म्हपुजा
म्हपुजा पूर्ण ताम्राकार नेवाःतय्सं हनावयाच्वंगु थीथी नखः चखः मध्ये दकलय् तःजिक व झः झः धायेक हनीगु स्वन्ति नखः खः । लक्ष्मीपुजा, म्हपुजा व किजापुजा याना स्वन्हु तक्क नखः हनीगु जूगुलिं ‘स्वन्ति धाःगु खः । लक्ष्मीपुजा व किजापुजा गैर नेवाःतय्सं नं हनेगु याः । तर म्हपुजा गैर नेवाःतय्सं हनेम्वाः, महं । उकिं म्हपुजा नेवाः म्हसीकाया छगू पर्यायवाची थें नं जुयाच्वंगु दु । अथेला म्हपुजा यायेम्वाःपिं व म्हपुजा याये मज्यूपि सुं सुं नेवाःत नं मदुगु मखु थ्व मेगु कारणं मखुसे स्थान विशेषया छु अज्याःगु हे घटनां याना सुं सुं नेवाःतय्सं म्हपुजा मयाइगु खः । थथे छगू निगू थाय्या परिवार बाहेक नेवाः मात्रं हनीगु नखः म्हपुजा खः । स्वनिगलं पिनेच्चना नेवाः भाय् ल्हाये मसःपिं व नेवाः भाय मल्हा: पिं फुक्क नेवाःतयसं हनीगु नखः हे म्हपुजा खः । उकिं म्हपुजा नेवाः म्हसीकाया ज्वलं. मध्ये छगू जूगु दु । म्हपुजा धायेबलय् निगू शब्द ‘म्ह’ व पुजा’ स्वानाः निर्मित शब्द खः ‘म्ह’ खंग्वःया सामान्य शाब्दिक अर्थ देह वा शरीर खः, पुजाया अर्थ ला पुज्यायेगु हे जुल । ‘म्ह’ यात पुजा यायेगु जूगुलिं हे नखःया नां म्हपुजा जू वंगु खः । म्हपुजा यायेगु परम्परा व संस्कृति नेवाः समाजय् जक दु । नेवाःत बाहेक विश्वया छं नं देय्या जातिं म्हपूजा यायेम्वाः, अथे यायेगु परम्परा व संस्कृति मदु । म्हपूजाया दकले तःजिगु मौलिकता धयागु हे थ्व खः । नेवाः समाजय् जुइगु म्हपूजाया बिस्कं महत्व दु । म्हपूजा गुकथं हनि, उकिया विधि विधानया बारे छगू हे मत मजूसां अप्वःसियां उकियाबारे च्वये धुंकल । अथेला म्हपुजा छाय् व गुबलेनिसें हनेगु यात धयागुबारे नं अप्वःसियां मच्वःगु थ्यंक्क मखु । अथेसां थुकिं छगू मत मजूगु जक मखुसे पत्याः याये बहगु खं वा च्वसु म्ह हे जक पिदनाच्वंगु खनेदु । थ्वबारे जक छु खँ न्ह्यब्वयेगु कुतः याये म्हपुजा छाय् हनेगु याइ ? नेपाल सम्वतनाप म्हपुजाया स्वापू मदु म्हपुजा कार्तिक शुक्ल प्रतिपदा गुलिसियां नेपाल सम्वत् स्वंगु लसताय् म्हपुजा यायेगु यानाच्वंगु धयागु भ्रम दु, गुगु खं पूर्णत असत्य खः । छाय् धाःसा नेपाल सम्वत् छम्ह नेवाः शंखधरं स्वंगु जूसां नेवाः जातिया नाम स्वंगु संवत् निश्चय् नं मखु । नेपाल संवत् शुरु जूगु थनिं ११४३ दँ तिनि दत म्हपुजा यायेगु परम्परा थ्व स्वया यक्वः ताःहाकः । इतिहासकार बाबुराम आचार्यया कथं म्हपुजाया इतिहास नेपाल संवत् सिक्कं यक्वं ताःहाकः । वय्कःया धापूकथं म्हपुजा यायेगु प्रचलन थनिं १५०० दँ न्ह्यः हे दये धुंकल । मेगु खँ नेपाल सम्वत् उदय जुइ न्ह्यः लिच्छवी कालिन अभिलेखय् छ्यलातःगु लिच्छवी संवत् ( थ्व संवत्यात शक संवत् धाइपिं नं दु) व वयां लिपा अंशुबर्माया लिपाया अभिलेखय् छ्यलातःगु मानदेव संवत् नं कछलाथ्व पारुनिसें हिलिगु खः । थुपिं संवत् ह्यूगु कारणं म्हपुजा यायेगु यानाच्वंगु मखु । बरू म्हपुजा थें याःगु तसकं महत्व व पुनित दिनसं थ्वपिं संवत् हिलेगु यानाच्वंगु खय् इतिहासकारतय् बिचाः दु । म्हपुजाय् बौद्ध दृष्टिकोण म्हपुजायात बौद्ध धर्मया दृष्टिकोणं नं विश्लेषण यायेगु याः । थ्व मत बुद्धवाणी ‘अन्र्त्ताहि अन्तनो नाथो लि’ अर्थात ‘थ: हे थम्हं नाथ खः धयागु आधारे विश्लेषण जूगु खनेदु । थ्व कथं संसारे दकलय् सर्वश्रेष्ठ वस्तु धयागु हे मानव जीवन खः । उकिं मनूतसें थःगु जीवनया महत्व थुइकाः जीवन न्ह्याकेत न्ह्याबलें स्वाभिमानी व स्वाबलम्बि जुयाः थम्हं पूर्वकेमाःगु उत्तरदायित्व बोधया अनुशीलन जुइमाः धकाः व भविष्यय् थःगु प्रगति व कल्याण जुइमाः धकाः याइगु पुजा हे म्हपुजा खः धयागु बौद्ध मतया धारणा दु। तर थ्व खं आंशिक सत्य जक खः । छाकि म्हपुजा धयागु बौद्धमार्गि जक मखुसे मेमेपिं धर्मावलम्बिपिंसं