गुंपुन्हि
डा.चुन्दा वज्राचार्य डा.बालगाेपाल श्रेष्ठ डा.चुन्दा वज्राचार्य गुंपुन्हि गुंलाथ्व पुन्हिकुन्हुया दिंयात नेवा: समाजं गुंपुन्हि धकाः हनावयाच्वंगु दु । श्रावणशुक्ल पूर्णिमाया दिंकुन्हु हनीगु थ्व नखः नेवाः समाजय् गुन्हु यंक हनीगु खः। गुलाथ्व पुन्हि अर्थात श्रावणशुक्ल पूर्णिमा निसें गुंलागाः अष्टमी अर्थात भाद्रकृष्ण अष्टमीकुन्हुतक कूल गुन्हु यंक हनीगु नखः जूगुलिं थ्ब नख:यात गुंपुन्हि धाःगु ख: । नेवाःतय्सं हनेगु याना वयाच्वंगु तःत:हाकगु नखः मध्यय् थ्व छगू नख: नं खः । विशेष याना: धार्मिक व व्यंगात्मक कंथं हना: वयाच्वंगु थ्व नखः मनाेरञ्जनात्मक नख: नं खः । बुँज्या याइपिनि बुँइ वा पी धुंकाः वा लये मत्यःनीगु इलय् दथुइ लाक ला:गु थ्व नख: लिमला: फमला: म्हया म्ह मजुइक सिनाज्या याना: सिधयेका: हनिगु थ्व नखः छगू कथं ज्या झासु फिना: न्ह्याइपुक नं हनेगु या: । थ्व नख:यात जनै पूर्णिमा नं धायेगु याः । थ्व पुन्हिकुन्हु म्हय् जनै ची मा:पिसं दछियंक चिनात:गु जनै हिलिगु दिं खः । गुरूपिसं मन्त्र साधना याना: भय पाखें रक्षा जुइकथं म्हासुगु काेखा क्वखायेका बीगु खः । थथे म्हासुगु काय् मन्त्र साधना याना: जनै दयेकीपिं गुरूपिं व जनै क्वखाइपिंसं सँ खाना: म्व:ल्हुया: सुचिनिचि याना: जनै धारणा याइगु खः । अथे तुं ब्रम्हूतय्सं म्हासुगु काय् रक्षा मन्त्र दुथ्याका मिजंपिन्त जूसा जवगु ल्हातय् मिसापिन्त जूसा देय्पागु ल्हातय् जनै नं थ्व हे दिनय् चिकाबीगु ख: । थथे जनै चीगु दिन जूगुलिं हे थ्व दिंयात जनै पूर्णिमा धका: धायेगु या:गु खः । थथे जनै पुर्णिमाकुन्हु च्यूगु जनै लक्ष्मीपुजाकुन्हु त्वःताः साया न्हिपनय् चित घा:सा थः सीइबलय् थःगु आत्मायात बैतरणी खुसि छिनाः अ:पुक स्वर्ग थ्यंकः वने फै धैगु परम्परागत धारणा दु । गुंपुन्हि अर्थात थ्व दिंयात ऋषितर्पणी धकाः नं धायेगु या । छाय्धा:सा थ्व दिंकुन्हु तागाधारीपिसं सप्त ऋषिपिनिगु नामय् तर्पण बीगु जूगुलिं थ्व दिंयात ऋषितर्षणी धका: धायेगु या:गु खः । तर्पण बीत तागाधारीपिसं छन्हु न्ह्यः हे सँ चाना: लुसि ध्यनाः पञ्चगव्य कयाः शुद्ध यानाः वैदिक विधि कथं ऋषितय्त तर्पण बिया: अनं लिपा वैदिक मन्त्र ब्वना: पवित्रगु जनै न्हापां ब्रम्हूयात चिकाः अनं लिपा थःम्हं चीगु चलन दु। नेवाः समाजय् गुंगूयात विशेष महत्व ब्युगु खनेदु । गथेकि नवग्रह, नवरत्न धाये थें तुं गुता बीबः, गुता बूबः धकाः नं धायेगु प्रचलन दु । गुंपुन्हि नं थज्याःगु हे महत्वं जा:गु नख: ख: । थ्व नख:कुन्हु विशेष याना: गुता बूबःया क्वाति दायेकाः छुचुंमह्रि छुनाः द्यःपिन्त पुज्याना: परिवार मुना: गुता बूबःया क्वाति दायेका: त्वनेगु चलन दु । गुम्ह गुम्हसियां गुता बूबलय् ममःचा क्वाति क्वफाना: ग्वाराचा नयेगु, गुम्हसिया गुता बूबलय् छुचुंमह्रि चिचिपाक दयेकाः क्वफाना: गुता