नेवा: थर
नेवा: थर स्राेत – राेशन श्रेष्ठ जि पाजु मंगलकृष्ण श्रेष्ठं छन्हु जिके न्यनादिल । ‘नेवार थर कतिवटा छ? तिमीलाइ थाहा छ? जिं अन्दाज याना धयाबिया – ‘होला नि, १२५, १५० वटा जति ।’ पाजुं छगू नोटबुक लिकया क्यनादिल । ‘ल हेर, २५० वटा यहिं छ । यो त जम्मै श्रेष्ठहरु मात्र हो । अरु त मैले संकलन गरेकै छैन ।’ ओ हो, उलिमछि? जि अजु चाल । सररर ब्वनास्वया ‘हेँय्जु, फैजु, माकजु’ जित: न्हिलेवल । ‘किन हाँसेको?’ ‘यस्तो नि मान्छेको थर हुन्छ? यो जनावरको नाउँ हो कि?’‘हैट लाटा । हामी नेवारको यस्तै हुन्छ । यस्तो कुरामा हाँस्नु हुँदैन । मानिस चिन्नलाइ थरी थरीका थर राख्ने तरीका हाम्रो पुर्खाले बनाए । त्यो बेला उनीहरुले के सोचेर बनाए हामीलाइ थाहा छैन । तर हाँस्नु हुँदैन है ।अरु चीज ठिकै छ, जनावर नै किन राखेको? सुन्दा नि गाली गरेको जस्तो लाग्छ । मन परेन मलाइ त ।’ थ:त नुगलय् छु ताल अथे हे प्याच्च धायेगु मचा पह क्यना जिं थथे हे धया । ‘सबै कुरा त हामीलाइ नि थाहा हुँदैन । तर हामी नेवारको पहिला देखिको चलन छ कि, मान्छेको आनीबानी जनावरसित दाँज्ने । तिमीलाइ जात: के हो थाहा छ? जात: भनेको हामी नेवारको मात्रै हुन्छ । तिम्रो पनि छ, मेरो पनि छ । त्यसमा पनि तिमीलाइ जनावरसित दाँजेर लेखेको हुन्छ । तिमी कस्तो मान्छे भनेर त्यो जात: हेर्यो भने ठ्याक्कै थाहा हुन्छ ।’ थ्व खँ न्यना जित: जिगु जात: स्वयेत आय् बुल । अनं लिपा छु जुल, लिपा कने । तर थौं कनेत्यनागु खँ छु ख: धा:सा जनावर, पशु या नामं बियात:गु नेवा:थर मयेयकिगु, वा हेबाय् चबाय् यायेगु भावं स्वयेगु धयागु गलत ख: धका जिं थुल । अबलय निसें नेवा: थर न्हूगु न्यन कि ध्यान बियेगु बानी जुल । दच्छि न्ह्य: छगू सन्दर्भय् थी थी नेवा:थर या खँ पिहाँ व:बलय् पासा विजु कर्माचार्य जुं करीब २०० थर संकलन ब्वया दिल । व धलखय् यक्वसिनं थ:थ:पिन्सं स्यूगु ‘थर’ न्ह्यथनादिल । जिं स्यूगु करीब ४००-५०० ति थर थ्व हे धलखय् दुतिना । थी थी थासं थी थी पासापिन्सं दुतिनाह:गु धल:यात आख:ग्व: कथं अल्सि मचासें मा:हना विजु जुं न्ह्यब्वयादिल । थौं तक थ्व धल: द्व:छि मयाकं यक्व दयेधुंकल । १० क्व: स्वया नं अप्व: परिमार्जन यायेगु ज्या विजु जुं याना दीगु दु । यक्व थासय् थ्व धल: ‘शेयर’ जुयाच्वने धुंकुगु दु । थुकें मगा मचा: बाकि दये फु । मालेबलय् अ:पुक स्वयेत जिइक जिं न थन तये हया । धल: थथे दु । छिगु ‘थर’ लुयामवल धा:सा क्वय् कमेन्टय् च्वया दिसँ न्हाँ । धल: थथे दु । 