नं हनेगु याः । मेगु ख दक्व धर्मावलम्बीपिंसं हनीगु नखः चखः वा तजिलजिइ धर्मया रंग व्याख्या यायेगु म्हपुजा व विश्लेषण यायेगु तसकं संकुचित धारणा जक खः । थुकिं धार्मिक द्वन्द्वया श्रृजना जुइफु । थ्व खँय् झि सचेत जुइमाः । सामाज्या क्वचाःगु लसताय म्हपुजा म्हपुजा छन्हु न्ह्यः लक्ष्मीपुजा याइ । लक्ष्मी द्यःयात धनधान्यया प्रतिककथं माने याना पुजा यायेगु यानाच्वंगु दु । स्वन्ति नखःबलय् कृषकतय् बालिले सिधयेकाः अन्न (वा) स्वथनेगु शुरू जुइ । थथे हे लिपा नं कृषि ज्या बांलाक याये फयेमाः, अन्न यक्व सयेके फयेमाः धकाः सामाज्या क्वचाःगु लसताय् मनूतय्गु आत्मबल थकायेत हे म्हपुजा यायेगु परम्परा न्ह्याकाच्वंगु धयागु नं इतिहासकारतय् मत दु । थ्व खँ पूर्णत सही खः धायेत ऐतिहासिक दसि आधारत धाःसा झीके मदुनि । हानं म्हपुजा धयागु कृषकतय्सं जक्क हनीगु नखः मखुः, उकथं नं थ्व धारणाय् व्यावहारिकताया सत्यता तसकं म्हो जक खनेदु । तन्त्रयानया प्रार्दुभावं न्हयाःगु म्हपुजा म्हपुजा हनीगु बारे व्यावहारिकताया मिखां नं दुवालेगु कुतः जुइमाः । म्हपुजाया विधि विधानकथं न्हापां मन्दः दयेकी । न्हापा लः, वंयालिपा पोताय व चिकंचाः यानाः मन्दः दयेकी । मन्द चाकःछिं छसिकथं ताय, हाकु मुस्याः, पुवाः, मायग्व व आखे तय्गु याइ । मन्दः दुनेया चिकंचालय् नं आखे, पुवाः, जाकि, तफ्वः स्वां, जजंका तयाः पुज्यायेगु याइ । थुकिया दार्शनिक पक्ष व तन्त्रयानकथं प्रत्येकया बिस्कं बिस्कं अर्थ दु । मन्दः दने सिधयेका परिवारया थकालिनिसें छसिकथं दक्वं झ्वलिं च्वना मन्दः पुज्याइ, च्याःगु खेलइता ल ल्हाना कयाः तः सिब्व. ल ल्हाना काइ, खें सगं काइ, थ्व धुंकाः परिवारया थकालि कथं झोलिं च्वनाः भ्वय् नयेगु याइ । तन्त्रयानकथं थ्व फुक्कया बिस्कं बिस्कंया अर्थ दु, महत्व दु। उकथं स्वयेबलय् नेपालय् तन्त्रयानया प्रार्दुभाव लिपा हे म्हपुजा यायेगु परम्परा न्ह्याःगु खँय् अनुमान याये थाकू मजू । इसाया न्यागूगु सदिपाखे नेपाःगालय तन्त्रयानया उदय जूगु खनेदु । थ्वकथं तन्त्रयानया प्रार्दुभाव जूगु थनिं झिंन्यासः दँ पुले धुंकल । तन्त्रयानया प्रभावं म्हपुजा यायेगु याःगु खःसा म्हपुजाया इतिहास नं तन्त्रयानया ति हे ताःहाकः जुइफु । म्हपुजा शक्ति साधनया छगू स्वरूप खः । मन्दः च्वयाः पुज्याना, च्याःगु खेलुइता कयाः तःसिब्बः ल. ल्हाना कायेगु, खें सगं काये धुंकाः भ्वय् नयेगुया अर्थ मनूया शरीर स्वस्थ, दीर्घजीवि व सुख शान्तिया नितिं भिंतुना देछाइगु खः । थ्व धाइगु तन्त्रयानया छगू स्वरूप खः । म्हपुजाया इतिहास गुलि ताहाक: म्हपुजा गुबलेनिसें यायेगु यात, म्हपुजा थ्व सालंनिसें वा थ्व दिं खुन्हुनिसें यायेगु यात धकाः त्याजिक क्वछिनाः धायेत झीके क्वाःतुगु दसित मदुनि । म्हपुजा खँग्वः छ्यलातःगु दकले न्हापांगु पत्रिका हे धर्मादित्य धर्माचार्यं पिथंगु ‘बुद्ध धर्म व नेपालभाषा’ (ने.सं. १०४९) पत्रिका खः । थ्व स्वया न्ह्यः म्हपूजा खँग्वः छ्यलातःगु ऐतिहासिक सामग्री मलूनि । वंशावलीइ कार्तिक कृष्ण अमावस्था खुन्हु श्री लक्ष्मीपुजा, प्रतिपदा खुन्हु स्वशरीर पुजा द्वितीया खुन्हु याकन ।’ धकाः च्वयातःगु दु । मल्लकालया ऐतिहासिक सामग्री नं म्हपुजा खँग्वः प्रयोग जुयाच्वंगु मदु । मल्लकालय् म्हपुजायात सुखरागी धकाः हनेगु यानाच्वंगु खँ मल्लकालय् लूगु अभिलेखं प्रष्ट याः । थ्व बारे अन्वेषक छत्रबहादुर कायस्थजुं म्हपुजा व थ्वया महत्व’ नांगु
नेपाल सम्वत्, शंखधर साख्वाल व म्हपुजा
