ल्वहंपौ अभिल्लेखया विषयबस्तु
ल्वहंपौ अभिल्लेखया विषयबस्तु न्ह्यब्वःम्हः बज्रमुनि बज्राचार्य चीन संय् भायेया न्यासःगू भाषा भाषिकामध्ये थःगु हे लिखित परम्परा दुगु न्यागूगु थाय्या भाषा कथं नेपालभाषायात कयातःगु दु । मल्ल जुजुपिन्सं नेपाल मण्डल दुने शासन न्ह्याके न्ह्यो गोपाल, महिषपाल, किराँत, लिच्छवीतयेसं शासन न्हयाके धुंकूगु खँ गोपालराज वंशावलीसं न्ह्यब्वया तःगु दु । थुगु मल्ल शासन स्वयां न्ह्यो नेपालमण्डलय् राजभाषा कथं संस्कृत भाषां थाय् कयाच्वंगु खँ थीथी अभिलेख पाखें प्रमाणित जूगु दु । थ्वहे शासन परिवर्तनया आधार इतिहासयात नं विभाजन यायेगु ज्या जुल । नेपाल सम्वत शुरु जुइ स्वयां न्ह्योयात प्राचीन काल, ने.सं. शुरुनिसें पृथ्वीनारायण शाह नं नेपाल एकीकरण याःगु ईतकयात मध्यकाल व शाह वंशया शुरुनिसें थौंतक या ईयात आधुनिक काल धकाः धायेगु यात । छुं नं इतिहासयात प्रमाणित यायेगु आधार धैगु हे उगु इलय् तया: वंगु अभिलेख खः । उगु इलय् च्वयावंगु सफूत खः । थ्वहे ज्वलंया माध्यमं उगु इलय् जुयावंगु घटनायात मालेगु आधार खः । थौंतकया अध्ययन अनुसन्धानपाखें दकलय् न्हापां नेपालय लुयाः वःगु ल्वहंपौ ई.पू. २५५ निग्लिहवाय् अशोक अभिलेख खः नेपालमण्डल दुने लुयावःगु न्हापांगु अभिलेख धैगु जय वर्माया नां उल्लेख जूगु शक सम्वत १०७ (ई.सं. १८५) या जूगु दु । थ्वयां ई.सं. ४५९ पशुपतिया अभिलेख ई.सं. ४६४ चांगु नारायणय् मानदेव तया: वंगु विजय स्तम्भं खः । लिच्छवी शासनया ई दुने करीब २५० गू अभिलेख लुया: वःगु दु । व फुक्क उगु ईया राजभाषा संस्कृतं च्वयातःगु दुसा करीब २५० खँग्व: असंस्कृत खनेदु । गुगु खँग्व:त उगु ईया जनभाषा खँग्वः जुइमा: धैगु खँ डा. कमल प्रकाश मल्लजु न्हयब्वया दीगु दु । नेपालमण्डल दुने नेपालभाषं च्वयातःगु न्हापांगु ल्वहंपौ सक्व बज्रयोगिनीया स्तम्भय् कियातःगु रुद्रदेवया ने.सं. २९३ खः धैगु थौंतकया अध्ययनं क्यंगु दु । ने.सं. २९३ लिपा नेपालमण्डल दुने सलंसः ल्वहंपौत लुयाः वःगु दु । संचार माध्यमया अभाव व धार्मिक आस्थां जनमानसय् थाय् कयाःच्वंगु कारण सुं नं मनूतयेसं सामाजिक राजनैतिक व धार्मिक ज्या यायेबलय् ल्वहंपौ कियाःतय्गु परम्परा न्ह्याकाः थन गुगू परम्परा थौंतक नं न्ह्याना हे च्वंगु दनि । थुगु मल्ल इलय् नेपालभाषं नीस्वना तःगु ल्वहंपौ, ई व परिस्थिति कथं फरक विषयवस्तु उल्लेख जुगाच्वंगु दु । थ्वहे ल्वहंपौलय् उल्लेख जुयाच्वंगु विषयवस्तु थन न्ह्यब्वया च्वना । ल्वहंपौलय् उल्लेख जुयाच्वंगु विषयवस्तु अप्वः धार्मिक प्रवृत्तिया खनेदुसां नं सामाजिक, आर्थिक, राजनैतिक, कानून आदि खनेदु । धनबज बजाचार्यजुं संकलन यानाःदीगु मध्यकालीन अभिलेख दुनेया अभिलेखत अध्ययन यानाः स्वयेबलय् अप्व: यानाः धार्मिक विषयवस्तु उल्लेख जुयाच्वंगु खनेदु । धार्मिक विषयवस्तु धायेबलय् द्यः पलिस्था यायेगु, जीर्णोद्वार यायेगु, सतः दयेकेगु, द्यःया न्ह्योने किसि, सिंह, त्वलं, इलां तयेगु, द्यःया न्ह्योने चाक: मत: च्याकेगु, अपसँं च्वंपिन्त पालं याकेगु, दच्छिया छकः यज्ञ, होम बोसंचा यायेगु, गं तयेगु, जोगीतयेत भ्वय नकेगु आदि खँया उल्लेख जुयाच्वंगु दुसा अभिलेखय् सामाजिक विषयवस्तुयात नं थाय् बियाः तःगु खनेदु । सामाजिक विषयवस्तु धायेबलय् जनतायात मदयेक मगाःगु हिति तयेगु, पुखु दयेकेगु, ज:धुं तयेगु, सत: फल्चाया न्हयोने वा, छो, सु, छ्वालि पायेगु व्यवस्था नापं सामाजिक मर्यादा व परम्परायात ल्यंकाः तयेगु लागि प्रजा व जुजुपिं पाखें जग्गा क्यब दान बियाः उगु बुँ क्यबया आयस्तापाखें वःगु अन्नपाखें दच्छिया छक: गुथि न्यायेकेगु स्यनाःच्वंगु द्यः सतः फल्चा आदि मर्मत यायेगु । समय परिस्थितियात ध्यान बियाः परम्परायात ल्यंकाः तयेयु लागि जग्गा मिल धाःसा व वःगु धेबां ज्या याये माःगु व गुथियारयाके ल्हाप॑ कायेगु, लच्छिया छकः सँल्हु भ्वय् न्यायेकेगु, द्यःया न्ह्योने सरसफाइ यायेगु सँख्वाः पायेगु घ्यः चिकं न्यानाः मत छ्वयेकेगु आदि सामाजिक परम्परा न्ह्यब्वया तःगु खनेदु । छुं नं सामाजिक परम्पराय् अवरोध वयेवं सः स्यूपिं ज्योतिषपिन्त सल्ला यानाः सामाजिक नियमया उल्लेख यायेगु गथेकि सुं मनू सित धाःसा ग्वन्हुबारे यायेगु पिने च्वंपिं सितकि दुने च्वंपिं सितकिं अजागु इलय् सामाजिक परम्परा गुकथं हनेगु धैगु नं उल्लेख जुयाच्वंगु दु । अथेहे राजनैतिक बिषयवस्तु नं खनेदु तर धार्मिक विषयवस्तु स्वयां म्होजक खनेदु । देश सुरक्षित यायेगु मुख्य तत्व धैगु सुव्यवस्थित राज्य संचालन, शक्तिशाली प्रशासन, देया किल्ला आदि खः । उकिं राज्यया किल्ला दच्छिया छकः मर्मत यायेमाःगु वन गढ (वन किल्ला) आदिया सुरक्षित यायेमाःगु, सुनानं गढया जंगल नष्ट याये मदैगु तर विषय परिस्थिति सामाजिक मर्यादायात ध्यान तयाः छुं गथें गुथि न्यायेकेणु इलय् तोके यानाः तःगु गुथिं धाःसा ध्यने दैगु धकाः सामाजिक परम्परा व राजनैतिक वा राज्यया सुरक्षाया विषयय् ध्यान बिया च्वयातःगु खनेदु । इतिहासय् वनगर्दपाखें जनतायात इलय् ब्यलय् सुरक्षित यानाः तःगु झीसं स्यू । मल्ल इलय् बरोबर लिक्क च्वंगु वा तापाःगु राज्यं युद्ध याइगु इलय् प्रजापिन्सं थःगु सुरक्षितया लागिं जंगलय् दुने अन्न सरसामान सुचुकेगु यानाः वःगुदु। अथेहे ल्वहंपौलय् प्रजापिन्सं छु छु याये ज्यू छु छु याये मज्यू धैगु खँया उल्लेख यायेगु । अपराधिक ज्या याःपिं मनूतयेत छु छु दण्ड यायेगु, गुलि बं पुइकेगु, बं सुनां कायेगु, सुनां सुनां छु छु थाय् वस्तु उपयोग याये दैगु धैगु कानूनी सुच नं उल्लेख यानाः तःगु खनेदु । अथेहे इतिहासया विषयवस्तु उल्लेख यायेगु उगु इलग् जुयाच्वंगु, जुयावंगु महत्वपूर्ण घटना