स्वनिगःया उत्पत्ति
स्वनिगःया उत्पत्ति गुकथं ज़ुल ? पूर्ण ताम्राकार स्वनिगःयात न्हापा नेपाल धायेगु याः । अझ थौंकन्हय् नं गां गामय् यें वनेत नेपाल वनेगु धायेगु याः नि । स्वनिगः (नेपाल उपत्यका) या उत्पत्तिया बारे प्रचलित निगू बिचाः दु । व खः बौद्ध व हिन्दू मत । बौद्ध मत कथं स्वनिगःया उत्पत्ति नागदह नांगु तःधंगु सरोवरं जूगु खः । सत्ययुगय् नागदहलय् दकले न्हापां ब्रम्ह विपस्वि बुध्द खः । विपस्वि बुध्दं प्यूगु पलेस्वां खुला लिपा अलौकिक कथं वःगु पलेस्वांलय् स्वयम्भूया ज्योति उत्पन्न जुल स्वयम्भूया ज्योतिया दर्शन यायेत छसिकथं शिखि बुध्दं, विश्वभू बुध्द व त्रेता युगय् महाचीनं वःम्ह मन्जुश्री थःगु खडगं पालाः कटुवाल धयागु थासं नागदहया लः पितछ्वयाः स्वनिगः वसोवास यायेजीकल । थ्व स्वयम्भू पुराणम् आधारित वर्णन खः । मेगु कथं द्वापर युगय् दानासुरं स्वनिगः जलमग्न यानाबिल । उबले भगवान श्रीकृष्णं द्वारिकां निसें नेपाल उपत्यका वयाः थःगु चक्रया प्रहारं चोभारं लः पितद्द्वयाः दानासुरया दमन यात । थ्व स्कन्धपुराणय् आधारित हिन्दू धर्म मतया वर्णन खः । थ्व निगू मध्ये दकले अप्वः चर्चित महाचीनं वःम्ह मञ्जुश्री नागदहया लः पित छ्वयाः स्वनिगः याये जीकूगु वर्णन खः । खड्गं पाला लः पितछ्वःगु कपोलकल्पित खँ । स्वनिगःया उत्पत्ति धयागु पूर्णत इतिहास व भौगोलिक सर्वेक्षण नापं सम्बन्धित खँ खः । धायेबलय् च्वय् न्ह्यथनागु निगूलिं विचालय् कि त ऐतिहासिक सत्य-तथ्यता दयेमाल कि मखुसा भौगोलिक सर्वेक्षणया लिच्वः कथं विश्वासनिय जुइमाल । उकथं बिचाः यायेबलय् निगुलिं बिचाः ऐतिहासिक व भौगिलिक सर्वेक्षणय् आधारित मजुसे मुक्कं कपोलकल्पित व धार्मिक अन्धविश्वासय् आधारित बिचाः खः । अथे मखुसा निगू बिचाःया खं छगू हे जुइमाःगु खः, निगुलिं विचारय् समिप्यता दयेमाःगु खः, तर थथे जुयाच्वंगु मदु । मेगु खँ न्ह्यात्थेयाःगु हे खड्ग जूसां छपु खड्गं तःतजाःगु गुँ पहाड तछ्याना: नागदहया लः पितछ्वःगु बर्णन असम्भव जक मखुसे छुं कथं हे व्यावहारिक व वैज्ञानिक मखु उकिं तथ्यहिन व ऐतिहासिक व अलौकिक खँय् स्वयं इतिहासकारतय्सं तक्क नं विश्वास याये फयाच्वंगु मदु । गुलिं इतिहासकारतय्सं ध्व मुक्कं काल्पनिक जूगुलिं पत्याः यायेवहः मजू धकाः धयाच्वंगु दु । खः नं सुं भौगर्भविद वा पुरातत्वविद इतिहासकारतय् न्ह्योने थाैं नं झीसं स्वनिगःया उत्पत्ति मन्जुश्री याःगु धकाः धयाच्वन धाःसा झी मूर्ख हे जक जुइ । इमिसं झीत अशिक्षित, अन्धविश्वासी व अज्ञानी हे जक धाइ । मन्जुश्री सु खः ? स्वनिगःया उत्पत्ति याःम्ह मञ्जुश्री महाचीनं वःम्ह धयातःगु दु । थ्व खँय् संगू ग्वःछि हे सत्यता मदु । न्हापा ला महाचीन धयागु हे मदु । थौंया चीन देय्यात महाचीन धकाः मानय् याःसां ऐतिहासिक कथं पुष्टि मजू । छाकि चीन जातिया नामं चीन देय्या नामाकरण इ. पू. २५५ पाखे जक जूगु खः’ निगूगु खँ “ मञ्जुश्री” शब्द संस्कृत खँग्वः खः । ” मन्जु” या अर्थ ‘बांलाःम्ह’ व “श्री” या अर्थ ‘सौभाग्य’ या “समृद्धि” खः । स्वंगूगु खः गौतम बुद्ध इ.