नेपाल सम्वत्, शंखधर साख्वाल व म्हपुजा पूर्ण ताम्राकार नेपाः देय्या नामं छम्ह नेपा: मिं स्वना थकूगु सम्वत् नेपाल सम्वत् खः । लिच्छविकालय् प्रचलित न्हापांगु लिच्छवि सम्वत् ( थ्व सम्वत्यात शक सम्वत् नं धायेगु याः ) ४९८ दं तक्क चलेजुयाः लिपा मानदेव सम्वत् प्रचलनय् वःगु खः । थ्व सम्वत् नं ३०४ दँ तक्क प्रचलनय् वयाः दित । वयां लिपा प्रचलनय् वःगु नेपाल सम्वत् खः । थुकथं लिच्छवि सम्वत् ४९८ व मानदेव सम्वत् ३०४ निगू जोडे यायेवं ८०२ जुइ । थथे शक सम्वत् शुरू जुयाः ८०२ दँ लिपा सम्वत् ८७९ अक्टोवर २० तारिख खुन्ह शुरू जूगु नेपाल सम्वत् खः । नेपाल सम्वतया न्ह्यःया निगुलिं सम्वत् जुजुया नामं स्वनातःगु सम्वत् खःसा नेपाल सम्वत् नेपाः देय्या नामं स्वनातःगु सम्वत् खः । थ्व कारणं राष्ट्रियतां विलिविलि जाःगु सम्वत् नेपाल सम्वत् जूगु दु । थ्व सम्वत् छम्ह नेपाःमि शंखधरं स्वनाः थकूगुलिं थ्वइत शंखधरकृत नेपाल सम्वत् धायेगु याः । थ्व सम्वत् शुरु जूगु थनिं ११४३ दँ दत । थ्व स्वयाः न्ह्यःया शक वा लिच्छवि सम्वत् ४९८ दँ चलय् जूगु व मानदेव सम्वत् नं ३०४ दँ प्रचलनय् वयाः दीगु कथं निस्वना कालं निसें आ तक्क प्रचलनय् वयाच्वंगु छगू हे जक सम्वत् नेपाल सम्वत् खः । नेपाल सम्वत् मानय् यानाच्वंपिंसं जक मखुसे थ्व सम्वत् नाप छुं सरोकार मदु धयाच्वंपिं फुक्कसियां नेपाल सम्बतया तिथिमिति कथं थःथःगु जातिया संस्कृति व संस्कार हनेगु यानाच्वंगु दु । थुकथं दक्व जाति व धर्मावलम्विपिन्सं मानय यानाच्वंगु राष्ट्रिय सम्वत् हे राज्यपाखें राष्ट्रिय मान्यता दयेमाः धकाः हालाः सनाः आन्दोलन न्ह्याकाच्वंपिं नेवाःत,नेपालभाषा मंकाः खलः व मेगु थीथी खलः पुचःत जूगुलिं गैर नेवाःत नेपाल सम्वत् मात्र नेवातय्गु खः धयागु भ्रममुक्त मजुनि । नेपाल सम्वत् चन्द्रमासय् आधारित सम्वत् खः । चन्द्रमासय् आधारित नेपाल संम्वत् जक मखु, प्राचिन मिश्रयाःपिं निसें रोमन, थुनाली, चिनियाँ, हिन्दू, ईसाई, मुस्लिम, यहुदी फुक्कसियां चन्द्रमासयात हे आधार कयाच्वंगु दु । नेपाःमि जक मखु, भारतय् नं नखःचखः, पर्व फुक्क चन्द्रमासया आधारय् हे यानाच्वंगु खः । सम्वत् न्ह्याग्गु माने याःसां चन्द्रमासया आधारय् नखः चखः व पर्व हनेगु यानाच्वंगुलिं नेपाल सम्वत् प्रत्यक्ष व अप्रत्यक्ष कथं दक्वसियां माने यानाच्वंगु दु । उकथं नेपाल सम्वत् नेवाःतय्गु जक सम्वत् मखुसे दक्व नेपाःमिया संम्वत् खः । साम्प्रदायिक भावनांमुक्त जुयाः थ्व खँयात विचाः यायेमाः । नेपाल सम्वतयात नेपाःया हे छगू मौलिक सम्वत् कथं दक्वस्यां स्वीकार यायेमाः । नेपाल सम्वत् प्रारम्भया दिं खुन्हु दकले न्हापां च्वसापासां ने.सं. १०७१ सं विप्लब पुस्तकालय व कन्या मन्दिर स्कूलया कोथाय् सार्वजनिक रूपं न्हूदँ हनेगु याःगु ख । अनंलिपा ने.सं. १०९६ स ‘पासापुच:लं साईकल -याली याना नेपाल सम्वतया प्रचार प्रसार यायेगु ज्या जुल । थ्वयां लिपा ने.सं. १०९९ स ‘लय्ता दबुपाखें मोटर साईकल -यालीयाना नेपाल सम्वत्या प्रचार प्रसारय् अझ सशक्तता हयाविल । थुगु याली दथुइ छकः दिनाः थौं तक्क नं न्ह्याना च्वन तिनि । देशय् २०३५/३६ या राजनैतिक आन्दोलन लिपा नेपालभाषा मंकाः खलः (ने.सं. १०९९) नीस्वन । मंकाः खलः नीस्वनाः दकले न्हापा ने.सं. ११०० स नेपाल सम्वत् राष्ट्रिय सम्वत् खः, थ्वइत सरकारी मान्यत दयेमाः धयागु नारा थ्वयेकाः, सतकय् जुलुसया नापं न्हूदँया साँस्कृतिक जुलुस पिथन । गुगु ज्याझ्वः थौं तक्क नं दच्छिया छक्वः मदिक्क न्याना हे च्वन । थ्व ज्याझ्वः छगू आन्दोलन कथं न्ह्यात । थ्वया नापं नेपाल सम्वत् धयागु छाय, गथे धयागु थेंज्याःगु थीथी पक्ष नेपाल सम्वत्या बारे विश्लेषणात्मक च्वसु पिदन । उकथं थौंतक नेपाल सम्वत्या बारे जक निसः पू मयायेक च्वसु पिदने धुंकूगु दु । स्वंगू सफू पिदने धुंकूगु दु । थुकिं नं नेपाल सम्वत्या बारे गाक्कं प्रचार प्रसार जुल । थ्व आन्दोलन न्ह्याकाः झिदं लिपा राज्यं ने.सं. ११२० कछलाथ्व दशमी खुन्हु शंखधर साख्वालयात राष्ट्रिय विभूति घोषणा यात । उकिया प्यदं लिपा ने.