1) अइया (Aiya), 2) अगस्ति (Agasti), 3) अदुवा (Aduwa), 4) अनामनि (Aanamani), 5) अमात्य (Amatya), 6) अवा (Awa), 7) अवाचा (Awacha), 8) अवाल (Awal), 9) अवाले (Awale), 10) आगञ्जा (Aaganja), 11) आचाजु (Aachaju), 12) आचार्जु (Aacharju), 13) आचार्य (Aacharya), 14) आनन्ददेव (Aanandadev), 15) आलुद्वारे (Aaludware), 16) आलुबाज्या (Aalubajya), 17) आन्त (Wanta), 18) आलुबञ्जार (Aalubanjar), 19) उखा (Ukha), 20) उजांथाछें (Ujanthachhen), 21) उदास (Udas), 22) उपाध्याय (Upadhaya), 23) उराय् (Uraye), 24) उलक (Ulak), 25) कंसाकार (Kansakar), 26) कःछें (Kachhen), 27) कःमि (Kami), 28) कःसिध्वं (Kasidhwon), 29) ककुमदु (Kakumadu), 30) कक्षपति (Kakshapati), 31) कछिपति (Kachhipati), 32) कताः (Kataa), 33) कतिला (Katila), 34) कपतग्वः (Kapatagwo), 35) कपाली (Kapali), 36) कब्बु (Kabbu), 37) कयप (Kayapa), 38) कय्ंप्वाः (Kaynpwaa), 39) कय्ति (Kayti), 40) कर्माचार्य (Karmacharya), 41) कवां (Kawan), 42) कवाङ् (Kawang), 43) कवे (Kawe), 44) कसः (Kasa), 45) कसजु (Kasaju), 46) कसपाल (Kaspal), 47) कसलवट (Kasalawat), 48) कसाः (Kasaa), 49) कस्ति (Kasti), 50) कांद्यः (Kandya), 51) काः (Kaa), 52) काःमि (Kaami), 53) काकि (Kaki), 54) काचि (Kachi), 55) कामि (Kami), 56) कामिचाखुं (Kamichakhun), 57) कायस्थ (Kayastha), 58) कारञ्जित (Karanjit), 59) कार्की (Karki), 60) कालु (Kalu), 61) काल्सिं (Kalsin), 62) कासि (Kasi), 63) कासिछ्वा (Kasichhwa), 64) कासुला (Kasula), 65) किजु (Kiju), 66) किपारां (Kiparan), 67) किबाछें (Kibachhen), 68) किमिसुकु (Kimisuku), 69) किमिसुकु वायेथा (Kimisuku Wayetha), 70) किलंनः (Kilanna), 71) किलम्बु (Kilambu), 72) किलाः (Kilaa), 73) किलाछें (Kilachhen), 74) किवानायो (Kiwanayo), 75) किसि (Kisi), 76) किसिकिइ (Kisikiee), 77) किसिजु (Kisiju), 78) कुचुमनि (Kuchumani), 79) कुछ्यें (Kuchhen), 80) कुटु (Kutu), 81) कुटुव (Kutuwo), 82) कुतुवजु (Kutuwaju), 83) कुथु (Kuthu), 84) कुमाइ (Kumai), 85) कुम्पाखा (Kumpakha), 86) कुम्ह (Kumha), 87) कुम्हाः (Kumhaa), 88) कुलु (Kulu), 89) कुलुजु (Kuluju), 90) कुश्ले (Kushle), 91) कुसाथा (Kusatha), 92) कुसि (Kusi), 93) कुस्मा (Kusma), 94) कै (Kai), 95) कैतिजु (Kaitiju), 96) कैल्हं (Kailhan), 97) कोख (Kokha), 