बूबलय् ग्वाराचा दयेका: नयेगु चलन दु । विशेष याना: थ्वकुन्हु नयेगु गुता बूबः, चुछुंमह्रि, लैंचा घाँय् तरकारी खः । थ्व नखःकुन्हु खालि गुता बूबः क्वाति जक त्वनीगु मखु । थ्व न्हिछिया दुने गुजु वस: पुनाः, गुक्व: पिहां वनाः गुंगु थासय् बहिद्यः स्वयेगु,. गुक्वः तक नयेगु नं चलन दु | गुक्वःतक नयेबलय् गुताजि नसा हे नयेगु चलन दु । थथे जूगुलिं हे गुताजि बूबःया क्वाति हे छथासं तया: क्वाति दायेका: नयेगु प्रचलनय् वःगु जुइमा: । गुता बूब: धायेबलय् खास यानाः १. माय् २.मुस्या ३.तग्वः कय्गु ४.चिग्व: कय्गु ५.चाना ६.ग्वःमू ७.भुति ८.पःमाय् ९.सिम्पु बूबलय् थ्व हे धकाः ला मदु अथे जूसा नं गुता थरिया बूब: तया: दयेकीगु चलन दु । गुम्हं गुम्हंसिनं मस्यां, बकुला:, थीथीया सिम्पु, चानाय् नं तग्व:गु चाना, चिग्व:गु चाना, तुयुगु चाना, आदि याना: गुता खाकेगु चलन नं दु । क्वाति विशेष यानाः ला नं तया: दायेका: त्वनेगु चलन दु । गुता बूबःयात ल्वाकछ्याना: गुंपुन्हि प्यन्हु न्ह्यः माःफ्वयाबी । माःबुल धायेवं क्वातियात ल:स्वयंकाः धकिइ तयाबी । उकिइ फोहर वनी धकाः त्वपुयाः वयात प्यन्हु लिपा गुंपुन्हिकुन्हु बूबःलय् चुलि नापं वये धुंकूगु जुइ । थथे चुलि ह्वःगु क्वातियात गुंपुन्हि ज:छि हे क्वाति दयेकाः नयेगु याइपिं नं दु। छुचुंया परिकार गुंपुन्हिकुन्हु मेगु मुख्यगु नसा धयागु छुचुंमह्रि ख: । छुचुंयात सुखामह्रि, पुरी, ममःचा, ग्वाराचा, थुक्पा आदिया परिकार दयेकाः नयेगु चलन दु । जा नयेबलय् गथे जा केँ निगुलिं मजिमगा:गु खः, अथे तुं छुचुं व गुता बूबःया क्वाति न खः । लैँचा घाँय् थ्व इलय् विशेष याना: खने दैगु लैंचा घाँय् खः । थ्वकुन्हु लैंचा धाँय्या तरकारी नयेगु चलन दु । धार्मिक रूपं गुंपुन्हि भगवान बुद्धया जीवनी च्वयात:गु ललितविस्तरय् बौद्ध वचन धका:न्ह्यथना त:गुलिइ थ्व पुन्हियात श्री गौतम बुद्ध भगवान काममारयात त्याका:सम्यक जुया बिज्या:गु दिं धकाः उल्लेख यानात:गु दु । थ्बकुन्हु हे यमराजं यमलोकय् च्वंपि धर्मात्मापिंत षडक्षरी लोकेश्वरया रूप दर्शन बियाः धर्माेपदेश याना बिज्याःगु खः । थ्व हे खं याना:गुंपुन्हि ज्वःछि च्यान्हुतक बहालय्, बहिलय्, बहिद्यः, पौभा: व मेमेपिं द्यःपिं ब्वयातयेगु व बाजं थाना:, पाठ याना: नं धर्मया ज्या यानाः चाःह्यू जुइगु थिति दुगु खः । अथे जुगुलिं गुंपुन्हिकुन्हु गुक्वः नया: गुजु पुनाः गुथाय् बहिद्य: स्व:वनेगु परम्परा दु । थ्व पुन्हिकुन्हुनिसें गुंपुन्हि ज्व:छि बाहाः बहिलय् बहिद्य: ब्वइगु जुगुलिं गुंला बाजं थाना: बाहाः बहिलय् बहिद्यः स्व:वनेगु धकाः वनेगु चलन दु । गुंपुन्हिकुन्हु क्वाति मनाः वा दायेकाः छुचुंमह्रि नापं तया: द्य:द्यः पिन्त पूजा याना:, छागेगु परम्परा दु । द्यःयात छाना: जक छेँय् च्वंपिसं नयेगु चलन दु । डा.