उल्लेख यायेगु द्यःया बारे पौराणिक ग्रत्थ वा पुराण, धार्मिक ग्रन्थया घटना उल्लेख यागेगु परम्परा खनेदु । ल्वहंपौ अर्थात अभिलेख जुजु व प्रज्ञा निथ्वःपाखें तःगु खनेदुसा प्रजापिन्सं तःगु अभिलेखय् जुजुया नां उल्लेख यायेगु परम्परा नं दुसा जुजुपिं पाखें त:गु अभिलेखय् प्रजाया सुख समृद्धि आयु सन्तानया कामना यायेगु परम्परा दुसा थजागु ज्या स्थानीय अधिकार प्राप्त जूपिं भारदारपिंपाखें नं तःगु खनेदु । अभिलेखय् राजवर्णन यायेगु परम्परा दु । राज्यय् दुने जुयाच्वंगु, जुजुया शक्ति, यश, कृति व जुजुं यानाः वंगु महत्वपूर्ण घटना व जुजुया शक्ति, ज्या उल्लेख याःगु खनेदु । अथेहे अपराध नियन्त्रण यायेगु कथं नं सुं नं मनुखं अपराध यानाच्वंगु दुसा उम्ह मनूयात सामाजिक बहिष्कार यायेगु, देश निकाला यायेगु, धार्मिक ख्याच्व: कथं निसन्तान जुइगु, पञ्चमहापाप लाइगु, जुगाँजुग तक नर्कया बास लाइगु आदि विषय अभिलेखया विषय वस्तु कथं खनेदु । अथेहे राजद्रोहया ज्या याइपिन्त जनतातयसं जनकारवाही याये फैगु सूचना तक नं अभिलेखय् तयेगु, अथेहे जुजुयात निमन्त्रणा बिइत दयेका: तःगु सिंहासन बालं कायेफैगु खँत नं अभिलेखय् खने दुगुलिं उगु इलय् हरेक कथंया सूचं, विज्ञापन, कानून अनुशासन आदि जन सरोकारया खँत फुक्कं उल्लेख यानाः संविधानया ज्या तकं अभिलेखपाखें जुयाच्वंगु स्पष्ट जू । थुगु अभिलेखया विषयबस्तुया समग्र रूपं धायेगु खःसा क) धार्मिक ख) सामाजिक ग) राजनैतिक घ) कानून ङ) इतिहास च) राजवर्णन आदि कथं विभाजन यायेछिं । अप्व: याना थजागु अभिलेखत छुं नं धार्मिक उत्सवय् तःगु खनेदुसा परिवार दुने सुं नं मनूत सीबलय् सीम्ह मनूया आत्मा शान्तिया कामना याना तयातःगु खनेदु । अभिलेख तइबलय् उगु ज्या जूगु सम्वत तिथि कथं नक्षत्र, योग, करण, बार, महिना व तःम्ह् मनूया नां गोत्र व न्हापाया पुस्ता व लिपाया पुस्तापिनिगु नां नं उल्लेख यायेगु परम्परा दु । ल्वहंपाै अभिलेखया विषयवस्तु – बुँदागत रुपं क्वय् न्ह्यब्वया च्वना १ द्यः सतः, गजू, मण्ड, किसि, सिंह, तोलं, इलां तयेगु
देगःया तुनासी कियातःगु कामुक कला वा अश्लिलता
बज्रमुनि बज्राचार्य, किपू नेपालय् खनेदुगु देग:या ताजियात स्वय्बले शिखर शैली, गुम्वज शैली, पेगोडा शैली आदि खनेदु । शिखर शैली व गुम्वज शैलीया देगलय् सामान्यतया: ल्वं व अप्पां दय्कातःगु खनेदुसा, पेगोडा शैली (नेपाली शैली वा नितँ वा नितँसिबें अप्व: पौचिना: दय्कातःगु) देगलय् पौयात थाका: तय्गु लागी ४५ डिग्री कोणय् तुँडाल वा तुनासि सिँया तयातःगु खनेदु । थ्व तुनासिया मुख्य ज्या पौयात लिधंसा वा तिबः बीगु ख:। तर कलाकृतिया माहिरपिं नेपाली कलाकारपिं देगःयात ताःई तक ल्यंकाः तय्त तुनासि छ्यःगु नापनापं स्वय्बले यइपुसे च्वंकेत तुनासी आध्यात्मिक भावना ब्वलनीकथंया विभिन्न कथंया द्यःपिं सिं कीगु याना: थःगु कलात्मकता ब्वय्गु यानावयाच्वंगु दु । देगःया प्यंगू कुनय् सल, धुँ, गरुड किया: लिधंसा बियात:गु दुसा, दथुइ दथुइ मातृका देवीपिनिगु किपा: बीगु, वया क्वय् थीथी पशुपंक्षी, भक्तजनपिं, गनं गनं कामुक कलायात ब्वय्गु यानावयाच्वंगु दु । कामुक कलायात नेपाली समाजय् अश्लिलकथं काइ । अथेखःसां तुनासी कामुक कलायात हे ब्वयगु छाय् जुल ? गबलेनिसें न्ह्यात धैगु विषयलय् नेपाली जनमानसय् सुनानं स्पष्ट व चित्त बुझे जुइक लिस: बीफयाच्वंगु मदु । कामुक कला छेँया तुनासी खनेमदु । ल्वं, अप्पा, चा, धातु आदिइ कियातःगु खनेमदु केवल पेगोडा शैलीया देगलय् तयातःगु सिँया तुनासी जक छाय्? थ्व न्ह्यसःया लिस: मालेत मूर्ति कलाया विकास बारे सीकेगु – आवश्यक खनेदु । नेपालय आःतक लुयावःगु मूर्ति चायागु इपू न्हापांगु शदीपाखे खः धैगु खँ लैनसिंह बाङ्गेलपाखें प्रष्ट जुइधुंकूगु दु । चाया लिपा ल्वं, सिँ, धातु आदिया मूर्ति खनेदत । प्राकृतिक रुप न्ह्याथाय् नं दैगु अःपुक कायफैगु गुगुलिं सिँयात वास्तुकलाय् न्हापातिसें छ्यलाव:गु जूसां ल,फय्, निभाःया कारणं ल्बहं, चा, धातुसिवे म्हो जक टिकाउ जुइगु कारण नेपालय् देगलय् छ्यलात:गु तुनासियात काय्बले १३ औं शदीसिबें न्हापाया तुनासि धाःसा दुर्लभ ज्वीधुंकूणु दु । पनौतिया इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगलय् च्वंगु तुनासि, हिरण्यवर्ण महाविहार, रुद्रवर्ण महाविहार, इतुम्वाहालया तुनासि आःतक लुयावःगु मध्ये दकले पुलांगु खनेदु । नेपाःया मूर्तिकला भारत उपमहादिपया मूर्ति कला शैलीया प्रत्यक्ष अप्रत्यक्षकथं लानाच्वंगु दु। मौर्य, गुंग, कुषाण (गान्धार, मथुरा), गुप्त,पाल शैली आदि । मूर्ति कलाया विकासय् पाल कलाशैलीं तःंधंगु ह्यूपा: हल । थुगु इलय् मूर्तिकलाय् प्रतिमा लक्षणयात मना:से, तान्त्रिक प्रभावकथं अस्वाभाविक, रहस्यात्मक सांकेतिक मूर्ति निर्माण याय्गु ज्या जुलसा मध्यकालय् वया: राजपुत शैलीया मूर्ति निर्माण याय्गु ज्या जुल । थुगु इलय् देग:यात बांलाकेत मूलद्य: नाप स्वापू दुपिं द्यःपिं तुनासी कीगु नापनाप राजपुत जुजु सामन्तीपिनिगु एैयासी सामन्तीताया कारणं तुनासी मिथुन, कामुक व अश्लिल मूर्तियात खुल्ला रुपं कीगु चलनया शुरुवात जुल । राजपुत जुजु, सामन्तपिसं न्ह्याकूगु थ्व कामुककला, अश्लिलकलापाखें नेपाली कलाकारपिं नं प्रभावित जुल गुकिया परिणामकथं नेपाली समाजय् नं कामुक कलाया विकास जुल । नेपालय् थ्व कला पूर्वमल्लकालय न्ह्या:गु खनेदु । तन्त्रया चरम विकासया परिणामकथं थ्वैत कायुफु । भारतय् गुप्ततय्गु शासन वःगु इलय् हिन्दु अर्मयात राजश्रय वीगु झ्वलय् बुद्ध धर्मयात तसकं हेपे याय्गु जूवन । थुगु ज्यापाखें बुद्धिष्टपिसं थ:गु अस्तित्व ल्यंका: तय्गु लागी हिन्दूद्य: नाला: कायगु थःगु वौद्ध