98) कोङा (Konga), 99) कोजु (Koju), 100) कोण्डा (Konda), 101) कोतांचा (Kotancha), 102) कोपराखि (Koparakhi), 103) कोपुं (Kopun), 104) कोलांनसिं (Kolannasin), 105) कोलाछिपति (Kolachhipati), 106) कौ (Kau), 107) कौले (Kaule), 108) क्यातु (Kyatu), 109) क्व (Kwo), 110) क्वय्नः (Kwayna), 111) खचरा (Khachara), 112) खड्गी (Khadgi), 113) खत्री (Khatri), 114) खपे (Khape), 115) खमू (Khamoo), 116) खम्बु (Khambu), 117) खयगुलि (Khayaguli), 118) खयरगोलि (Khayaegoli), 119) खर्बुजा (Kharbuja), 120) खाँकि (Khaki), 121) खांसः (Khansa), 122) खाइजु (Khaiju), 123) खाईतु (Khaitu), 124) खाखः (Khakha), 125) खागि (Khagi), 126) खाताखो (Khatakho), 127) खानिबञ्जार (Khanibanjar), 128) खानिवा (Khaniwa), 129) खायमली (Khayemali), 130) खिंजु (Khinju), 131) खिंजेउ (Khinjyeu), 132) खिंसिं (Khinsin), 133) खिउंजु (Khiunju), 134) खिचा (Khicha), 135) खिचाखी (Khichakhi), 136) खिचाजु (Khichaju), 137) खिचुलु (Khichulu), 138) खिञ्चिति (Khinchiti), 139) खितिबखु (Khitibakhu), 140) खिनावसाहु (Khinawasahu), 141) खिप्वाः (Khipwaa), 142) खिमबञ्जार (Khimbanjar), 143) खिमु (Khimu), 144) खिमुरु (Khimuru), 145) खिम्बाजा (Khimbaja), 146) खुंजु (Khunju), 147) खुखुनसिं (Khukhunasin), 148) खुजु (Khuju), 149) खुतिखाता (Khutikhata), 150) खुपा (Khupa), 151) खुपाचिं (Khupachin), 152) खुपानसिं (Khupanasin), 153) खुलिमुलि (Khulimuli), 154) खुसः (Khusa), 155) खुसु (Khusu), 156) खुसुजु (Khusuju), 157) खें (Khen), 158) खेंखोला (Khenkhola), 159) खेंधौमाकु (Khendhaumaku), 160) खोंजु (Khonju), 161) खोखलि (Khokhali), 162) खोजु (Khoju), 163) खोतेजा (Khoteja), 164) खोत्ति (Khotti), 165) खोसिं (Khosin), 166) ख्याः (Khyaa), 167) ख्याजु (Khyaju), 168) ख्वँ (Khwon), 169) ख्वँउजु (Khwaunju), 170) ख्वपय् (Khwopay), 171) ख्वाखः (Khwakha), 172) ख्वाखलि (Khwakhali), 173) ख्वालापाला (Khwalapala), 174) गंगोल (Gangola), 175) गःछें (Gachhen), 176) गःसि (Gasi), 177) गज्यजु (Gajyaju), 178) गथु (Gathu), 179) गने (Gane), 180) गनेजु (Ganeju), 181) गनेश (Ganesh), 182) गपि (Gapi), 183) गमला (Gamala), 184) गमाल (Gamal), 185) गरद (Garad), 186) गरूद (Garud), 187) गलु (Galu), 188) गल्जु (Galju), 189) गवाजु (Gawaju), 190) गांबञ्जार (Gambanjar), 191) गांसि (Gaansi), 192) गाइँ (Gain), 193) गाइंजु (Gainju), 194) गाइंसि (Gainsi), 195) गाइजु (Gaiju), 196) गारु (Garu), 197) गिरि (Giri), 198) गुभाजु (Gubhaju), 199) गुमाञ्जु (Gumanju), 200)