पू. ५२८ स बोधिगयाय् बोधिज्ञान प्राप्त याये न्ह्यो है स्वयम्भूया ज्योतिया दर्शन यायेत महाचीनं मञ्जुश्री नेपाः गालय् वल धयागुया अर्थ बुद्धत्व प्राप्तिया न्ह्यो थन बौद्ध धर्म दु धकाः धायेगु ऐतिहासिक सत्यतां पिनेया खँ खः । छाय्कि इसाया स्वंगूगू शाताब्दीइ रचित धयातःगु “मञ्जुश्रीमूलकल्प” सफूतिइ मन्जुश्रीयात गौतम बुद्धया शिष्य यानातःगु दु टि. डब्लु. डाभिड्सया “बुद्धिज्म” सफूया लिधंसाय् इतिहासकार भुवनलाल प्रधानजुं धयादी “मन्जुश्री नांम्ह छम्ह भिक्षु इस्वी पूर्व प्रथम शताब्दी व इश्वीया प्रथम शताब्दी ताकय् भारतय् दयाच्वन । … थुम्ह भिक्षु मन्जुश्री इश्वी संवत्या प्रारम्भय् अथवा थ्व स्वयां छुं न्ह्यो स्वनिगलय् वल व थन न्हापालाक्क महायानी मत प्रचार यात भुवनलाल प्रधानया थ्व धापू श्रीमति चन्द्रमणि देवीया बिचा:नाप ज्वः लाः । श्रीमति चन्द्रमणिदेवीं च्वइ “भारतं मंजुश्री नांम्ह छम्ह योगी चीन वना व नाप छुं ब्रम्ह व क्षेत्रिय शिष्यत नं दु । चिनियातय्सं मंजुश्रीयात द्यः भा:या पुज्यायेगु यात । व नेपाः जुयाः भारतय् लिहांवल”” धयागु धापूति नं मन्जुश्री चीनयाम्ह मखुसे भारतयाम्ह खः धयागु पुष्टि याः । उकथं स्वयेबलय् भुवनलाल प्रधानजुं धयादी थें नेपा: लागाय् वःम्ह धाःम्ह मन्जुश्री बुद्धया शिष्य व माहायान सम्प्रदायया न्हापाम्ह भिक्षु जक खत, नागदहया लः पितछ्वया: मनू च्वने जिइक स्वनिगः दयेकूम्ह वोधिसत्व मखु । मञ्जुश्री छम्ह अलौकिक व्यक्ति मखुसे सामान्य मानव जक खत । थुकिं नं स्वनिगःया निर्माता महाचीनं वःम्ह मञ्जुश्री मखु धयागु खँ उलाब्यू । स्वनिगःया उत्पत्तिया वारे थीथी तथ्यगत खं मञ्जुश्री चीनं वःम्ह नं मखु, चीनया निवासी नं मखु, नागदहया लः पितछ्वयाः स्वनिगलय् बसोबास याये जिइकूम्ह नं मखु धायेबलय् स्वनिगया: उत्पत्ति गुकथं, गधे जुलजुइ धकाः न्ह्यसः दनावइगु स्वाभाविक खः । थ्व बारे छुं तथ्यगत खँ थथे खनेदु । स्वनिगःया उत्पत्तिया वारे किपूया शुकसागर श्रेष्ठजुं थथे च्वयादी “भौगर्भिक समय तालिका (Geological Time Scale) अनुसार काठमाडौ उपत्यका करीव साठी लाख वर्ष पूर्व कुनै Tectonic Events द्वारा उत्पत्ति भएको थियो । कलान्तरमा Faulting भै कीर्तिपुर डाँडाको उत्पत्ति भयो । यो Faulting फुलचोकीबाट उत्तर पश्चिम हुँदै बाँदे गाउँ, सैंभु, चोभार, कीर्तिपुर, नैकाप भै दहचोक डाँडोमा जोडिन पुग्छ । यसको अतिरिक्त पुनः अति सानो अनुपातमा स्वयम्भु पशुपति हुँदै चांगुसंग जोडिने अर्को Faulting भयो (योसिदा र इसारासी : ९४ ) । काठमाडौं उपत्यका जब कालीदहको