सं. ११२४ सं उबलय् श्री ५ या सरकारं शंखधर साख्वाया किपाः तयाः न्यातका वंगु हुलाक टिकट प्रकाशनय् हल । थथेहे प्रधानमन्त्री पुष्प कमल दाहालया मन्त्री परिषदं ने.सं. ११२८ कौलागा ११ ( २०६५ कार्तिक ५ गते) खुन्हु नेपाल सम्वत्यात राष्ट्रिय सम्वत् घोषणा यात । थुकथं थौं सरकारं नेपाल सम्वत्यात राष्ट्रिय मान्यता बी धुंकूगु दु, शंखधरयात राष्ट्रिय विभूतिं सम्मानित याना हुलाक टिकट नं पिथने धुंकूगु दु । थौं वयाः राष्ट्रिय सम्वत् नीति दयेकाः व्यवहारय् प्रशासनिक क्षेत्रय् नेपाल सम्वत् छ्यलाबुलाय् हयेगु ल्यं दनि । तर थुकेपाखें राजनैतिक दल व नेतातय्सं वास्ता याना च्वंगु दु । थुकिया नितिं नं नेपाल सम्वत् व न्हूदँया आन्दोलनयात मदिक्क न्ह्याका तुं तयेमानि । नेपाल सम्वत्या प्रवर्तक शंखधर साख्वाः नेपालभाषा मंकाः खलकं ने.सं. ११०० सं नेपाल सम्वत् व न्हूदँ ज्याझ्वः न्ह्याका आन्दोलनया रूप बीवं हे नेपाल सम्वत्या प्रवर्तक शंखधर साख्वाः खः धयागु खँ व्यापक कथं प्रचार प्रसार जुल । ऐतिहासिक अभिलेख व थौं तक्क नं तिथिमितिया पात्रोय शंखधरकृत नेपाल सम्वत् च्वयेगु यानाच्वंगुलिं नं नेपाल सम्वतया प्रवर्तक शंखधर साख्वाः खः धयागु खँ प्रायः इतिहासकारतय् दथुइ मतभेद मदु । अले शंखधर धयाम्ह काल्पनिक मखुसे ऐतिहासिक व्यक्ति खः धयागु खँय् तक्क दक्वस्यां थुइकल । थ्वया नापं शंखधर धयाम्ह छम्ह नेपाःमि खः, छम्ह नेवाः खः धयागु खँ तक्क नं इतिहास ख्यलय् निर्विवाद थें जुइधुंकलं । थौं शंखधरयात राज्यं राष्ट्रिय विभूति घोषणा यायेधुंकल । राष्ट्रिय विभूतितय्गु वारे पूर्वक्क परिचय प्रकाशनय हयाः वयाः म्हसीका दक्वसिनं थुइका वीमाः, कनेमाः । मखुसा राष्ट्रिय विभूतित न्यनाः बाखं वा दन्त्यकथाया छम्ह काल्पनिक पात्र थें जक जुइफु । उकिं शंखधर धयाम्ह सु गथे धयागु बारे बाँलाक्क न्यनेकने यानाः पूर्वक्क म्हसीका प्रकाशन याये हथाय् जुइधुंकूगु दु । थौतक्कया व्यक्तिगत अन्वेषणं शंखधर साख्वा:या म्हसीका न्ह्यब्वयातःगु शिलालेखत लुया मवनि, लुइके मफुनि । थुकिया नितिं राज्यपाखें परियोजना दयेकाः इतिहासविद्तयत शंखधर साख्वाःया बारे अन्वैषण याकाः शंखधरया पूवंक म्हसीका पित हयेमाः, थथे यायेत नेपाल सम्वत्या आन्दोलन न्ह्याकाच्वंपिं दक्वः खलः पुचःतय्सं मंकाः सः तयेमाः । मेगु खँ थौं शंखधर धकाः पित हयाच्वंगु किपाः शंखधरया मखुसे जयसिं राम महाथ भाषयागु खः धयागु खं प्रकाशनय् वयेधुंकल । थ्व किपाः सार्वजनिक रूपं पित हःगुया छगू हे जक आधार पशुपतिनाथ दक्षिण पाखेया लुखा न्ह्यःने शंख ज्वनाः च्वंम्हसिया सालिक जुगुलिं थ्वइत हे शंखधर धकाः विश्वास याःगु खः । च्वय्हे धाये धुन, शंखधर नामं हे नेवाः खः, अझला दथुया ‘नां’ व ‘धर’ धयागु प्रायः उदाय व बरे जातं जक तयेगु याः । न्हापा ल्हासाय् व्यापार या:वनिपि यल देय्या मनूतय्त ‘साख्वाल’ ‘नां ख्वाल’ व ‘धाख्वाल’ उपनां छुनातःगु खनेदु । (छत्रबहादुर कायस्थ ‘पलिस्था’ ल्याः १०, ने.सं. ११२२) यलय् धाख्वाः धकाः थौं नं उपनां तयेग् याः नि । अले दथुइया नां ‘धर’ दुपिं उदाय खः धयागु खं पुष्टि याः । थुकिं थौंकन्हय् सालिक व किपाः प्रकाशनय हयातःम्ह धात्थेम्ह शंखधरया मखु धयागु
मोहनि नखः खः