दर्शनयात नं ल्यंकाः तय्गु लागी तन्त्रयात बः काय्गु जुल । सन ११९७ य् भारतय् मुश्लिम आक्रमणपाखेँ नेपालय बिस्यु वःपिं बौद्धपिसं नेपालय विकास जुयाच्वंगु पाशुपत सम्प्रदाय नापनापं थ:गु धर्मयात ल्यंकेगु झ्वलय् संवर हेरुक थें जाःपि आलिङ्गन मुद्राय् द्य: पलिस्था याय्गु जुल । राजपुतया एैयासि व बज्रयानी तान्त्रिक प्रभावया कारणं नेपालय् १३ औं शदीनिसेँ कामुक कलाया खुल्ला विकास जूगु खनेदु । तन्त्रपाखेँ शुरु जूगु कामुक कला, अश्लिल कला नेपाली कलाकारपिसं हिन्दू, वौद्ध, शैव हरेक सम्प्रदायलय् स्थापित याय्गु कथं नेपालय् दुगु देग:या तुनासी कामुक कला झीगु परम्परा न्ह्यानावंगु खनेदु । थौं वया: थ्व कामुक कला बौद्धपिसं गुह्यरुपं मूर्ति तय्गु यानाच्वंगु दुसा हिन्दूपिसं खुल्ला रुपं देगःया तुनासी कियाः तय्गु यानावयाच्वंगु दु। तर थुकिया दर्शन थ:थ:गु कथं हे दु। थुजागु कामुक, अश्लिल कला खुल्ला रुपं देगलय् छाय् तल धैगु, खँय् नेपाली समाज माैन जुयाच्वंगु दु । गुलिसिनं थथे देगलय् अश्लिल वा कामुक मूति तल कि प्राकृतिक प्रकोप (भुखाय् ब्वइगु, मल: जुइगु ) पाखेँ देग:यात स्यंके फैमखु धाय्गु यानावयाच्वंगु दुसा, गुलिसिनं थथे तय्बले द्यःपिनि शक्ति बढे जुइ धायगु यानावयाच्चंगु दु। वास्तवय् कामुक कला प्राकृतिक प्रकोपपाखें बचे जुइत, द्यःया शक्ति अप्वयकेत मखुसे मनूतय्त सांसारिक आध्यात्मिक दर्शनया शिक्षा बीत खः। मनूतय्सं नसा नय्वले चाकु, माकु, फाकु, पाउँ, खायु धैगु सवा: वै । गुगुं नसा नय्वले थुजागु अनुभव जुइ गुगु शब्दया माध्यम व्यक्त याय् फैमखु, उकिया अनुभव याय्त स्वयं थःम्हं हे नया: स्वयमा: अथेहे मनूतय्सं शारीरिक व मानसिक रुपं अनुभव यानागु अनुभूति नं गुलिं शव्दं व्यक्त याय् फैमखु स्वयं हे अनुभव यायमा: । गथेकि मिसा व मिजं दथुइ जुइगु शारीरिक सम्पर्कया अनुभव । गुकियात तसकं न्ह्याइपु धैगु शव्दं व्यक्त याना: पूवनी मखु । बेलायत सहारानीया श्रीपेचय् च्वंगु कोहिनुर हीरा दकले न्हापां भारतया छम्ह माझिं समुद्रया किनारय् लुइकल तर हीराया महत्व मथुया:, हीरा धकाः मथुया: थ:गु जीवनभर गरीवीया जीवन हनेमाल । जब थुम्ह मनूया त्हाःतय् लात थौं वहे हीरा वहुमूल्य प्रतिष्ठित महारानीया श्रीपेचय् लाःवन । अथेहे दर्शनयात थुइकीपिनिगु लागी वहे दर्शन थ:गु जीवन मोक्ष वा निर्वाण तक थ्यंकीसा दर्शनयात मथूपिसं गलत ढंग छ्यला: थःगु जीवन वर्वाद याइ । थुजागु हे दर्शनयात कलाकारपिसं कामुक कलाय् ब्वयाव्यूगु खः। अश्लिल वा सेक्स कलायात मथूपिसं थःगु जीवन अथें छ्वइ तर सेक्स कला दुने निर्वाणया दर्शन दु । गुगु चीजयात मूर्ख, अनपढ, मथूपिनिगु लागी छ्या ! व सामान्य ख: । थूपिसं थ्वैत सकारात्मक कथं कया: जीवन सुघारया लपुइ छ्यली । थुकिया हे सांकेतिक अर्थ खःकामुक वा अश्लिल कला । बौद्ध धर्मय् तान्त्रिक दुहां वय धुंका: दर्शनयात गुह्य रुपं मन्त्र, यन्त्र, तन्त्र, योग, मुद्रा कलाया माध्यमं छ्यलेगु ज्या जुल, नयमज्यू धैगु नं छुं मन्त, याय भज्यू घैगु नं छु मन्त्त । पंचमकारयात स्वीकार यात । सेक्सयात नं स्वतन्त्र बिल । तर हरेक ज्याय् थःगु मौलिक दर्शनयात ल्यंकगु जुया: हे च्वन । महायान सम्प्रदापया मू आजु घैगु निर्वाण ख: निर्वाण शुन्यतापाखें प्राप्त जुइ । नार्गाजुनं प्रतिपादन याःगु शुन्यता दर्शन अंकया शुन्यता मखु । मानसिक शुन्यता खः । थ्व शुन्यताया प्रतिरुप हे कामुक कला वा सेक्स ख: । मिसा व मिजंया दथुइ संभोग (म्हभोग ) जुइगु इलय् चरमसिमाय् थ्यनीग् इलय् छझा: (क्षणिक) थुजागु अनुभव जुइ, गुगु इलय् न भूतया खँ लुमती न अभूतया खँ लुमनी न भयदै न भाव दै न
मनूतय्गु जीवनय् नां छुइगु संस्कारया महत्व
उपप्रा वज्रमुनि वज्राचार्य म्हसीका मनूत सामाजिक प्राणी ख: । मेपिं प्राणीयाके सिबें चेतना तत्व अप्व: दुगु कारणं मनू मेपिं प्राणीपिंसिबें बिस्कं जुल । मेपिं फुक्क प्राणीयाके आहार, विहार, निद्रा, भय व मैथुन दै, तर चेतना वा विवेक मनूयाके जक हे दु । थथे बिचाः याय्फुपिं विवेकशील, चेतनशील प्राणीपिन्सं जक हे कन्हय्या खुशीया लागी थौं योजना दय्के फै । कन्हय्या खुशी, आनन्दया लागी याइगु पूर्व योजना वा ज्या हे संस्कार ख: । संस्कारया विभिन्न अर्थ दु, विभिन्न अर्थया नं सारयात स्वय्गु खःसा संस्कारं हरेकयात “बांलाकेगु, दय्केगु, भिंकेगु, मर्मत याय्गु शुद्धिकरणया लागी हे संस्कार छ्यला: वयाच्वंगु खनेदु । लिपा वना: संस्कारयात धर्मया रुपय् नाला: काय्गु यात । ब्यक्तिया काय, वाक, चित्त शुद्धया लागी याइगु धार्मिक अनुष्ठान, गुकिं मनूयात समाजया पूर्ण दुज: दय्काः बी । संस्कार खँग्व: धर्मनाप तसकं क्वातुक स्वापू दु, अप्व: याना: धार्मिक क्रियाया लागी हे छ्यला: वयाच्वंगु दु । थौं वया: संस्कार धायबलय् धार्मिक अनुष्ठान, कर्मकाण्डया अभिन्न अंगकथं खनेदु । वास्तवय् संस्कारया अर्थ नीति, नियम, अनुशासन, निर्माण ख: । गबलें गबलें धाय्गु नं याः राजनैतिक संस्कार, सामाजिक संस्कार, धार्मिक संस्कार, राजनैतिक संस्कार धायबलय् राजनैतिक इमान्दारीता, सत्यता, बफादारीया रुपय् संस्कारयात कयातःगु दुसा, सामाजिक संस्कार धायबलय् सामाजिक मूल्य, मान्यता, नियम, अनुशासनया रुपय् कयातःगु खनेदु, अथे हे धार्मिक संस्कार धाय्बलय् पूजा, उपासना, भक्ति, अनुष्ठानया रुपय् संस्कारया रुपय् कयातः:गु खनेदु । संस्कार खँग्व: वैदिक साहित्य, ब्राम्हण साहित्य आदिइ न्ह्यथनात:गु मदु । अथेख:सां संस्कार याय्गु चलन धा:सा वैदिक साहित्य रचना जुइसिबें न्ह्य: हे दय्धुंकल धैगु सीदु । (पाण्डेय, २००६:१९) वैदिक साहित्यय् संस्कारया अंग व संस्कार याइबलय ब्वनीगु मन्त्र दुथ्याय्धुंकूगु कारण संस्कार याय्गु चलन सभ्यता शुरुवात नापनाप हे जुइमा: धैगु अनुमान याय्फु । सिन्धुघाटीया सभ्यताय् मेसोपोटामिया, हडप्पाथें जाःगु थासय् मनू सीबलय् मनूयात ल्हाका: ह्याउँचा, स्वाँ व मेमेगु वस्तु तयात:गुपाखें अन्त्येष्टि संस्कार शुरु जुइ धुंकल धैगु सीदु । वैदिक साहित्यय् नं अन्त्येष्टि संस्कारया उल्लेख दु । थुकिं मानव सभ्यता नाप नापं मनूया जीवनय संस्कार याय्गु चलन नं बुलुहुँ आवश्यकता अनुरुप विकास जुजुं वन धैगु सीदु । मानव जीवनय् जन्म जुया: मसीतले आनन्दपूर्वक म्वाय्गु लागी परिवार, समाजय् ब्यवहार बांलाका, चरित्र शुद्ध यानाः, अनुशासनय् च्वनाः सामाजिक नियमयात पालना याना: वनेफत धाःसा जीवन सरल व सरस रुपं न्ह्यांवनी । उकीया लागी सामाजिक आवश्यकताया रुपय् संस्कारया जन्म जल । वहे संस्कारयात लिपा धार्मिकया रुपय् थाय् बिल । गुकिंयाना: मानव जीवनय् मयासे हे मगाःगु क्रियाया रुपय विकास जुल । संस्कार छकलं निमाण जूगु मखु, सामाजिक आवश्यकता हे संस्कारया जननी ख:। थज्याःगु संस्कार भूगोल, जातजाति, धर्मया भिन्नता नापनापं संख्या नं फरक जुइ । गौतम धर्मसूत्रयु चालिस संस्कारया ब्याख्या दु । संस्कारयात विभिन्न इलय्, विभिन्न धार्मिक ग्रन्यय् फरक फरक कथं संख्या न्ह्यथनातःगु दु । आश्वलायन गृह्यसूत्रय् ११, पारस्कर गृह्यसूत्रय् १३, बौधायन गृह्यसूत्रय् १३, बाराह गृह्यसूत्रय् १३, बैखानस गृह्यसूत्रय् १८, अङ्गिरा गृह्यसूत्रय् २५, गौतम धर्मसूत्रय् ४०, स्वामी दयानन्द सरस्वतीया संस्कार विधि व पण्डित भीमसेन शर्माया षोड्स संस्कार विधिइ १६ न्ह्यथनातःगु दु (पाण्डेय्,२००६:१०१-७) । थ्व फुक्कयात मिले याना: हिन्दूतय् सोह्र संस्कार व बौद्धतय् दश संस्कारकथं क्व:छीगु जुल । हिन्दू व बौद्ध निथ्व: दथ्वी नं महत्वपूर्णगु छगु संस्कार नामकरण वा नां छुइगु संस्कार खः । नां छुइगु संस्कार हरेक वस्तुयात म्हसीकेगु थ:थ:गु नां दु थें हे थ्व संसारय् अरबौं अरब मनूतय् दुने नं थ:थःगु नां दु । नां छुइगुया उद्देश्य मचायात परिवारय् दुथ्याकेगु ख: । नां हे इमिगु म्हसीका ख: । गुलिं त:धी, चीधी, हाकु, तुयू, भुयूपिं मनू दथुइ नं थ:गु विशेष नां छुनां थ:गु म्हसीका दय्काच्वनी । मनू जन्म जुइ, सिना वनी । जन्म जुइसातं उम्ह मनूयात म्हसीकेगु लागी नां छुना: बी, व हे नामं उम्ह मनू सिनावनी । सिना वने धुंकूसां सुनानं वैगु नां काय्वं म्हस्यूपिन्सं जूसा वैग नां नाप वैग ख्वाः, म्हघी लुमंका: काइसा म्हमस्यूपिन्सं वैगु कीर्ति, बांला:गु, बांमला:गु थःम्हं स्यूगु, न्यनातैगु ज्या लुमंका: काइ । गुलिसिया नां मनूया म्ह मदयाः वनेवं हे नापं तनाः वनीसा गुलिसिया नां शदिवं शदितक ल्यनाच्वनी । उकिं थज्याःगु नां फुक्क मनूया लागी अति महत्वपर्ण जूगुलिं जन्म जुइवं विशेष ज्याझवःकथं तय्गु यानाः वयाच्वंगु दु । गुकियात नामकरण वा नां छुइगु संस्कार धाइ । थुज्याःगु नां छुइगु संस्कार अति महत्वपूर्ण जुया: नं नेवाः समुदाय दुने थौंकन्हय् संस्कारकथं नां छुइगु त्वफिना: वंगु दु । न्हापा न्हापा जूसा नां छुइगु धका: हे झिंनिन्हु दुखुन्हु विशेष पूजा याना: नां छुइगु याइ । थ्व नं थाय् स्वयाः, जात स्वया: पा: । धर्मग्रन्थ, आचार्यपिनिगु धापूकथं झिन्हुं, झिंनिन्हुं याय्मा: धयात:गु दुसा आचार्यपिनिगु धापू नं फरक फरक दु । गुलिसिनं दश, बाह्र, सोह्र वा दछि दय्सात तय्गु यायमा: धयातःगु दु । थज्याःगु संस्कार परिवारया सुविधा व स्वास्थ्यय् ध्यान तया: याना: वयाच्वंगु दु । सामान्यतया मनूया नां निथी दै- गुह्य व बाह्य । जात: च्वइगु इलय् जातलय् तैगु नां गुह्य व पिने दक्वसिया न्ह्य:ने समाजं म्हसीकेगु लागी तैगु बाह्य नां । जातःया नां जात: पुइकाः स्वम्हेसिन॑ जक हे सी, शत्रुतय्त कने मज्यू धैगु नं धारणा दु । लौकिक नां छुइगु संस्कार याइगु इलय् थकाली, पुरोहितं मचाया न्हाय्पनय् कनेगु याइ। थुज्याःगु गोप्य नां मनू सीगु इलय् कपालय् जात: चिकाः उना: छ्वयवं न्ह्याबलेंया लागी तनाः वनी । थुज्याःगु जात:या नां नक्षत्रकथं तय्गु चलन दु। छन्हु वा न्हिछियात सूर्योदय जूगु ईनिसें ६ घण्टायात पहिलो प्रहर, वयां ६ घण्टा द्वितीय, मेगु ६ घण्टायात स्वगू व प्यंगू पहर कथं छगू नक्षत्र जुइ । थुज्याःगु नक्षत्र २७ गू दु । व हे कथं अश्विनी नक्षत्रय् जन्म जूम्ह जूसा प्यगू प्रहरकथं न्हापांगु प्रहरय् चु पाखें शुरु जूगु नां, द्वितीय प्रहरय् चे पा्खें शुरु जूगु नां, तृतीय प्रहरय् चो पाखें शुरु जूगु नां व प्यगू प्रहरय् ला आखलं शुरु जूगु नां तै । अथे हे मेमेगु नक्षत्रय् जन्म जूसा जातःया नां थुकथं तय्गु याइ – अश्विनी –चु, चे, चो, ला भरणी — ली, लु, ले, ला कृतिका –अ,इ, उ, ए, रोहिणी — ओ, बा, वि, बु, मृगशिरा — व, वो, क, कि, आर्दा –कु,घ,ङ,छ, पुनर्वसु — के,काे,ह, हि तिष्य – हु, हे, हो, डाश्लेषा — डी,डु,डे,ढाे मघा — मा, मि, मु,मे पूर्वफाल्गुणी — मो,टा,टि,टू उत्तरफाल्गुणी — टे, टाे, पा, पी हस्ता — पू, ष, ण,ठ चित्रा — पे, पाे, रा, री स्वाती — रु, रे, राे, ता विशाखा — ती,तु,तृ, ताे अनुराधा — ना,नी,नु,ने ज्येष्ठा — नो, या, यी, यू मुल — ये, यो, भा,भी, पूर्वषाढा — भू,ध,फा,ढा उतरषाढा — भे, भो, जा, जी श्रवण — खी, खू, खे, खो घनिष्ठा — गा, गी, गु, गे शतभिषा — गो, सा, सी सु पूर्वाभाद्रपद — से,सा्े, दा,दी उतराभाद्रपद — दू, थ, झ, ञ रेवती — दे,दाे,चा,ची बाह्य वा लौकिक नां छुइगु खँय् नं विभिन्न ग्रन्थय् विभिन्न धारणा न्ह्यब्वयात:गु दु। पारस्कर गृह्यसूत्रकथं नां छुइबलय् निग: वा प्यगःया जुइमा, ब्यञ्जनपाखे शुरु जूगु जुइमा:, उकी अर्धस्वर दुगु जइमाः, नांया ल्यूने दीर्घ स्वर वा विसर्ग दुगु जुइमाः। बसिष्ठया कथं निगः वा प्यगः न्ह्यागु जूसां ज्यू तर अन्तया आखः धा:सा लकारान्त वा रेकान्त जुइमज्यु । मिसातय्गु नां विजोर व आकारान्त जूगु जुइमा: । बैजवापया कथं मिसातय्गु नां स्वंग: आख:या व इकारान्त जुइमा: । मनू (ऋृषि)या कथं मिसाया नां सरल, न्यनेबलय् यइपुसे च्वंगु, न्ह्याइपुगु, मङ्गलसूचक, दीर्घवर्णपाखें अन्त जूगु, आर्शिवादयुक्त जुइमा: । ग्यानपुगु नां तय्मज्यू थज्याःपिं