बालगाेपाल श्रेष्ठ गुंपुन्हि गुन्हुतक हनिगुलिं गुन्हि पुन्हियात गुन्हि पुन्हिया दिंकथं कयातगु दु । थो नख पुन्हि कुन्हु शुरू जुया कृष्णाष्टमी कुन्हु कोचाइ । सकोय गुन्हि पुन्हिया झोलय थुकथंया गतिविधि याइ । १. न्हापांगु दिं मणिचुड पुखुलिसें मणिलिङ्गेश्वर महाद्योथाय मेला जुइ, महाद्योया पुजालिसें जात्रा जुइ । ब्रन्हुतयसं जोना हिलिइ, सायात नकिइ , क्वाति तोनिइ । २.सापारु कुन्हु गुंगू हिति, गुंगू गुफा, गुंगू बहा व गुंगू पुखु सिक वनिइ, सीपिनिगु लुमन्तिइ साया छोइ । ३.सापारु कन्हय कुन्हु दुतिया खुन्हु तांतांधिसिं प्याखं केनिइ । ४.बंमनु पिहांवइ, डुङ्गा प्याखं व मेमेगु प्याखं केनिइ । ५.नरसिंह यात्रा जुइ । ६.वा पिज्या प्याखं केनिइ । ७.कृष्णाष्टमी, कृष्ण जात्रा जुइ । १. न्हापांगु दिं गुन्हि पुन्हि पुन्हि कुन्हु थनया मनुत सिलु (गोसाइकुण्ड), पांचपोखरी थज्यागु महाद्योया तीर्थय वनिइ । थो फुक्क धार्मिकस्थल ५,००० गू मीटर मल्याक तजागु थासय लानाचोंगु दुसा अन थेनेत निन्हु मल्याक न्यासि वनेमा । सकोय चोंपिं मनुत पुन्हिया पेन्हु न्ह्यो हे एकादशी कुन्हु उखेपाखे वनिइ । अन तक वने मफुपिं मणिचुड पहाडय दुगु मणिचुड पुखु वा मणिलिङ्गेश्वरय वनिइ । थुकुंन्हु सकोयापिं जक मजुसें सोनिगया थीथी थासं नं भक्तजनत अन वनिगु चलन दु । हिन्दू लिसें बौद्ध धर्मावलम्बीतयगु महत्वपूर्णगु धार्मिक स्थल मणिचुड पुखुलिइ थुकुन्हु मोल्हुइगु चलन दु । हिन्दूतयसं महाद्यवं गोसाइकुण्ड वनेगु झोलय लंय लागु थासय विश्राम कायेगु थायया रूपय मणिचुड दह निर्माण यागु धका धाइसा बौद्धतयसं बुद्धं मणिचुडया रूपय हाकनं
माधव नारायण धलं लिसें स्वस्थानीया बाखं
माधवनारायण स्वस्थानी शालीनदी ब्रतविघि परदेशवानिगु माधवनारायण माधव नारायण धल॑ लिसें स्वस्थानीया बाखं न्हेथना डा.बाल गोपाल श्रेष्ठ दंयदसं मिला पुन्हि कुन्हु सकोय लच्छि ताहाकगु माधव नारायण मेला शुरु जुइ। थो माधव नारायणप्रति देछानातगु धार्मिक ब्रत ख। माधव नारायण हिन्दू द्यो विष्णुया अवतार खः। धलं दनेत नेपाया थीथी थासं धार्मिक आस्था दुपिं मिसा मिजंत शालीनदीया सिथय मुनिइ। सकोय नेवातयगु चोययागु जातं बोति काइगु थो विशुद्ध हिन्दू धार्मिक संस्कार ख। थुकिइ बज्राचार्य, शाक्य, सायमि थज्यागु बौद्धधर्मालम्बीतयगु बोति दइमखु। जबकि दुंइ, नौ, को, भा, छिपा, पुं व गथु थज्यागु जातयापिसं धलं दनेमज्यू यानातगु दु। अथेहे नाय, जोगी, दों, पो थज्यागु जातयात न॑ निषेध यानातगु दु। अथेहे खयत व तामांगत थज्यागु मेमेगु समुदाययापिंत धलं दनेत उत्साहित याइमखु। तर यदि इमिसं धलं दनेत इच्छा क्यंसा, इमित मेपिं सिबे अलग तया धलं दंकिइ। तर आ थो प्रतिबन्धत छुं हद तक लचक जुइधुंकल। तर नं पूरा लचक धासा मजुनिइ। सन २००० य जिं २३ म्ह खयत व निम्ह दुंइ जातयापिं धलं दंगु खना। शुरुइ इमिसं दैनिक यायेमागु संस्कार फुक्क लिसेंनापं