मोहनि नखः खः पूर्ण ताम्राकार झीसं दँय्दसं हनाच्वंनागु नखः मध्ये छगू मोहनि नखः खः । गैर नेवाःतय्स॑ मोहनि नखःयात ‘दशैँ वा ‘बडा दशैँ धायेगु यानाच्वंगु दु । मोहनि छाय् व गुबलेनिसें हनेगु यात धयागु खँ संस्कृतिविज्ञ व संस्कृति बारे च्वसु व सफू पिंथना च्वंपिंसं बांलाक्क प्रकाशने हयेमाःगु खः । नेवाःतय्सं दच्छिया छक हनीगु नखःचखः व संस्कारबारे इलय् ब्यलय् थीथी च्वसु पिदनाच्वंगु दु, ग्वःगुमछि सफू नं पिदने धुँकल। अप्वः थें च्वसु व सफुतिइ मोहनि नखः गुकथं हनी, नेवाःतय्सं ग्वन्हु तक्क छु छु यानाः थ्व नखः हनी धयागु खँय् जक्क लिकुनाच्वंगु खनेदु । मोहनि नखबारे प्रायः च्वसुइ छगू हे खँया पुनरावृत्ति जुयाच्वंगु खँके थाकु मजू, नखःया बारे सोध खोजयाना न्हुगु खँ सम्प्रेषण यायेगु कुतः तक्क नं जूगु खंके थाकु । वहे छगू खँ जक्क लिसा लिसा कयाः धयाच्वनेगु व च्वसु च्वया पिथना च्वनेबलय् चिपगु क्वँय् जक चुचु प्याका तये थें जुइ । थौं तक्क मोहनि नखःबारे पिदंगु अप्वः थें च्वसुइ झीसं मोहनि नखः हनेगु क्रमय याना च्वनागु, खनाच्वनागु व न्यना तयागु खँय व धार्मिक व परम्परागत अन्धविश्वासय् जक्क केन्द्रित जुयाच्चंगु दु । धार्मिक अन्धविश्वास मुक्त जुइगु कुतः मयातलय् व थुकि मुक्त मजूतलय् धाल्थें खःगु सत्य व तथ्यगत खँत पितहये फइमखु, अन्ततः थौँया इन्टरनेट व रोबोटया युगय् न सलंसः दँ पुलांगु लैपुया तुँछि झी गुबलें पिहां वये फइमखु । थ्व खँ वाचायेका नेवाः नखःचख,. व संस्कृतिया बारे च्वसा न्ह्याका च्वंपिंसं च्वमिपिंसं वैज्ञानिक दृष्टिकोणयात कसि दयेका झीगु नखःचखः व संस्कृतिया बारे उलाबीगु कुतः जुइमा: | मोहनि नखः छाय् हनेगुयात धयागु बारे थौं नं धार्मिक अन्धविश्वास मुक्त जूगु खँ सम्प्रेषण जुयाच्वंगु मदुनि । थीथी धार्मिक पुराण व ग्रन्थय् च्वयातःगु धकाः पार्वती दुर्गा जुयाः महिषासुर दैत्ययात स्याःगु, चामुण्डा देवी चुण्ड दैत्ययात स्याःगु, रामं रावणयात स्या:गुया लसताय् मोहनि नखः हनेगु यानाच्वंगु खँँ म्हिग: धयाच्वन, थौं नं व हे खँ लिसा कयाच्वन । इतिहासया पाना पुइका वन धाःसा धार्मिक पुराण व ग्रन्थय् धयातःथे याःगु द्यः व दैत्यया खँ गनं नं ब्वने खनीमखु | थ्वबारे मानव समाज विकासक्रम ढुवालेबलय् नं झी पूर्वज आदिम मानव गुफाय् च्वना जीवन हने धुँकाः लिपा जंगलय् च्वना जीवन न्ह्याका च्वंबलय् तक्क धर्म, धर्मशास्त्र व धेबाया कल्पना तक्क नं उबलेया आदिम मनूतय्सं याये मफुनि । जंगली युगं कृषि व पशुपालन युगय् हिला वनेवं सामुहिककथं नये, त्वनेगु व च्वनेगु व्यवस्था, मानव समाजया उत्पत्ति जुल । उबलय् समाज व गाँया नायः वा थकालि जुयाच्वपिंस थपिनिगु स्वार्थ पूवंकेत मनूतय्त काल्पनिक द्यःयाबारे अनेक भ्रम बिइगु शुरू यात । थ्वया जःखः इ्लंनिसें मूर्ति पुजा यायेगु प्रारम्भ जुल । लिपा जूलिसे थीथी द्यःया आकार प्रकारया सृजना जुजुं वन | थुकथं द्यवं मनूया सृष्टि याःगु मखुसे मनुखं द्यःया सृष्टियात । थ्व खँ सचेत व चेतनशील लेखकवर्ग न्हापां थुइके फयेमाः । थुकिं जक झीगु नखः चखःया विश्लेषण धार्मिक अन्धविश्वास मुक्त जुइ, वैज्ञानिक विचाः व दृष्टिकोणयात पाचिने फइ । थुकिं जक झीगु नखः चखःया विश्लेषण सत्य व तथ्यगत जुइ, ब्याक्क मनूतय्गु मिखा चायेका बिइफइ ! थीथी शक्तिपीठया द्यःया उपासना याना शक्ति आर्जन यायेगु, थःगु मनोकांक्षा पूवंनीगु, छँय् धन सम्पत्ति प्राप्त जुयाः सुख शान्ति जुइ धयागु धार्मिक अन्धविश्वास व अन्धपरम्पराय् दुनाः मोहनि बलय् विशेषयानाः अष्टमि व नवमि खुन्हु बलिपुजा यायेगु ‘यानाच्वन । बलिपुजाया क्रमय् मोहनि बलय् अबोध लाखौं पशुपंछीतय्त बलि बियाच्वन । वास्तवय् थथे बलि बियाः नला सुइगुं मनोकांक्षा पूवंगु, नःला सुयागु छेँ धन सम्पत्ति दुहाँ वयाः सुख शान्ति जूगु खँ थौतक्क नं ला झीसं न्यनागु हे दु, न ला झीसं खंगु हे दु, न ला झीसं अथे जुल धाःगु थौं तक्क गनं ब्वने खंगु हे दु । थ्व ला मनूतय्त कां यानातःगुंया चिं खः । थौंया युगय् बलिपुजा यानाः पशुपंछीया बलि बिइगुया अर्थ हिंसा व हत्यायात तिबः बियाः च्वनेगु खः, मानव असभ्यता व बर्बरतायात ब्वयाच्वनेगु खः, संस्कृतिया नामय् मनूतय्सं थःत पशुत्वया परिचय बियाः च्वनेगु खः, थ्व सभ्य व सुसंस्कृत मानव