स्वयम्भू पुराण व नागया प्रसङ्ग
उपप्रा-वज्रमुनि वज्राचार्य पृष्ठभूमि छुँ नं संस्कृति निर्माणया आधार धैगु उगु थाय्या भूगोल, मौसम, धर्म, राजनीति आर्थिक शिक्षा, पेशा खः । नेपा: कृषि प्रधान देय खः । कृषिनापं स्वापू मतःसें मनूतय्गु जीवन सुथांलाक न्ह्याकेफइमखु । जीवन सुथांलाक न्ह्याकेगु माध्यम धैगु हे धर्म ख: । धर्मयात पालना याकीगु कानून धैगु हे धर्मग्रन्थ खः । विद्वान्, प्राज्ञ धर्मगुरुपिन्सं अनया मनूतय्त ल्वय्क उगु थाय्या राजनीति, भूगोल, मौसम, जीवनशैली, समाज, अर्थ, पेशायात ल्वय्क अध्ययन याना: धर्मग्रन्थ च्वयातःगु जुइ । छुँ नं अभिलेख (साहित्य, धार्मिक ग्रन्थ ) धैगु उगु ईया हुयावनाच्वंगु, धुलं गयाच्वंगुअस्पष्ट किपा ख:, गुकियात सफा यानाः, बांलाका: ब्वनेफत धा:सा अझ स्पष्ट किपा खनेदयावइ । नेपाःया संस्कृति स्वय्बलय् अप्व: हे कृषि पेशानाप स्वापू दु । कृषियात माःगु वस्तु, कृषि उत्पादन जुइगु वस्तु वा ईयात ल्वयक संस्कृति निर्माण जुयाच्वंगु दु । स्वनिग:या प्रमुख बालीकथं वा व छ्वयात कयातःगु दु । असार महिनाय वा पीगु शुरु जुइगुलिं वस्वयान्ह्य: जेष्ठशक्ल षष्ठि सिथिनख:खुन्हु म्ह्याय्मस्त स:ताः थीथीकथंया वः नकेगु याइ । गथांमुग:बलय् बुँइ वा पीगु ज्या सिधय्काः छेँया फाेहर दक्व चीकाः सुचकुचु यानाः, उगु दिंनिसें नखःचखः, जात्रापर्वनापं धर्मया अभ्यास यानाः जीवनयात अःपुक म्वाय्गु माध्यम नेवाःतय्सं नालाकया: वयाच्वंगु दु । नेवाःतय्गु जीवन दर्शन इमिसं यानावयाच्वंगु संस्कृतिं नं क्यं । जीवन घःचा: खः । जीवनय् काय्गु जक मखु, बीगु नं यायमा: । का जक कयाः बी मसल धाःसा तयां तय्थाय् दइमखु, बि जक बिया: गनं वइगु मन्त धाःसां थ:के फुनाः वनी । जीवन कालबिल खः । सुनां थःत ग्वहालि या:सा उम्ह मनूयात नं माःगु इलय् ग्वहालि याइ, थःत जीवनय् ग्वहालि याःगु वस्तुयात हे छाय् मजुइमा सुभाय् बिइमाः, बियाच्वंगु दु । मोहनीबलय् थ:त जीवनय् उपयोगी जूगु वस्तु, पेशानाप स्वापू दुगु वस्तुयात पूजा याना: दच्छिया छक: न्हुधाः यानावयाच्वंगु दु । थःगु पेशा न्ह्याकेत ग्वाहालि ब्यूपिं ब्यां, ताहा आदियात नं सुभाय् बिया:नख:चख:त हनावयाच्वंगु दु ।थुपिंमध्ये नं कृषिनाप प्रत्यक्ष स्वापू दुम्ह प्राणि ताहा व ताहाया विषयस विभिन्न धर्मग्रन्थय् नं न्ह्यथनातःगु दु । उकीमध्ये स्वयम्भू पुराणय् नागया प्रसंग व नागनाप स्वापू दुगु संस्कृतियात थन न्ह्यथनेगु जुइ । धर्मय् ताहा (नाग)या थाय् नेपालमण्डलय् नेवाः समुदायदुने हिन्दू, बौद्ध, मुश्लिम व क्रिश्चियन धर्म हनीपिं दु । हिन्दू धर्मय् नं द्य:पिनिगु आसन, बाहनया रूपय् ताहायात छ्यलातःगु दु । जलाशयन विष्णुया आसनया रूपय् ताहा दु, विष्णुया च्यागू अवतार कृ्ष्णयात वर्षातपाखें रक्षा याय्त कुइकूम्ह नं ताहा हे ख, कृष्णयात स्याय्त संम्ह नं ताहा हे ख: । उगु इलय् कालीययात दमन याना: स्यानाबिल । अथेहे महाद्य:या जनैया रूपय् ककुइ हिनातःम्ह नं ताहा है खः । वथेतुं बौद्ध धर्मय् नं शाक्यमुनि बुद्ध ज्ञानप्राप्त याय्धुंकाः थःम्हं सय्कूगु ज्ञान सुयात कंसा जी धका: विचा: यानाच्वंगु इलय् वा वःबलय् सुचलिन्द नागं कुइकूगु, शाक्यमुनि बुद्ध जन्म जूगु इलय् आकाशं नन्द उपनन्द नागराजां जलधारा हाय्कूगु, सुजाता क्षीर भोजन याकूगु भिक्षापात्र नाग भुवनय् यंकूगु, सम्राट अशोक रामग्राम स्यंकाः बुद्धया अस्थिधातु लिकायत्यंगु इलय् नागराजां पना: लिकाय्के मब्यूगु, अशोक महाराज काश्मिरय् बुद्धधर्म प्रचार याय्त छ्वःपिं रक्षित, धर्मरक्षित, महारक्षित, महामेन्द्र व भद्रशालायात नागं दुःख ब्यूगु (वज्राचार्य, ११३०: ५), पंच बुद्धमध्ये अमोघसिद्धि बुद्धयात छ्यनय् कुइकाः च्बपिं न्हयग: छ्यंया ताहा आदि प्रसंग खनेदु । ताहायात धर्मय् बांला:गु व बांमला:गु नितां ज्याय् छ्यलातःगु दु । नेवाःतय्सं ताहा, सर्प, बि, नाग, नां काय् मत्य:म्ह, न्ह्यकां, अजिंगर नं धायग या: । तर ताहा धालकि सामान्यकथं व नाग धालकि द्यःया बहानया रूपय्, न्ह्यकां धालकि न्हिनय् मिखां मखंम्ह, अजिंगर धालकि तत्या:म्ह ताहायात थुइकी । न्हिप्यं च्वाउँसे च्वंम्हेसित नाग धाइसा व न्हिप्यं च्वाउँसे मच्वंम्हेसित ताहाकथं म्हसीकेगु याइ । ताहाया नाम नं नेवाःतयूसं नख: हनेगु यानावयाच्वंगु दु । बुंगद्य:या रथ वास्तुकलाय् नं रथया आकार कर्कोटक नागराजया आकारया १२ कु ताःहाक: याना: दय्केमा: धैगु धारणा दु (नेपाल देशको इतिहास, २०२८: १) । छेँ दय्केबलय् नाग बास यानाच्वंगु छेँयात भिंगुकथं काइ । सामान्यतया छुं नं थाय्या दुने जमीनय् नाग वा ताहा च्वनाच्वनी । उकि ज्योतिषयात क्यना: नागया म्हय्, छ्यनय्, न्हिप्यनय् मलाक दय्केगु याइ । नागया बासस्थान स्यंकाः मनूया बासस्थान दयकेत्यंगुलि क्षमा फ्वनेकथं नागया तिसा नवरत्नयात सिज:या थलय् तया: ल्हाकाः पूजा यानाः तिनि छेँ दय्केगु याइ (वज्राचार्य, ११३१: ४८-४९) । नेवाः संस्कृति कथं नःरां, सम्यक न्यायकीगु इलय् विघ्नबाधा मवय्केत नाग पूजा यायगु, ततःधंगु भ्वय्बलय् वा वइ धका: नागयात धौबजि नकेगु चलन दु । इलय् वा मवल धा:सा नागयात किसलि फ्यायगु, छाय्गु यानावयाच्वंगु दु (शाक्य, २०४९: ४२-४३) । महायानी आचार्य नागार्जुनं