्‌ छखां नीसी जुइमाःपिं नेवाःतय्‌ थ्वकुन्हु नं नीसी याना: म्वःल्हया शुद्ध याइ । थ्वबलय्‌ चन्द्रमा खनेदुथाय्‌ विशेष याना: क:सिइ पूजा याइ । पूजा यायेगु थासय्‌ बँ थिला: शुद्ध याइ । थथे चन्द्रमा पूजा याइबलय्‌ सुर्द्य:या ल्वहंया मूर्ति तया चन्द्रमाया नाप सर्द्य: नं तया पूजा यायेगु चलन दु । ल्वहंया सुर्द्य: अप्व: याना: नेवा:तय्‌गु छँय्‌ छँय्‌ कःसिइ तयात:गु दइ । चन्द्रमा नाप सूर्द्यः तया: पूजा याःगुली चन्द्रमा थें मलिन कथं तेज ज: व्हला: मखु सुर्द्यः: थें तेज व्हला: जीवन न्ह्यायेमा धकाः नं जुइफु । जीवनया ज: गुबले सुर्द्यःया तेज:थें तच्वतं थी गुबलें चन्द्रमाया थें नाइसे च्वना: सिचुका न्ह्याइपुका बी थें ख: ।

            चन्द्रमायात पूजा याइबलय्‌ उगु इलय्‌ खनेदुगु फलफूल विशेष याना: तुसि, पासि, केरा, आमा:सि, स्याउ, धालेय्‌ आदि द्यःयात छाइ । थ्व इलय्‌ कःनि, मुस्या आदि सुकुगने धुकुगु थी थी बुबः नं सिया: द्यःयात छायेगु याइ । गथेकि कःनि मुस्या,खत्याः, बरां, कय्गु, चना, छ्व, बकुला:, सिम्पु व माय्‌ आदि सिया: द्यःयात छाइ । थ्व नापनापं थ्व नख: स्वयाः छु ला न्ह्यः विशेष यानाः आषाढ श्रावणबलय्‌ खनेदुगु फलफूल मध्ये छगू ब:सि ख: । थुबलय्‌ विशेष याना: बःसिया पु तछ्याना: उकिइ दुने च्वंगु खायुगु सि बसपतिपु नं द्यःयात छायेगु चलन दु । बसपतिपु छायेगु छाय्‌ जुल धयागुलिइ सिनाज्या याना:च्वनीगु थ्व इलय्‌ नेवाः तय नख: हनेगु उलि मदुगु जुगुलिं बःसि द्यःयात छाये थें यानाः उकिया पु बसपतिपु छायेगु याना: वयाच्वंग ख:। मेकथं धायेगु ख:सा नेवा:तय्‌गु विशेषता फछिं फतले छुं वां मछ्वयेगु व फछिं फतले छ्यलेगु ख: । जुइफु बसपतिपुइ क:नि मुस्या छुस्या आदि सियागु नसायात पचय्‌ यायेगु शक्ति दुगु जुइमा: । बसपतिपु खायुगु सवा: ख: । उकि कःनि मुस्या आदि थें ज्या:गु छाःगु नसा पचय्‌ जुयाः प्वाथय्‌ च्वंगु विकार नाश जुइमा धका: नं जुइफु।

             चन्द्रमायात पूजा याना: छाइगुलिइ फलफूल व बुब: सिया: जक मखु तुमा व पालुमा नं छायेगु याइगु ख: । छाय्‌ धा:सां चथा:यात नेवा:तय्‌सं मोहनिया च्छय्‌लाभू वा मौहनिया समय कथं नं कायेगु या: । मोहनिबलय्‌ आगमय्‌ भुयुफसि नापनापं तुमा व पालुमा नं स्वनेगु याइ । चालंकुन्हु भुयुफसि नापनापं तुमा व पालुमा निगुलिं पालेगु नं याइ । मोहनि त:जिगु नख: ख:सा चथाः चीधंगु चख: जुगुलि पालुमा व तुमा स्वनेमा:गु ख: । चथा:यात पुण्यरत्न बज्राचायं चख: धका: धयादीगु दु । तर गुम्ह गुम्हसिया थ्व नख: धयागु हे मोहनि नख:या सुरूवात जुगुलिं थ्व नख: मोहनि नख:थें त:जिक हनेगु नं याइपिं दु । छायधा:सां थ्व नख: बांलाक हन धाःसा मोहनि तःजिक हने दै । नाप द्य:पुजा याना: द्य:यात भ्वय्‌ छायेगु चलन दु । छेँया दक्को परिवार च्वना पुजायाइगु चथाः द्य:पूजा याये सिधल धायेवं द्यःयात छानात:गु लाना प्रसाद धकाः छेँ ज: फुकसिया मुस्या फलफुल आदिया नापं समय नया: लिपा तःजिक भ्वय्‌ नयेगु याइ । छँया जःपिं नं थ्वबलय्‌ बायाच्वन धायेवं मोहनिबलय्‌ नं बायाच्वने माली धकाः थुबलय्‌ पिने च्वना: च्वंसा छेँ वया: परिवार नापं नखः हनेगु याइ । 