समाजया निति कलंक खः | धात्थें ला संस्कृति नं मानव सभ्यताया उपज खः । मानव समाजया उत्पत्ति लिपा हे संस्कृतिया संरचनाया आकृतित बुलुहुँ सृजना जुजुं वःगु ख: | ‘संस्कृति’ शब्दया साधारण अर्थ ख: मानव समाजय् शुद्धगु संस्कार दयेकेगु खः | मानव मात्रया भिं जुइगु, हित जुइगु, कल्याण जुइगु तातुना हे मानव समाजया विकास क्रमय् थीथी. सामाजिक संस्कार, परम्परागत रितिथिति, विधि व्यवहार सिर्जना जुजु वंगु खनेदु । थ्व कथं झीसं हनाच्वनागु परम्परागत संस्कार व संस्कृति नं द्यवं दयेकूगु मखुसे मनूतय्गु चिन्तन मननं उपज जूगु खः । मनुखं दयेकूगु ऐन, नियम व विधानय् हिलासु हयेज्यूसा मनुखं हे दयेकूगु संस्कार, संस्कृति झी दक्वसितं जिइकेत, झीत छिं कथं माःकथं हिलासु हये मज्यू धयागु छु हे खँ मदु | झीगु संस्कार व संस्कृति न्हंके मज्यू धयागु खःसा द्यःया थाय् जीवित पशुपंछीया हे बलि बिइमाः धयागु मदु । पशुपंछीया पलेसा ख्यँ छायेगु, पशुपंछीया प्रतिककथं फलफूल, लैं, प्वलःचा, भुइफसि छाया: पाले ज्यू | बौद्धमार्गीपिंस॑ थ्व संस्कार म्हिगः म्हीगनिसें न्ह्याकाच्वंगु दु । यथार्थय् थ्व हे धात्थेया मानव सभ्यता खः । थुकिं हे मानव समाजय् शान्तिया लकस ब्वलंका तयेफइ | मोहनि नखः थीथी जाति थःगु परम्परा व संस्कार कथं हनेगु या: । नेवाःतय्सं मोहनिया विजया दशमियात चालं धाइ । थ्वकुन्हु नःलास्वां चह्रे खुन्हु प्यूगु नःलास्वाँ क्वकायेगुया नापनापं अष्टमि खुन्हु स्वंगु ज्याभः, वा, जाकि, थापिं ज्याःगु फुक्क ज्वलं नित्यपुजा यानाः क्वकायेगु याइ । थ्व खुन्हु हे छेँया थकालिं भ्वछिंसितं ह्याउँक अबिर जाकिसिन्हः, मोहनि सिन्ह: व पुजा सिन्हः तिकाः सुवाः बिइगु याइ, भ्वछिं च्वनाः द्यःया प्रसाद नये त्वंने याइ | थ्वयां लिपा यँया त्वाःत्वालय् जक मखुसे दोलखा, ख्वप, किपू, त्वालय् नं पायाः पिहाँ वइ, थ्वइत खड्ग जात्रा न धायेगु याः । चालं खुन्हु नेवाःतय्सं याइगु थें याःगु विधि संस्कार मेमेगु जाति याये म्वालेफु । अय्सां छेँया थकालिं जःपिं सकसितं ह्याउँगु जाकि सिन्हः तिका: सुवाः बिइगु, भिंतुना द्यःछायेगु संस्कार मोहनि नखः हनीपिं दक्व जातिया ज्वःलाः । छेँ नं तापाक्क पिने वनाः च्वंसां जःपिं दक्व: नापलानाः छेँया हामा वा थकालिया ल्हातिं कपालय् सिन्ह: तिके बियाः सुवाः कायेगु चलनं परिवार दुने पुनःमिलन जुइ, परिवार दुने थःथवय् असिम प्रेम व सद्भाव ब्वलंका बिइ । उकिं मोहनि नखःयात पुनःमिलनया दिं व सद्भावया नखः नं धायेगु याः | थुकिं थःथवय् दुगु राग, द्वेस, कलहया अन्तयाना बी । थुकिं थःसिबे थकालिपिन्त हनाबना: तयेमाः, थुमिगु सुवाः फयाकयाः थःगु जीवन सुथां लाकेत अनुशासित जुइमाः धयागु भावना ब्वलंका बिइ । थुकिं झीत सामाजिक रूप छप्पं छ्धी यायेत तिबः बिइ | थ्वहे मोहनि नखःया सकारात्मक पक्ष खः । बलिपुंजाया नामय्
वंघःया आजुद्यःया छ्यं यलम्बरया मखु
वंघःया आजुद्यःया छ्यं यलम्बरया मखु पूर्ण ताम्राकार ‘पलिस्था’ दँ १५, ल्याः १५, ने.सं. ११२७ नेपाःया राजधानी काठमाडौं । नेवाःभासं काठमाडौंयात येँ धाइ । लिच्छविकालय् येँया शहरी लागायात “कोलिग्राम व “दक्षिण कोलिग्राम” धायेगु यानातःगु खः । मल्लकालय् वयाः येँयात “कान्तिपुर” “काष्ठमण्डपुर” वा “काष्ठमण्डपनगर” धायेगु याःगु जक मखुसे गुगुं ऐतिहासिक सामग्री येँयात “गांगुलपतन” व “सुवर्ण प्रणाली महानगर” धकाः नं उल्लेख जुयाच्वंगुया संक्षिप्त विवरण जिं “काठमाडौं (येँ)य ऐतिहासिकता व थिथि नां (हिसूदंगु स“ नेसं. ११२२) च्वसुइ न्ह्यब्वये धुन । काठमाडौंयात थौं नं नेवाःतय्सं येँ धाइ, काठमाडौं धकाः मधा: । येँ जुइगु जात्रायात नं उकथं हे नां तयातःगु दु, गथे “यँया“, “येँयाः पुन्हि“ खः । अले येँय् च्वपिं मनूतय्त यमि धाइ । स्वनिगःयापिन्सं जक मखुसे भोत, धौख्यः, नाला, पनौतिया नेवाःतय्सं काठमाडौं वनेत येँ वनेगु धाइ, थौं नं अथे हे धानि | काठमाडौंयात नेवाःतय्सं छाय् येँ धाल, येँया नामाकरण गुकथं जुल व थ्वकिया ऐतिहासिकताया बारे उलेगु कुतः याये । “येँया नामाकरण बारे न्हापांम्ह किराती जुजु यलम्बर व येँ वंघया आजु द्यो (आकाश भैरव)या बाखंनाप स्वाकातःगु दु । किरातकालया बारे प्रामाणिक जुइ कथंया ऐतिहासिक सामग्री छु नं लुइके मफुनि | उकिं किरातकालयात जनश्रुतिकाल कथं हे जक कायेगु याः | अय्सां इ.