चोना यात तर लिपाया संस्कार यायेत मेपिं सिबे अलग देगया लिक्क चोंगु फल्चाय चोना यात। इमित फुक्कंलिसें तया धल दंकल धका खोपया माधव नारायण धलं दंवम्ह मिसां गुनासो यासेलिं इमित अलग तगु ख। सकोया थो माधव नारायण धलं दनेगु परम्परा गबले लिसें शुरु जुल धका छुं लिखित भों मदु। तर थो परम्परा म्होति नं ४०० दं पुलांगु जुइमा धका अनुमान यानातगु दु। मौखिक कथ नं व माधव नारायण प्रतिष्ठा पुजा (एमपीपी१) या भोंया आधारय थथे अनुमान यानातगु ख। थुकिइ श्रीगंगा रानी अर्थात लानी गंगां माघ ब्रतया पलिस्था यागु धका चोयातगु दु। रानी गंगा खोप॑ सकोय जुजु त्रिभुवन मल्ल देवलिसें सन १५६० पाखे शासन यायेत वगु खनेदु। सकोया इतिहासय गंगा नांया मेम्ह रानीया बारे चोयातगु जिमिसं मखना। उकिं एमपीपी१ य न्हेथना तम्ह गंगारानी व हे माधव नारायण धलं स्थापना याम्ह जुइमा। थो सत्य खसा माधव नारायण धलंया इतिहास म्होति नं ४५० दं पुलां जुइमा । सन १९८६ य खोपया हनुमान घाटय नं सकोय थें हे माधव नारायणया धलं शुरु यात। पुजारीलिसे धलं दंपिनिगु कथं खोपय ताई लिपा थो धलं दनेगु ज्या इमिसं हानं सुचारु यागु ख। इमिसं इमिथाय चोनिगु धलं सकोया सिबे पुलां धका दाबी यासें छुंछुं हुनिं तदं तक दिनाचोंगु धका धागु दु। सकोया धलं दनिगु विधि लोवनापुगु जुगुलिं पिने चोंपिं नं थुकिइ बोति कयाचोंगु दु। खोपय चोनिगु धलं॑ न॑ पिने चोंपिंत आकर्षित याये मफु खाली खोपय चोंपिं मिस्तयसं जक बोति कयाचोंगु दु। सन २००० य खोपय धलं दपिंनिगु ल्या १८म्ह जक दुगु ख, इमिं फुक्क मिस्त जक ख। थुथाय मनुतयसं माधव नारायण व लच्छि तक छेंय छेंय कनिगु स्वस्थानी बाखंया स्वापु दु धका विश्वास यानाचोंगु दु। उकिं हे सकोया शालीनदीइ धलं दंपिसं माधव नारायण व स्वस्थानीया हे धलं दनागु धका धाइ। मनुतयसं स्वस्थानीया धलं छेंय चोना न॑ दनिइ । स्वस्थानीया बाखं कथं मनुतयसं सकोयात नवराज जुजुया राज्य, लावण्य देश कथं कयाचोंगु दु। लच्छि तक धलं दनिपिं शालिनदीइ चोना धलं दनिइ, अथेहे देयया थीथी थासय दोलंदो भक्तजनत सकोय वइ। थुबलय सको तसकं व्यस्त जुइ। सन २००० य भक्तजनतयसं घेबा संकलन याना माधव नारायण स्वस्थानी छम्ह हे ख धका केनेत माधव नारायणया धलं दनिगु शालीनदी लिक्क स्वस्थानी देवीया देग दयेकेगु अभियान न्ह्याका सन २००४ स देग दने कोचायेकुगु ख। माधव नारायण स्वस्थानी छम्ह हे द्यो मखु धासे राजोपाध्याय पुजारी सहित सकोया यको स्थानीयतयसं थो देग तयेत असहमती पोंकुगु ख। इमिगु धापु कथं माधव नारायणया मेला व स्वस्थानी दथुइ छुं स्वापु मदु व स्वस्थानीया बाखं कनेगु लिपा तिनि वगु ख। शालीनदीया सिथय चोनिगु माधव नारायणया धलनय याइगु विधि स्वस्थानी बाखं सिबे तसकं पा। तर माधव नारायणया धलं दनिपिसं नं स्वस्थानीया हे सफुयात पुजा याना न्हियान्हिथं व हे बाखं कनेगु धासा याइ। राजोपाध्याय