नाग भुवनय् वनाः नागपिंन्त प्रज्ञापारमिता सम्बन्धी धर्मदेशना याःगु, प्रताप मल्लयात नागवंशया रूपय् कयातःगु, बिडुडभ॑ कपिलवस्तुइ आक्रमण या:गु इलय् शुद्धोधनया प्यम्ह दाजुकिजामध्ये छम्ह गान्धार प्रदेश वनाः नागकन्यानापं वैवाहिक सम्बन्ध तया: अन हे राज्य दय्काच्वंगु खँ, करुणामय नेपा: हय्त: कर्कोटक नागराजां ग्वाहालि याःगु खँ आदि प्रसंग दु । अथेहे नेवाः संस्कृति दुने नागया प्रसंग यक्व दु । क्रिया समुच्चय क्रिया संग्रहलय् शिल्पशास्त्रसहित वास्तु नाग परीक्षा विधि न्ह्यथनातःगु दु । छेँ दनेत नाग पूजा याना: शुरु याय्गु, बरे छुइगु इलय् प्यंगु दिशाय् नाग च्वयातःगु प्यंगु: कूलिचां लुना: स्नान याकीगु, जनैकै वइगु इलय् येँयापिनि इतुबहालय् नाग पूजा याःवनीगु, झिनिगू तीर्थय् व्रत दनीबलय् नागया विशेष गुणयात लुमंका: व्रत न्ह्याकेगु प्रचलन दु । अथेहे आईतबार नागया व्रत च्वनीगु जुगुलिं नाग पूजा आइतवार याय्मज्यू धैगु विश्वास दु । नागयात पुँइ हाइबलय् वैद्यपिनिगु सल्लाहकथ छ्यं व न्हिप्यं गुखे स्वयाच्वंगु ख: धैगु सीकाः जक पूजा याय्गु प्रचलन दु । नागं स्वलाय् छक: दिशा हिली धैगु मान्यता दु । पूजा याइबलय् विशेष नियम दु । बुंगाः जूसा गुप्वी, खुसि जूसा झिछप्वी, ध्वंप्वा: जूसा न्हयूप्वी तया: पूजा याइ । पूजाय् मत, धुं, धुपाय्, घ्युः कस्ति छ्यले मज्यू, तर भुइसिन्ह:, पाला: (पाःला:यात नागया नसाकथं काइ) तया:पूजा याय्मा: धैगु विश्वास दु (शाक्य, २०४९: ४१) । अथेहे वास्तुकलाय् नं नागयात यक्व थासय् छ्यला:तःगु दु । द्यया तोरणय्, नारायणया आसनय्, हितिइ, पूजा याइबलय् चाया कूलिंचाय् नाग तयातःगु दइ । अष्टमंगलमध्ये छगू मंगलकथं नागयात च्वय्गु याइ । धर्मधातुया छचा:खेरं जनी थें नाग हिनात:गु दइ । चैत्यय्, पंचबुद्धया छ्यनय्, महाद्य:या ककुइ नं नाग तयातःगु दइ । नागयात द्वेषया चिंकथं कयाः उकियात नियन्त्रणय् तयफुसा मनूया लागि हितकारी जुइ धैगु प्रतीकात्मक अर्थय् नागयात कयाःतःगु दु । नागया प्राचीनता नागयात जल, स्थल प्राणीया रूपय् काइ । जमीन तःलय् ल: दुगु थासय् प्वा्थं चुया: न्ह्यावनीम्ह प्राणी जूगुलिं जमीनदुने ल:या स्रोत मालाः हिति हाय्केगु ज्याय् नं ग्वाहालि याइ । नेपालयात तिब्वतीतयसं ‘“नागद्वीप” नं धाय्गु या: । थुगु थाय्यात नागबास दह, बासुकि नागराजाया थाय्या रूपय् कयातःगु दु । उकि दकले न्हापां थ्व भूमिइ राज्य या:पिं जाति नं नाग जाति हे जुइमा: धैगु तर्क नं वयाच्वंगु दु । जयस्थिति मल्ल वयधुंका: पेशागत आधारय् नेवाःतय्गु जात निर्धारण जुल । गथेकि सुजाता जुजुं चीधीम्ह जेन्तीमहारानीया काय्पिन्त राज्य बिया:, तःधीम्ह कलाःपाखें दुपिं न्याम्ह काय्पिन्त पित्युंगु इलय् कपिलमुनिया शरणय् च्वंगु व
नेवाःतय्गु मौलिक संस्कारः ज्याःजंकु
उपप्रा. वज्रमुनि वज्राचार्य संस्कार म्हसीका मनूत जन्म जुयाः समाजय् च्वनाः म्वाय्गु चेतनाया विकास नापनाप संस्कारया जन्म जुल । संस्कारया अर्थ पवित्र, शुद्ध, भिंकेगु, बांलाकेगु, दय्केगु अर्थय् कयातःगु दु । ब्यावहारिक जीवनय् नं संस्कार धैगु मनू जन्म जुइधुंकाः मसीतले आनन्दं म्वाय्गु लँपु ज्याय्गु लागि छगू भूगोल, पुचःया मनूतय्सं छ्यलाः, अभ्यास यानाः सृर्जना यानाः तःगु मूल्य मान्यता हे संस्कार खः । जीवनय् याइगु संस्कार परिवार वा समाजया मनूतय्सं सुं मेपिं मनूया लागि क्यनीगु मार्ग दर्शन खः । गुकिया लँपुइ मनूतय्सं थः मसीतले न्ह्याकाच्वनी नापं मेपिन्त नं स्यनाच्वनी । मेगु कथं धाय्गु खःसा संस्कार धैगु निरन्तर रुपं क्यनाच्वनीगु पह खः । थुजागु जीवनय् याइगु संस्कारत नेवाः समुदाय दुने यक्व दु । संस्कार जात, भूगोल, धर्म कथं विस्कं दु । सामान्यतया नेवाः समुदाय दुने धर्मया ल्याखं हिन्दू, बौद्ध, मुश्लिम व ईसाइत दु । उकिं नं हिन्दू व बौद्धपाखें प्रभावित जूपिं अप्वः दु । नेवाः मुलतः हिन्दू व बौद्ध मखुसे थःगु हे भूगोलयात ल्वय्क हिन्दू व बौद्ध धर्मया आधारय् थःगु हे नेवाः धर्म हनाः वयाच्वंगु दु । धर्म दर्शनय् आधारित जुइ । दर्शन सःस्यूपिं विद्वान्पिनिगु तार्किक, विवेक, विचार, चेतनाया आधारय् सत्यतातक थ्यंकेगु लँपुया ब्याख्या खः । धर्म दार्शनिक, विद्वान्पिन्सं क्यंगु आधारय् मनूतय्सं क्यनीगु आचरण व ब्यवहार खः । उगु आचरण व ब्यवहार ब्वय्गु माध्यम वा कुतः हे संस्कार खः । उकिं संस्कार दुने धर्म निर्देशित जुयाच्वनी । नेवाः समुदाय दुने हिन्दू प्रभावित संस्कारयात सोर्ह संस्कार व बौद्ध प्रभावित संस्कारयात दश संस्कार धाय्गु याइ । थुपिं दश संस्कार व सोर्ह संस्कार दुने मलागु नेवाःतय्गु थःगु हे मौलिक संस्कारत नं यक्व दु । उकी मध्ये मनू बुढाबुढी जुइबलय् याइगु संस्कारया नां खः ज्याः जंकु । जंकु म्हसीका जंकु जीवनया पूर्वाद्ध व उतरार्द्ध निकः याय्गु चलन दु । पूर्वाद्धय् याइगु जंकुयात मचा जंकु गुगु मिसा मचा जूसा न्याला व न्हय्ला, मिजंमचा जूसा खुला व च्यालाय् याइ । उतरार्द्धय् जूसा ७७ दँ ७ ला ७ न्हु, ७ घडि, ७ पलाया साइतय् याइ । गुकियात संस्कृत भासं भीमरथारोहण धाइ । थ्व निगू जंकु नं कुण्डली वा जातः वा चाःचा नाप स्वापू दु । जंकु संस्कारया ज्या याइगु इलय् जातः वा कुण्डली तयाः पूजा याइगु व मचायात नं बुढाबुढीयात नं कुण्डली वा चाःचा सुइकीगुलिं जंकु जन्म कुण्डलीपाखें वःगु खः धैगु सीदु । ज्याः जंकु नेवाः समाजय् बुढाबुढी जुइकाः द्यःया रुपय् पलिस्था याय्त याइगु संस्कार हे ज्याथ जंकु खः । थुगु संस्कार ७७ दँनिसें १०८ दँया दुने मनू म्वानाच्वन धाःसा न्याक्वतक याय्गु चलन दु । मनूयात द्यः याइगु संस्कार जुगुुलिं थुगु संस्कारय् द्यःपिं सवार जुइत छ्यलीगु रथ आरोहण