        थ्व नखःबलय्‌ मदये धुंकापिनि नामय्‌ सिब्व: नं तयेगु याइ । नापं बियाच्छये धुंकपि म्ह्यायमचा भिंन्चापिन्त नखत्या स:ता: नकेगु नं याइ । उकिं थ्व नखःयात नं चखः कथं मखु, नख: कथं हनीपि नं दु।

         थ्व नख:बलय्‌ कृषि उत्पादन कथं सामाज्या सिधया: वा दुकायेगु मजूसां कःनि, मुस्या, च्छ, बकुला:, चना, कय्‌गु, आदि बुबः सयेकाः दुकाये धुंकूगु जुगुलिं कःनि मुस्या सिया: नकेग्‌ याइगु ख: । थ्व इलं नसें विस्तार विस्तारं नेपाः गालय्‌ हावापानी नं भचाभचा ख्वाउँया वइ । खसु सालुक वयेगु सुरु जुइगुलिं चिकुचिकु धायेगु सुरु जुइ । उकिं थ:गु म्ह क्वाकेगु कथं कःनि, मुस्या, बुब: सिया नया: म्ह क्वाकेगु व सामःज्यायात बल दयेकेत तयारी यायेगु खः । बुबःयात झी नेवाःतय्‌सं नख: कथं थी थी परिकार दयेकाः नयेगु चलन मध्यय्‌ थ्व नख:बलय्‌ भाजनय्‌ तया: बुब: सिया: नयेगु नं खः । गुंपुन्हि बलय्‌ व हे बुब: फ्वया: चुलि जायेकाः क्वाति दायेका: नयेगु याइ । पञ्चदानकुन्हु व हे बुबःयात मफ्वसै अथें तुं केँ खुने थें क्वाति दायेकाः गंक्वाति धकाः नयेगु चलन दु । व हे बुबःयात चथाःबलय्‌ सिया: नयेगु याइ । थ्वबलय्‌ बुब: नापनापं क:नि, खत्या, बरां बसपति नापं तया: सियानयेगु याइ ।

चथाः हनेगु ईं धयागु ञंलाबलय्‌ ख: । थुबलय्‌ ज्यापुत नसंचा इलय्‌ बयपुयाः पीठपिठय्‌ चा:हिला: ञंला सेवा धका: धर्म यायेगु याइ । न्हिनय्‌ न्हिनय्‌ बचा धिकःपिं मिसामचात थ:थ:गु लागाया थाय्‌या पिठपिठय्‌ ञंला सेवा वनेग्‌ धकाः बनेगु याइ । सुथय्‌ ञंला सेवा वनीपिसं कःनिमुस्या कचिकं हे छायेगु या:सा न्हिनय ञंला सेवा वनपिं मचातय्‌ कःनि मुस्या तया: पूजा वनाः ञंला सेवा वनेगु याइ।

गुंलाबलय गुंलाधर्म हनेगुया लागि गुंलाबाजं थाना: स्वइम्भ्‌ वा चिभा: चाःह्यू वनीपि थौंकन्हय्‌ थें बयपुया: नसंचा हुलिपिं ज्यापुतय्‌गु बय्‌ न्यने उलि मखने धुंकल । अथेंतुं ञंलासेवा वनीपिं मिसामचात नं उलि खनेमदु ।