पू ९०६ पाखे महिषपाल वंशया जुजु भुवनसिंहयात युद्धय् बुकी यलम्बर नेपालय् किराती राज्य नी स्वंगु खँय् दक्व इतिहासकारपिन्सं किराती जुजुया नांया न्ह्योनेया आख “य“ या येँ जूगु धकाः तर्क यानाच्वंगु दु । थुकिया दकले क्वातुगु दसि आजु द्यः (आकाश भैरव) व जुजु यलम्बर छम्हहे खः, उकिं येँयाःबलय् पितब्वइम्ह आजुद्यःया म्हय् “येँ” च्वयेगु परंपरायात न्ह्यब्वयेगु यानाच्वंगु दु । उगु “येँ” या अर्थ यलम्बर खः धकाः अर्थ छ्यानाच्वंगु दु । गुम्हेसियां थ्व आजुद्य:यात महाभारत युद्धया बाखनय् च्वंम्ह एकलब्य नाप नं स्वाकातःगु दु । किराती जुजु यलम्बरयात एकलब्य यानाः वयागु छ्यं धका. धया वयाच्वन । वास्तवय् निम्हसिगु नां “येँ व “ए” नं शुरू जुया उत्थे उत्थे च्वंगुलि भ्रम जुयाः महाभारतया बाखंनाप यलम्बरयात स्वाकूगु जक खः | थ्वकि तथ्यता व सत्यता छुं मदु । इतिहासविज्ञ तिर्थलाल नाघःभनीजुया बिचाःकथं महाभारत युद्ध स्वयाः २१७ दँ लिपायाम्ह यलम्बर निस दँ स्वयाः न्ह्योया महाभारत युद्धय् ब्वति काःवनिगु पूर्णत असत्य खः | उकि वंघलय् च्वंम्ह आजुद्य: यलम्वरया छ्यं मखु धयागु खँँ तप्यंक धायेफु । (सुकुन्दा दँ २, २०४३) थन छगू थुइके माःगु खँ छु धाःसा “महाभारत” धयागु इतिहास मखु महाकाव्य साहित्य जक खः | महाभारतया रचयिता ब्यास खः | थ्वकिया रचनाकाल इ.पू ६००-१००० तक्कयात कयातःगु दु । थ्वकि नं एकलव्य व यलम्वर छम्ह हे मखुगु जक मखुसे आजुद्यःया छ्यं यलम्वरया मखु धयागु ख नं उलाब्यू।. काठमाडौंयात येँ धाःगु बारे मेगु जनश्रुति किराती जुजु यलम्वरया नामं हे “येँ“ जूगु छगू नं खः | थ्व खँ धात्थे सत्य खःसा किरातकाल घुंकाःया लिच्छविकालिन छु नं अभिलेख वा मेगु ऐतिहासिक सामग्री व खँ गनं न्ह्यथना तयेमाःगु खः । तर थौं तक्क यलम्वरया नाम येँ जूगु खँ ऐतिहासिक रूपं गनं हे उल्लेख जुयाः पुष्टि जूगु मरूनि | मेगु खँ छु धाःसा जुजुया नामं वा जुजुया नां क्वकया थाय्या नामाकरण जूगु दसि नं थौं तक्क मरू | अले आजुद्यःया पलिस्था जुजु आनन्द देव (नेस. २६६-२८७, इ.सं. ११४६-११६७) याःगु खँ न्ह्यब्वया च्वंगुलि नं यलम्वर या नामं “यँ“ जूगु मखु धयागु उलाब्यू । आनन्ददेव धयाम्ह मल्लकाल उदय जुइ करिब न्यागू दशक न्ह्योयाम्ह जुजु खः | आजुद्यःया बारे न्हापां उल्लेख जूगु ऐतिहासिक सामग्री गोपाल वंशावली खः | थ्वकि “नेसं. ४९६ कात्तिक पूर्णिमाको दिन पश्चिमका हरि पाण्डेले आकाश भैरवको चपाह (चपली) मा ईंट छाउने काम गरे ध्वजा चढाएँ । (बज्राचार्य, मल्ल, १९८५: ६४, ११२)” धका च्वयातःगु दु । थ्वया नाप आजुद्यःया देगलय् कियातःगु जुजु नरेन्द्र मल्लया ने.सं. ६६८ (ई १५४८) या अभिलेख व जुजु प्रताप मल्ल (नेसं. ७८८) आजुद्यःया देग: जिर्णोद्वार याःगु खँ इतिहासय् न्ह्यथना तःकथं आजुद्य: लिच्छविकालया अन्तिम कालया द्यः धायेत थाकु मजू। उकिं आजुद्य:यात किराती जुजुनाप स्वाये यंकेगु खँ काल्पनिक बाखं जक खनेदत, उकी दुने सत्य तथ्य मदु, इतिहास मदु धयागु खँ उलाब्यू । थ्वकिं यलम्वरया नामं थायया नां ‘येँ“ जूगु खँ पूर्णत असत्य जुल । छगू सत्य खँ छु ख धाःसा आजुद्यःया पाःलाः वा गुथ्याःत येँया ज्यापुत खः । यँया ज्यापुतय् ६३ गू कवः दु । उकिमध्ये