ल्हाःतुती लां च्वय्गु चलन
रोजी श्रेष्ठ झीसं न्हापा न्हापा अप्पो धयाथें तता-केहेपिन्सं ल्हा: तुती सूर्दः, चन्द्रमा, ‘झंग:पन्छि,स्वां, सिमा, सिमाह:, सिमाकचा आदि थीथी कथंया बांबांला:गु बुट्टात वाउँक वचुक च्वयातइगु खनावइच्वनागु ख: । अझ गुलिं गुलिं मिजंतयसं नं च्वकेगु या: । थुकियात भीथाय् लां च्वकेगु अथवा लां च्वयात:गु घायगु चलन दु । अथेहे पिनेपिने तराईपाखे, थुकियात (गोडना गोडाइ) घाइ । न्हापा न्हापा ला झीथाय् विशेष यानाः नेवाःतता-केहेंपिनि थ्व छगू कथंया फेशन थेंहे जुयाच्वंगु ख: । तर थौंकन्हय् ज्यापुनी तता व तताःजुपिन्सं जक थथे थःगु ल्हाःतुति व विशेष यानाः पिलाक्वय् लां च्वयातःगु झीसं खनाच्चना । मेमेपि नेवाःनीतयसं थथे च्वय्गु मयाय् धुंकल । तराईपाखे व इण्डियापाखे धाःसा थ्व चलनया व्यापकता दहे दनि । थ्व चलन गथे गुकथं जुयावल धयागु खँय् परापूर्वकालय् जगत्जननीदेबी पार्वती दक्कले न्हापां च्व चलन दयकूगु धयागु छगू बाखं प्रचलित जुयाच्वंगु दु । देबी पार्वतीया लय्ताः वइबले नं तस्सक हे लय्ताइगु व तं वलकि नं मिखां हे छुँ मखनीगु प्रलयकारी जुइगु स्वभाव झी सकसिनं बाखनय् न्यनातइगु हे दु । अथेहे छन्हु देवी पार्वती छु जुया: खः तस्सक हे लयतानाच्वंगु दिन जुल । वनविहार याना: कैलाशपर्वतय् लिहां बिज्या:म्ह महादेव देवी पार्वती लय्तानाच्वंगु खना: महाद्य: थः न लय्ताल । देवी पार्वती लय्तागुया रहस्य मस्यूसां पार्वती लय्ताइगुलिं है जगत्या नं कल्याण जुइगु जुया: देवी पार्वतीयात फक्व नं अप्पो लय्तायकेगु मन तुना: महादेव सदां थ: नापसं तुं च्वनीपि देवगणतय्त सःता थथै आज्ञा यानाविज्यात – देबी पार्वती लयतानाच्वंगु खना: जितः नं तस्सक लयता:वल । देवी पार्वतीयात अझ लय्ताय्के फुसा जगतया तःधंगु कल्याण जुइ । अयजुया: देवी पार्वतीयात अप्पाे लय्तायकेत थन छगू तःधंगु लय्ता:भ्वय्या आयोजन याय्माल । स्वंगू लोकया नं देवदेवी, अप्सरा, वाद्यवादक सकसितं ब्वनाः हर्षोलासया वातावरण दय्की । महाद्य:या आज्ञा न्यना: देवगणत नं अतिकं लय्लय्ताया: न्हापां कैलाशपर्वतयात स्वर्गलोक स्वया: नं बालाक झःझ: धायकल । अन स्वंगू लोकया सकल देवदेवी व अप्सरागणत दक्वसिथासं खवर थ्यंकल । चयप्यता