याकेगु याइ । उगु रथयात सूर्यरथ, चन्द्ररथ, ब्रम्हारथ, विष्णुरथ व शिवरथया रुपय् काय्गु याइ । उकिं रथ दय्की बलय् नं सूर्यया चिं कथं रथय् न्हय्म्ह सल, चन्द्रमा व ब्रम्हाया चिं कथं न्हय्म्ह हँय्, विष्णुया चिं कथं गरुड, शिवया वहान कथं द्वः रथय् कीगु याइ । न्हापांगु जंकुयात संस्कृत भासं भीमरथारोहण, निक्वगुयात चन्द्र रथारोहण, स्वक्वगुयात देवरथारोहण, प्यक्वगुयात महारथारोहण व न्याक्वगुयात दिब्यमहारथारोहण धाय्गु याइ । न्हापांगु जंकु ७७ वर्ष ७ महिना, ७ दिन ल्याखं याइसा निक्वगु जंकु द्वःछिकः चन्द्रमा खनीगु दिं याइ । गुलिसियां मनमास ल्याः तयाः गुलिसियां मतसे याइगु जुगुलिं एकरुपता मदु । ८१ वर्षनिसें ८४ वर्षय् दुने याइ । स्वक्वगु जंकु ८८ वर्ष ८ महिना ८ दिंनय् याइ । प्यक्वगु ९९ वर्ष, ९ महिना, ९ दिनय् याइसा न्याक्वगु जंकु १०८ वर्ष १० महिनाय् याइ । थथे जंकु याइगु बौद्ध प्रभावित जाततय् ७७ दँय् न्हापांगु, ८८ निक्वगु, ९९ स्वक्वगु याइसा मेगु याःगु खनेमदु । जंकु याय्त पूजा मण्डः च्वइगु इलय् नं न्हापांगुली ग्रहमण्डल, निक्वगु बसुन्धरा मण्डल, स्वक्वगुली उष्णीषविजया मण्डल च्वय्गु याइ । जंकुया मूल चिं रथ खः अथेसां थाय् व भूगोल कथं गनं रथ व गनं खः तयाः कुविया देश चाःहीकेगु याइ । जंकु याइगु विधि वा पदती जात धर्म व भूगोल कथं पाः । थःथःगु विश्वास मूल्य मान्यता कथं द्यःपिं साधना यानाः, माःमाःगु थासय् स्थापना यानाः, थः नं द्यःया रुपय् दुगु आभास याकाः मण्डलय् न्ह्योने तयाः धलं दंकाः, काय् छय्पिन्सं लुकिं छिकाः बसा लानाः तुफिं बँ पुनाः, जलधारा हाय्काः कुबियाः रथारोहण याकाः देशान्तर याकी । द्यःया रुपय् हय्गु लागि सँ, लुसि, ध्यंकाः अमो हामोलं म्वः ल्हुकाः, वयां लिपा थकालीपिन्सं प्यगू सागरया लखं म्वः ल्हुकाः पूजाया लागि फय्तुकेगु याइ । थुगु इलय् इनाय् व ऐलिं द्यः काः वनेगु, द्यः पलिस्था यानाः जीव विइगु नं जुइ । देशान्तर चाः हिइके धुंकाः फय्तुकाः छेँया फुक्क जःपिन्सं भागी यानाः आशिर्वाद काय्गु, ख्येँ सगं वियाः क्वचाय्केगु याइ । प्राचीनता नेवाः समुदायलय् छम्ह मनूयात पूर्ण रुपं संस्कारया ज्या याय् धुंकाः जीवनया अन्तिमपाखे मनू द्यः जुल धैगु भापाः विइगु लागि न्ह्याकाः वयाच्वंगु नेवाः मात्रया धिसिलाःगु संस्कार ज्याः जंकु संस्कार खः । थुगु संस्कार गुगु इलंनिसें न्ह्यात जुइ धैगु खँय् आःतक लुयावःगु अभिलेख कथं सम्बत् ४९९ माघ शुक्ल चतुर्दशीखुन्हु च्वयातःगु नेपालभाषा व संस्कृत भाषा, भुजिंमोल लिपिया भीमरथारोहण विधिया थ्यासफू खः । आशासफू कुथिइ दुगु थुगु जंकु सफूया अन्तय् जनको विधि खँग्वः छ्यलातःगु दु । आशासफू कुथिइ मेमेगु नं जंकुया सफूत दु । अथेहे नेपाल जर्मन रिसर्च सेन्टरं याःगु सूचीकरणय् जंकुया १२८ सफू दुथ्यानाच्वंगु दु (श्रेष्ठ,११३१ः१७) । थुजागु संस्कार याय्गु पुलांगु स्रोत धैगु वेद, स्मृति खः । वैदिक व स्मृति कालय् जंकुया बारे खनेमदुसां बृहद गार्ग सहिताय् गार्ग ऋषिं कृष्णया अबु बसुदेवयात जंकु याःगु,व उकी न्याक्वतक जंकुया नां न्ह्यथनातःगु दु धकाः धयादीगु दु (जोशी, ११२७ः१०) । यदि स्मृति, संहिता वा वेदया टिकाय् जंकुया खँ न्ह्यथनातःगु जूसा वेदया आधारय् संस्कार यानाः वयाच्वंपिं गैर नेवाःपिनि नं थुगु संस्कार दय्माःगु खः । तर बुढो पास्नी, ८४ पूजा आदि दु, जंकु हे धकाः याय्गु चलन मदुगुलिं थ्व संस्कार नेवाः मात्रया हे मौलिक संस्कार खः धैगु सीदु । जंकुया ब्यावहारिकता मनू सामाजिक प्राणी खः । उकिं वैत परिवार समाज फुक्क माः । सामाजिक प्राणी जुयाः म्वाय्त सभ्य जुयाः म्वाय् सय्केमाः, वहे सभ्यताया मेगु नां हे ब्यावहारिकता खः । गुगु संस्कारपाखें प्राप्त जुइ । मनू जन्म जुइधुंकाः बुढाबुढी जुइ । मचाबलय् मां अबुया निगरानी वा हेरविचारय्, तःधी जुइकाः थः मचायात हेरविचाः यायां बुढाबुढी जुइकाः काय्पिं, छय्पिनिगु स्याहारय् म्वाइ । थःपिन्सं मचातय्त स्याहार सुसार यानाः ब्वलंकाः तःगु कारणं काय् छय्पिन्सं बुढाबुढी जुइकाः माया ममता याकाः म्वानाच्वनी । जीवन काय्गु व विइगु खः । थःम्हं ब्यूसा, काय् नं खनी, काःसा बि
धर्म व संस्कारया विश्लेषण
धर्म व संस्कारया विश्लेषण – प्रा.डा.बज्रमुनि वज्राचार्य धर्म छु खः? धर्म छुखः? झीसं द्यः पूजा याय्गु, तीर्थ यात्रा याय्गु, पूजा, भक्ति, उपासना, संस्कृति, संस्कार, होम आदि याय्गुयात धर्मकथं म्हसीकाच्वना । सामान्य मनूयात धर्म छु खः धकाः न्यनेवलय बीगु लिसः थ्व हे ख: । घर्मया परिभाषा मालावनेगु इलय प्रत्येक मनूयाके थःथ:गु परिभाषा दु । न्ह्याम्हसिनं न्ह्यागु हे परिभाषा ब्यूसां अन्तय् वनाः सत्यता म्हसीकेगु ज्ञान हे धर्म खः घैगु स्पष्ट जुइ । संसारया मनू निगू दर्शनपाखें निर्देशित जुयाच्वंगु दु – आध्यात्मिक व भौतिक दर्शन । जीवन-जगत् व्रम्हाण्डया सृष्टिकर्ता दु धाइपिं व मदु धाइपिं वा प्रकृतिया कारणं जीवया सृष्टि जुल, चेतना दयावल घाइपिं व चेतना दुपिन्संपृथ्वी सृष्टि यात धाइपिं याना: निगू दर्शन दु । थ्व निगू दर्शनया दुने ल्वापु आ: नं दनि लिपा नं दइ। जीवया सृष्टि जुइधुंका: मानव विकासक्रमया झ्वलय मनूयाके चेतना अप्वयावयवं छगू हे थासय् च्वनाः कृषि याना: नयसल, पशुपालन याय्सल, अन्न भण्डार याना: लिपायात संग्रह यायेसल तर नं प्रकृतिया रहस्ययात धा:सा सीकेफुगु क्षमताया विकास मजूनि । उगु इलय् मनूतय्सं वाफय् वइ्गु, भुखाय् ब्वइगु, चल: वइगु, खुसिवा: वइगु, सिमा क्व:दलीगु थें जाःगु प्रकृतिया स्वभावया ज्ञान मदु । उजाःगुपाखेँ भय व त्रास ब्वलनाच्वनीगु कारणं उजागु प्रकृतिया शक्तिपाखें मुक्त जुइगु लागि भक्ति, प्रार्थना, उपासना यायगु