थौं नं ५७ गू कवः आजुद्यःया द्यः पाला. जुया, नित्यपुजा यानाः द्यःया हेरविचार यानाच्वंगु दु । थ्वकिं ज्यापुतय् पूख्यौली आजु वा पूर्वज हे आजुद्य: खः धयागु खँ उलाब्यू। लिच्छविकालय् येँयात दक्षिण कोलिग्राम व कोलिग्राम धका छ्यलाबुलाय् वये धुंका. लिपा दकले अप्व: छ्यःगु खँग्व: “यम्बु” ख, उया लिपा “यंङ्गल’ खः । थ्वयां लिपातिनि “काष्ठमण्डप, “काष्ठमण्डपुर” व “कान्तिपुरी महानगर” खँग्व ज्यलाच्वंगु दु | उया नं लिपाया ऐतिहासिक सामग्री ‘यन्दे’ खँग्व: प्रयोग जुयाच्वंगु खने दु । लिच्छविकालया कोलिग्राम मध्यकालय वया “यम्बु“ इ परिवर्तित जुल । “यम्बु”“ खग्व: दकले न्हापां जुजु भोजदेवया पालय् ल्ह्ययातःगु अष्टसाहस्रिका प्रज्ञापारमिताया “पुष्पिकाय्” “श्री यम्बुकमायाम” धकाः प्रयोग जूगु दु | (रेग्मी – “कान्तिपुर शहर” पौ ९६, २०५१) थ्व धयागु नेस १३१ (ई.सं. १०११) पाखेया खः | थ्वयां लिपा ने.सं. १७४ स “श्री यम्बु“ ने.स४२८ स “श्री यम महानगर” ने.सं. ७९७स “यंबू”“ व नेसं. ८५९ स “श्री यम्बुभूमि” खंग्व: ऐतिहासिक सामग्री छेलातःगु जुल । थुकथं लिच्छवि जुजु लक्ष्मीकामदेव (ने.सं. १३०-१४३) या पालेनिसें जय प्रकाशमल्लया इलय् तक्क ऐतिहासिक सामग्री “यम्बु” खँग्वः थीथी कथं प्रयोग जुगु जुल । लिच्छविकालया दक्षिण कोलिग्राम नां मध्यकालय् वया: “यंगल”य् हिल । उकिं दक्षिण कोलिग्रामया लागा “यंगल“या लागाय् लात । यंगल धायेबलय् मरू सतले थःने लगं व पश्चिम पाखे भिंद्योया लागा तक्क कायेगु यानाच्वंगु खनेदु । “यंगल” खग्व: प्रयोग जूगु मात्तुमाला वनेबलय् दकले न्हापां ने.सं. १८९ (इ.सं. १०६९) या ऐतिहासिक सामग्री “श्री यंगल” धकाः च्वयातःगु ध्वदुइ । उयां लिपा ने.सं. ४६७ स “श्री यंगलदेश” नेस. ६३१ “श्री यंग्ल” नेसं. ७०१ स “श्री यंग्ल” नेसं. ७९४ स “श्री यग्लभूमि” नेसं. ८८४ स नं “यग्लभूमि खग्व: थीथी ऐतिहासिक सामग्री छ्यलातःगु जुल । थुकथं लिच्छवि. जुजु शंकरदेव (स्वम्हम्ह) (ने.सं.. १८८-२०२) या इलय् निसें जय प्रकाश मल्ल (नेसं. ८५६-८८८) या इलय तक्कया ऐतिहासिक सामग्री “यंगल” खग्व: थीथी कथं प्रयोग जूगु दु । “यंगल” खग्वः थीथी कथं प्रयोग यानातःसां उकिया अर्थ छगू कथं जुयाच्वंगु खनेदु । ऐतिहासिक सामग्री यंगलया प्रयोगया अर्थ कथं छगू तःधंगु बस्ति वा शहरयात यंगल धायेगु यानाच्वंगु खनेदु । “यम्बु” व “यंगल“ प्रयोग जुयाच्वंगु मध्येकालया ऐतिहासिक सामग्री ‘येन्दे’ खग्वःया प्रयोग जूगु खनेदत । गोपाल वंशावलि नेसं. ४३३ या सन्दर्भय् “येन्दे’ खग्व: उल्लेख जूगु दु । थ्वयां लिपा ने.सं. ६०४ स ‘ए देश उल्लेख याना तल । उयां लिपाया नेसं. ७९० स “या श्री प्रतापमल्लजु”, ने.सं. ८०१ स ‘यंया जुजु श्री पार्थिविन्द्र
हिसू दंगु सः
द्यलः स्वनिगःया उत्पत्ति गुकथं जुल ? १ काठमाडौँ (यँ) या ऐतिहासिकता व थीथी नां ९ लिपिया उत्पति व विकाश १७ यैँ मरूसत:या बाखं किवदन्ती जक खः २७ नेपाःया प्राचीत आदिवासी ३५ जीवन खुसि खः ४० जिं ई पियाच्चना ४३ जित: घाः जूयु दु ४९ वा नं वइतिनि, फय् न॑ वइतिनि ५४ ग्याफर ५८ गूगु वसः ६५ चन्द्रग्रहलय् वने दयेमा: ७४ फय् ८२ वहे प्रकृतिया नियम खः ८६ कुसी स्यानाबलय् ९०
क्वाति
धलः पौ १. अपर्णा प्रधानया ‘स्वय्नगु’ स्वस्वं १ २. अपर्णा प्रधानया ‘“लायलामा’ सन्देशमूलक १२ ३. ‘जि व जिगु ई’ आत्मवृत्तान्तय् अपर्णा प्रधानया जीवतया थपूगु किपा २२ ४. अपर्ण प्रधानया ‘जि भमचा कतांमरि’ स्वयाबलय् ३२ ५. अपर्णा प्रधानया ‘जिज्ञासा’या च्वसु ब्वनाबलय् ४४ ६ अपर्णा प्रधानजुया ‘प्रतिविम्ब’य् खनेदूगु विम्ब ५१ ७. अपर्णा प्रधानजुया ‘यान्त्रिकपुर’ चिबाखं मुना ब्वनाबलय् ५५ ८. अपर्णा प्रधानजुया “जीवनयात्रा” ब्वनाबलय् ६१ ९. अपर्णा प्रधानया ‘क्वा:घासा’ सवा: काकां ७० . .