मिष्ठान्न भोजन व बांबाला:गु भिभिंगु आपालं आपाल न्हून्हूगु फलफूलया नं व्यवस्था यात । अनेक कथंया धूप दीप च्याका: सम्पूर्ण कैलाशपर्वत सुगन्धित जुइकल । देवाधिदेव महाद्य:या निम्तो जूगुलिं सकल देवदेवी छम्ह थे छम्ह बांबाला:गु तिसा वस: पुनाः झ:झ: धायका: थ्यंकवल । वखुनु दिनय् कैलाशपर्वत अमरावती स्वया: नं झःझः धाल । देवदेवीगणत सकसित स्वयं महाद्य: पार्वती हे लसकुस यानाः आशन ग्रृहण याकल । स्वंगू लोकयां सकल देवदेवीगणत भेला जुइवं अन गीत-संगीत व नृत्य शुरु जुल । गुम्हं भजन कीर्तनय मगन जुल, गुम्हं अप्सरातय्गु प्याखं स्वय्गुली मगन जुल । गुम्हं थःथवय् खँ ल्हाय्गुली व्यस्त जुल, गुम्हं नयत्वनेगुली भुले जुल । थुकथं न्ह्यैपुगु वातावरणय् कैलाशपर्वत गुंजायमान जुयाच्चन । आखिरय् थ:थ:गु आश्रमय् लिहांवनेगु इच्छा मजूइक मजुइक नं ई यक्व वनेधुकूलि ज्वलिंज्व: देवदेवीत छथ्व: निथ्वः याना: लिहां वनेगु क्रम शुरु जुल । उगु लसताय् गोण्ड देवता नं उपस्थित जुयाच्वंगु जुल । यक्व लिबाय् धुंकूगुलिं गोण्ड देवता नं थःगु आश्रमय् लिहां बनेत गाेण्डदेवीयात पियाच्वंगु जुल । तर गोण्डदेवी मेमेपिं देवीतलिसे उगुंथुगु खँ ल्हायुगुली व्यस्त जुयाच्वंगु जुया गोण्डदेव थःत पियाच्वंगु वं सिहेमसिल । गोण्डदेवी थःपाखे स्वःसा बनेनु धकाः इशारा याय् धका; गोण्डदेवं स्वया: नं च्वंगु ख: । स:ते ला धाःसा नं सांगीतिक वातावरणय् खलल वइगु जुया: सःते न॑ मछिन । सुयातं सःतके छ्वय् धाय्त नं सकलें थःथ:गु ध्यानय् मस्त जुयाच्वंगुलिं सुयातं धाय् नं मछिन । आखिरय् थ: हे बना: ब्वनाहय्माल धका: देवीपिं सकले मुना: खँ ल्हानाच्वथाय् हुलय् वना: थ: देवीयात गोण्डदेवं ल्यूने व्बहलय् तीजक ल्हा: तल । गोण्डदेवं उलि छु यात, अन छगू तःंधंगु हे मखुथें जुल । गोण्डदेवं थः देवी धका: ल्हा: तःम्ह ला गोण्डदेवी सखुसे देवी-पार्वती हे लाचाच्वन । थःगु ब्वहलय् थथे सुनां ल्हा: तल धका: पार्वतीं लिफ: स्वःबले थःगु पाखें तधंगु भूल जूगु ताय्का: गोण्डदेव मछाला: ख्वाः ह्याउँसे च्वंकल । देवी पार्वती तम मि जुयाः तत: ग्वय्क मिखा कनाः जिगु म्हय् थथे ल्हा: तय्गु आँट छंके गनं वल ?’ धकाः वा्क्क छित । देवी पार्वतीया रुप खना: ग्याना: क्षमा फ्वसेँ गोण्डदेव धाल -‘जिं सीक चाय्क थज्यागु अपराध यानागु मखु महादेवी ! जिं खा: मखना, सकलें देवीपिन्स छगू हे धंगया तिसा वस: तियातःगुलि ल्यूने स्वयूबले जिगु मिखाय् थःहे देवी धका: ल्हाः तयागु, भूलं छःपिन्त स्पर्श : याय्लात । जित: थःहे पुत्रवत् सम्झे जुया: क्षमा याना: बिज्याहुं महादेवी ! थथे धया विन्ति यात नं : देवी पार्वतीया त॑ कमला: । थुगु घटना यानाः सांगीतिक वातावरण नं स्तब्ध जुल । सकलेँ उखेपाखे हे मुंवल । सकसिगुं मिखा उखेपाखे हे जूवल । थुखेर सांगीतिक वातावरण अवरुद्ध जुया: मेगु हे हल्ला जूगु कारण महादेवं मसिया: नन्दीभृङ्गीतयके ‘छाय् छु जुल’ धका: न्यनाबिज्यात । नन्दीभृङ्गीया पाखें अन जूगु खँ न्यनालि ‘गोण्डदेवं थज्याःगु अपराध ला याइमखु ‘ धयाथें मनय् तया: पार्वतीपाखे विज्या:बले गोण्डदेवं नं ‘थःगु भूल क्षमा यानाब्यू’ धका: ग्या:पहलं ल्हाः ज्वजलपा याना: देवी पार्वतीया पाली भोपुइत्यंगु खना: महादेव देवी पार्वतीयात सम्झै याना: धयाविज्यात-‘म्वाल देबी ! गोण्डदेवं याय् धका: याःगु मखु, थःगु गल्ती स्वीकार याना: क्षमा नं फ्वनाच्वंगु दु । हाकनं देवीगणपिं सकसिनं धारण यानातःगु वस्त्र आभूषण नं ज्व: हे लाःगु व समा:ज्वलं नं ज्व: हे लाःगु जुया ख्वाः मखंक ल्यूनें जक खनीबलय् न्ह्याम्हेसित नं भ्रम जुइफु । अथेजुया: गोण्डदेवयात क्षमा यानाव्यू धका: महादेवं देवी पार्वतीयात सम्झे बुझे यासेलि देवी पार्वतीया नं तं क्वलानावन । लिपा गाण्डदेवया पाखें भ्रमवश गुगु गल्ती जुल उकी थःपिनिगु नं छुं भतिचा गल्ती दु धैगु खँ महसुस यानाः गोण्डदेवयात क्षमा ब्युसें धयाविज्यात ‘झीगु समवस्त्र, समआभूषणया कारणं झीगु शरीरय् नं समता खनेदैगु स्वभाविक हे ख: । थज्याःगु गल्ती भ्रमबश थौं गोण्डदेवयापाखेँ जुल, लिपा मेमेपिनिगुपाखेँ नं जुइफु । अथेजुया: झी सकसिनं हे थःथःगु म्हय् छगू छगू फरक प्रतीक दय्कातल धाःसा लिपा लिपा गबलेँ नं थज्यागु गल्ती दोहरे जुइ मखु ……’ देवी पार्वतीया सुझावयात अन उपस्थित जुयाच्वपिं देवीगणत सकसिनं यःताय्कल । अले वखुनु हे गोण्डदेवया ल्हाःतं दकले न्हापां देवी पार्वती थःगु म्हय् लां च्वकेगु शुरु यात सा मेमेपिं उपस्थित देवीगणत सकसिनं नं थःथःगु म्हय् थःत यःयःगु प्रतीकचिं च्वकावन । लिपा दक्व मिस्तयसं थथे च्वकेगु यानाहल । देवी पार्वतीयापाखें शुरु जूगु थ्व लां च्वय्गु चलन उबले जनफाः त्वपुक वस्त्र धारण यायगु चलन मवःनिबलये जनफातय् जक च्वय्गु व च्वकेगु चलन जुयावइच्वंगु ख: । लिपा कालान्तरय् मिस्तय्सं थःथःगु इच्छाकथं जनफा:या लिसेँं शरीरया मेमेगु ब्वय् नं लप्पाय्, नाडी, देल्हाःतय्, पिलाक्व जाय्क जाय्क नं च्वकेगु व च्वय्गु चलन छगू कथंया फेशनया रुपय् हे विकसित जुयावल । शुरु शुरुइ