प्रचलन खनेदत । प्रकृतिया उजाःगु ग्यानापुगु रहस्यमय शक्तियात हे ईश्वरया नामकरण यात । प्रकृतिया शक्तियात सु नं मनूतयसं पनेमफु, उजा:गु शक्तिपाखेँ मुक्त जुइमफु । केवल व हे प्रकृतिया स्वभाव वा नियमयात पालना याना: च्वनेगु बाहेक । थ्व हे प्रकृतिया स्वभावयात स्वया: मनूतयसं थःगु आचरण, स्वभाव-व्यवहार दय्कल, प्रकृतिनाप सन्तुलन जुइगु कुत: यात । प्रकृतिया स्वभाववा नियमय् गाथे खन व हे कथं थ:गु जीवनयात नं ढाले यानायंकल । प्रकृतिया स्वभाव अनुरूप मनूतय्सं दयक्गु स्वभाव, व्यवहार, आचरण हे धर्म खः । धर्म धैगु प्रकृतिनाप सन्तुलन यायगु व्यवहार खः । धर्म बस्तु धारण याइगु स्वभाव ख: । झीसं गुलि नं वस्तु खनाच्वना, उगु वस्तु थ:थःगु स्वभाव घारण यानातःगु दु । मिया स्वभाव पुइगु, चाया स्वभाव बुइगु, ल:या स्वभाव पा:लूथाय न्ह्यायगु, फयया स्वभाव स्पर्श यायगु खः । यदि थुगु वस्तुतय्सं थथे थःके च्वंगु गुणयात धारण मयात घा:सा धर्मकथं (१३५) ज्या मयागु वा अधर्म जुइ । उगु वस्तुया नामाकरण हे मेगु जुइ । उकि धर्म वस्तुया स्वभाव, गुण, उतरदायित्व, कर्तव्य, अनुशासन ख: । उगु हे वस्तुया स्वभावयात बालाक थुइका: जीवनयात न्हाकेफुम्ह वा पदार्थया स्वभावसम्बन्धि यथार्थ ज्ञान दुम्ह मनू जीवनय् डर, खास, भय, रोग, राग, मोह, घमण्ड, अहंकार मदयक आनन्द म्वायफै । अन्तिम सत्य मृत्युतक आनन्द म्वायगु लंपु हे धर्म ख: । उजागु लँपु वा जीव व जगतसम्बन्धी ययार्थ ज्ञान हे धर्म खः । पदार्थ वा प्रकृतिया सत्य ज्ञान मदयेवं दुख जुइ, आनन्द म्वायफैमखु । सत्य छगू हे जक जुइ् । गबले असत्ययात सत्य खनीगु मिथ्या वा भ्रम सत्यया कारण हे दुख जुइ । सत्य निगूकथंया दु – व्यावहारिक सत्य व परमार्थ सत्य । परमार्थ सत्य अन्तिम सत्य ख:सा, व्यावहारिक सत्य मिथ्या सत्य ख:। मनूतयगु पंचइन्द्रीय खंगु, महसूस यागु सत्य व्यावहारिक सत्य जक नं जुइफु । पूर्वं लुइगु सूर्ययात स्वया: मनूतयसं पूर्वं सूर्य लुइ घाइ । खनीगु ला अथे है ख:। यवार्थ सत्ययात कम मनूतयसं जक हे म्हसीयाच्वनी । उकिया लागि नं सत्य ज्ञानया आवश्यक जु । वहे कारणं ग्यालिलियों सजाँय फयमाल । वास्तविक यवार्थ ला सूर्य पृथ्वीयात चाःहिलीगु मखुसे पृथ्वीं सूर्ययात चाहिलीगु ख: । थुजा:गु सत्य ज्ञान ब्रम्हाण्डया गर्भगृहय अल्याख ख: । उकीमध्ये चेतनशील प्राणीपिं म्वायत अपुइगु छुनं सिदान्त प्रतिपादन जुल । गुगु सिद्धान्तयात नं धर्मया रूप विल । प्रकृति वा पदार्थया स्वभाव न्यंकलं छगू है जुइमखु । लः, मि, फय्, चा, वातावरणीय अवस्था, परिस्थिति स्वभाव निर्धारण याइ । गनं ल तरल जु, गनं ठोस जुइ, गनं फय् जुइ, गनं ख्वाउँसे च्वनी, गनं चा छाइ, गनं नाइसे च्वनी । व हे अनुसार मनूतयसं थ:गु आचरणयात दय्की, व हे कथं म्वायगु लागि प्रकृतिनाप सन्तुलन यायगु कुत: याइ । प्रकृति अनुकुल आचरणपाखे सिर्जित कुत: वा पला: हे संस्कृति व संस्कार ख: । थुजाःगु संस्कृति व संस्कारदुने पूजा, भक्ति, उपासन, यज्ञ, होम, प्रार्थना, अनुप्ठान, अभ्यास दुथ्यानाच्वनी । उकि आ: गुलि नं मनूतयसं धर्मया नामं यानावयाच्वंगु चर्चा ख, थ्व फुक्क धर्मया अंग ख: । धर्मे समान आचरण, व्यवहार दुपि मनूतयगु पुच: छगू थासय च्वनाः म्वाय् अपुकेगु लागि प्रकृतिया स्वभावनाप थःगु जीवनयात व्यवस्थापन यानाच्वनी । गथेकि, नेपाःगाया मनूतय् कृषिनाप स्वापू तया: म्वाय अ-पुइ्गु जुगुलिं करुणामय द्य:या जात्रा यानावयाच्चन । माघ महिना चिकुइगु जुगुलिं तान्वयकेगु लागि न्हायेक कँ नयगु यानाच्वन । हिमालखण्ड चिकुइगु थाय जूगुलिं प्याखं हुलीवलय् यक्व सना: हुलाच्वन । तराई तान्व:गु थाय जुगुलिं प्याखं हुसीबलय् तसकं मसंसे हुलाच्वन आदि। प्रकृतिया स्वभावकथंया थःगु जीवन हनेगु लागि मनूतयसं प्रकृतिया नियम, अनुशासनय च्वनेमा:। थुजाःगु स्वभावयात पुर्खापिन्सं यक्व दँतक अनुसन्धान याना: सीका-त:गु ज्ञान सामाजिक रूप॑ छ्यला: पालन याकेगु लागि दयकात:गु सामाजिक मूल्य मान्यता नं धर्म ख: । धर्मया परिभाषा तव्या जुजुंवन । विभिन्न विद्वान्पिन्सं थथःगु विवेककथं व्यास्या-विश्लेषण यात । टायलरं धर्मयात आध्यात्मिक सत्ताप्रतिया विश्वासकथं व्याख्या यात । प्रकृतिपाखे वैगु विपत जुइगु इलय थः सुरक्षित जुइगु आत्म समर्पणया भावना धका: मैक्सी मूलरं व्याख्या याःगु दु ।वज्राचार्य, २०७२ ७ । बुजाःगु व्याख्या ईया ह्यूपा: नाप ह्यूगु दु । गुलिसिन सर्वोच्च मानबीय शक्ति क्य का-गु दुसा, गुलिसिनं सीमित बुदधिपाखे असीमित बुद्धि वा ज्ञानया खोजया रूपय् काःगु दु । गुलिसिन प्रकृति व मानव जीवन संचालन व नियन्त्रणया माध्यम कं काःगु दु । धर्मया परिभाषा थुलि विस्तृत जुल, गुकियात छगू हे खँग्वलं धायत थाकुल । धर्म सत्य, ज्ञान, शक्ति, विश्वास, मूल्य, मान्यता, कर्तव्य, नैतिकता, उतरदायित्व, अनुशासन, नियम, कानून, नीति, जप, तप, पूजा, पाठ, भजन, कीर्तन, प्राथना, उपासना,(१३६) संकल्प फुक्क हे ख: । थ्व फुक्कया मू सार छगू हे खँपुं धायगु ख:सा जीवन मसीतले आनन्दपूर्वक न्ह्याकेत मा:गु आवश्यक सत्य ज्ञानया खोज हे धर्म ख: । सत्यज्ञान मालेगु झ्वलय् संवृत्ति वा व्यावहारिक सत्ययात परमार्थ सत्य खंकुगु कारणं विविध घर्मया जन्म जुल । छुँ नं छगू पदार्थया स्वभाव फरक थाय्, ई व परिस्थितिया कारणं फरक जुइ । उगु वस्तुयात च्वना: स्वयगु भूगोलया ल्याखं नं आकार प्रकार व स्वभावय फरक खनी । फरक खनेवं फरक, बिचाः, फरक चिन्तन ब्वलनी । फरक चिन्तन व दृष्यया कारणं आचरण फरक जु । फरक आचरणया कारणं फरक चर्चा जुइ । छगू थायया मनूतयगु बिचा: मेगु थायया नाप पाइ । छगू भूगोल खनीगु दृश्य मेगु भूगोल पाइ । दृश्य व द्रष्टापाखें दर्शनया