पुजारीया कथं लच्छि ताहाकगु माधव नारायण धलं बैष्णव परम्परा कथं दु। थुकिइ न्हियान्हिधं विष्णुया छगू छगू अवतारया पुजा जुइ। माघ महिना माधव नारायणयात देछानातगु महिना ख। शालीनदीं धार्मिक संस्कार याइबलय पुज्याइगुलिं माधव नारायण स्पष्टरूपं विष्णु हे ख। मोनियर विलियम्सया डिक्सनरीइ माधव नारायण धागु कृष्ण व विष्णुया हे मेगु रूप ख धका न्हेथनातगु दु। थुकिइ माधव नारायण शिवया हे छगू नां ख धका न॑ चोयातगु दु मोनियर विलियम्स (१९८८:८०८)। बाखनय माधव नारायण फम्पिइ चोंम्ह व लिपा सकोय चोंपिसं खुयाहगु धका धयातगु दु। थो द्योया मूर्ति श्रीखण्डं दयेकातगु नं धयातगु दु। लिपा मूर्ति चना बंगुलिं उकिया थासय धातुं दयेकुगु धयातगु दु। आयागु ढलौटया मूर्ति ३० सेन्टिमीटरति तजा व २ किलोतिया तौल दु । मूर्तिया ल्यूने सकोया चलाखु त्वा, बाग तुंथिया दातां नेपाल संवत ९९६ मंसिर ६ बुधबा कुन्हु तगु धका पाताय चोया तिकातगु दु। माधव नारायणया बाखनय स्वस्थानीया बाखनय थे द्याेया वर्णन यानातगु मदु । नेवा भासय चोयाततगु न्हापांगु स्वस्थानीया बाखनय पार्वतीया इनापय महाद्याेव॑ स्वस्थानीया ब्रत श्रृजना यागु धका स्पष्ट रूपय चोयातगु दु। उकिइ महाद्योव॑ ब्रतया भोलय पुजा याइम्ह द्यो महाद्यो व पार्वती मजुसें अर्धनारेश्वर वा उमामहेश्वर जुगु धका धयातग दु। न्हापांगु नेवा स्वस्थानीइ स्वस्थानी द्यो धागु जगदीश्वरी धका प्रस्तुत यानातगु दु। उकिइ द्याेया ख्वापा लुंया थे जुगु, सोंग मिखा दुगु, पेपा ल्हा दुगु व सिंह आसन दयेका चोनाचोंम्ह धका धयातगु दु। अथेहे जवपाखेया छपा ल्हातय खडग, मेगुलि वरद मुद्रा, खवपाखेया छपा ल्हातय ढाल व मेगुलिं पलेस्वां जोनातगु धयातगु दु। तर आयागु स्वस्थानीइ द्योया बारे थीथी कथं वर्णन यानातगु दु। सन २००० य माधव नारायणया मेलाया झाेलय स्थानीय चित्रकार भूपेन्द्र श्रेष्ठ स्वस्थानीद्योया रंगिन किपा वितरण यानादिगु ख। उकिइ पलेस्वानय विराजमान स्वस्थानीयात अष्टमात्रिकां चाहिकातगु दु। जवया छपा ल्हातय त्रिशुल, मेगुलिं खडग, खवया छपा ल्हातय चक्र व मेगुलिं वंचुगु पलेस्वां जोनातगु दु । अथेहे गणेश, कुमार, सिंहिनी, ब्याध्रिनीयात पेकुनय तयातगु दुसा, निम्ह अप्सरां स्वांमा जोना चोय बोयाचोंगु चोयातगु दु । स्वस्थानी स्वस्थानी बाखं नेपालय उत्पत्ति जुगु स्वस्थानी हिन्दू बाखं ख। थुकिइ गुकथं छम्ह ब्रम्हु मचा नवराज लावण्य देया जुजु जुल धका कनातगु दु। नवराज थ मां गोमाया लच्छि ताहाकगु स्वस्थानी ब्रतया पुण्यया हुनिं जुजु जुगु ख । थो बाखं दकले पुलांगु ल्हातं चोयातगु सफू सन १५७३ या ख गुकिइ गोमा मयजु व वयकया काय नवराजया बारे चोयातगु संस्कृतया १४८ श्लोक दु। आतक लुगु बाखं मध्ये थो दकले चिहाकगु ख। सन १६०३ य संस्कृतयात भाय हिला नेवा भासय चोयातगु न्हापांगु नेपालभासां चोयातगु बाखं लुगु दु। अथेहे