रुपमा थियो । त्यस समयमा चोभार, कीर्तिपुर र स्वयम्भूमा साना साना टापूका रुपमा थिए । अझै सम्म पनि कालिदहको अवशेषको रुपमा जमेको कालिमाटी माटो (Lignitic Layers) कीर्तिपुरको खासि बजार र चोभारको ढुङ्गा पेल्ने, कशर मेशिन भएको स्थान सम्म पाइन्छ । त्यो कालिमाटी Lignitic Layers कालिदहको पानीको पिंधमा रहेको हिलो माटो थियो । अहिलेको सम्मोच्च रेखाको नापलाई हेर्दा दोश्रो कालिदहको पानीको सतह हालका १३२० मिटरको सम्मोच्च रेखासम्म थियो । यस हिसाबमा प्राग टापुहरु कमसेकम पानीको सतहबाट ३० देखि ४० मिटर उठेको थियो । भूगर्भबेत्ताहरु उक्त कालिदहबाट दुइ पटक गरी पानी खोलिएको मान्दछन् । प्रथम पटक पन्ध्र देखि ६ लाख वर्ष पूर्व कटुवाल दह खुलेर कीर्तिपुर चोभार र सैंभु देखि दक्षिणी भाग सुक्न गयो र दोश्रो पटक ६ देखि दुइ लाख वर्ष पूर्व चोभारको गल्छी खुल्न मै सम्पूर्ण काठमाडौं उपत्यका नै सुक्न पुग्यो । हाल बांकी रहेको नागदह र टौदह यिनै प्रागतालका अवशेष हुन् । थथेहे जापानया शिक्षा व संस्कृति मन्त्रालयया ग्वाहालिं संचालित जूगु नेपाः व जापानया नापं याना: २० म्ह स्वयाः अप्वः वैज्ञानिकतय्गु संयुक्त अन्वेषणं स्वनिगःया उत्पत्तिया बारे प्रारम्भिक निष्कर्ष पिकाःगु दु । उगु अन्वेषणया संलग्न छम्ह जापानी वैज्ञानिक डा. तेत्सुया साकाइया कथं “स्वनिगःयात त्वपुयातःगु चोभारया यक्को क्वय् महाभारत पर्वतमालाय् करिब २० लाख दँ न्ह्यो तलाउया सिर्जना जूगु खः । व ताल दकले न्हापां करीव ३० द्वः दँ न्ह्यो तज्याःगु खः । तालया विस्फोट चोभारं क्वय् चलः वना सृजना जूगु “प्राकृतिक बांध” तज्यानाः जूगु खः । उकथं लःया सतह म्हो जुजुं बना: थिमिया सतहलय् ध्यनाः चिचिधंगु तालया निर्माण जूगु खः
नेपाल सम्वत्, शंखधर साख्वाल व म्हपुजा
नेपाल सम्वत्, शंखधर साख्वाल व म्हपुजा पूर्ण ताम्राकार नेपाः देय्या नामं छम्ह नेपा: मिं स्वना थकूगु सम्वत् नेपाल सम्वत् खः । लिच्छविकालय् प्रचलित न्हापांगु लिच्छवि सम्वत् ( थ्व सम्वत्यात शक सम्वत् नं धायेगु याः ) ४९८ दं तक्क चलेजुयाः लिपा मानदेव सम्वत् प्रचलनय् वःगु खः । थ्व सम्वत् नं ३०४ दँ तक्क प्रचलनय् वयाः दित । वयां लिपा प्रचलनय् वःगु नेपाल सम्वत् खः । थुकथं लिच्छवि सम्वत् ४९८ व मानदेव सम्वत् ३०४ निगू जोडे यायेवं ८०२ जुइ । थथे शक सम्वत् शुरू जुयाः ८०२ दँ लिपा सम्वत् ८७९ अक्टोवर २० तारिख खुन्ह शुरू जूगु नेपाल सम्वत् खः । नेपाल सम्वतया न्ह्यःया निगुलिं सम्वत् जुजुया नामं स्वनातःगु सम्वत् खःसा नेपाल सम्वत् नेपाः देय्या नामं स्वनातःगु सम्वत् खः । थ्व कारणं राष्ट्रियतां विलिविलि जाःगु सम्वत् नेपाल सम्वत् जूगु दु । थ्व सम्वत् छम्ह नेपाःमि शंखधरं स्वनाः थकूगुलिं थ्वइत शंखधरकृत नेपाल सम्वत् धायेगु याः । थ्व सम्वत् शुरु जूगु थनिं ११४३ दँ दत । थ्व स्वयाः न्ह्यःया शक वा लिच्छवि सम्वत् ४९८ दँ चलय् जूगु व मानदेव सम्वत् नं ३०४ दँ प्रचलनय् वयाः दीगु कथं निस्वना कालं निसें आ तक्क प्रचलनय् वयाच्वंगु छगू हे जक सम्वत् नेपाल सम्वत् खः । नेपाल सम्वत् मानय् यानाच्वंपिंसं जक मखुसे थ्व सम्वत् नाप छुं सरोकार मदु धयाच्वंपिं फुक्कसियां नेपाल सम्बतया तिथिमिति कथं थःथःगु जातिया संस्कृति व संस्कार हनेगु यानाच्वंगु दु । थुकथं दक्व जाति व धर्मावलम्विपिन्सं मानय यानाच्वंगु राष्ट्रिय सम्वत् हे राज्यपाखें राष्ट्रिय मान्यता दयेमाः धकाः हालाः सनाः आन्दोलन न्ह्याकाच्वंपिं नेवाःत,नेपालभाषा मंकाः खलः व मेगु थीथी खलः पुचःत जूगुलिं गैर नेवाःत नेपाल सम्वत् मात्र नेवातय्गु खः धयागु भ्रममुक्त मजुनि । नेपाल सम्वत् चन्द्रमासय् आधारित सम्वत् खः । चन्द्रमासय् आधारित नेपाल संम्वत् जक मखु, प्राचिन मिश्रयाःपिं निसें रोमन, थुनाली, चिनियाँ, हिन्दू, ईसाई, मुस्लिम, यहुदी फुक्कसियां चन्द्रमासयात हे आधार कयाच्वंगु दु । नेपाःमि जक मखु, भारतय् नं नखःचखः, पर्व फुक्क चन्द्रमासया आधारय् हे यानाच्वंगु खः । सम्वत् न्ह्याग्गु माने याःसां चन्द्रमासया आधारय् नखः चखः व पर्व हनेगु यानाच्वंगुलिं नेपाल सम्वत् प्रत्यक्ष व अप्रत्यक्ष कथं दक्वसियां माने यानाच्वंगु दु । उकथं नेपाल सम्वत् नेवाःतय्गु जक सम्वत् मखुसे दक्व नेपाःमिया संम्वत् खः । साम्प्रदायिक भावनांमुक्त जुयाः थ्व खँयात विचाः यायेमाः । नेपाल सम्वतयात नेपाःया हे छगू मौलिक सम्वत् कथं दक्वस्यां स्वीकार यायेमाः । नेपाल सम्वत् प्रारम्भया दिं खुन्हु दकले न्हापां च्वसापासां ने.सं. १०७१ सं विप्लब पुस्तकालय व कन्या मन्दिर स्कूलया कोथाय् सार्वजनिक रूपं न्हूदँ हनेगु याःगु ख । अनंलिपा ने.सं. १०९६ स ‘पासापुच:लं साईकल -याली याना नेपाल सम्वतया प्रचार प्रसार यायेगु ज्या जुल । थ्वयां लिपा ने.सं. १०९९ स ‘लय्ता दबुपाखें मोटर साईकल -यालीयाना नेपाल सम्वत्या प्रचार प्रसारय् अझ सशक्तता हयाविल । थुगु याली दथुइ छकः दिनाः थौं तक्क नं न्ह्याना च्वन तिनि । देशय् २०३५/३६ या राजनैतिक आन्दोलन लिपा नेपालभाषा मंकाः खलः (ने.सं. १०९९) नीस्वन । मंकाः खलः नीस्वनाः दकले न्हापा ने.सं. ११०० स नेपाल सम्वत् राष्ट्रिय सम्वत् खः, थ्वइत सरकारी मान्यत दयेमाः धयागु नारा थ्वयेकाः, सतकय् जुलुसया नापं न्हूदँया साँस्कृतिक जुलुस पिथन । गुगु ज्याझ्वः थौं तक्क नं दच्छिया छक्वः मदिक्क न्याना हे च्वन । थ्व ज्याझ्वः छगू आन्दोलन कथं न्ह्यात । थ्वया नापं नेपाल सम्वत् धयागु छाय, गथे धयागु थेंज्याःगु थीथी पक्ष नेपाल सम्वत्या बारे विश्लेषणात्मक च्वसु पिदन । उकथं थौंतक नेपाल सम्वत्या बारे जक निसः पू मयायेक च्वसु पिदने धुंकूगु दु । स्वंगू सफू पिदने धुंकूगु दु । थुकिं नं नेपाल सम्वत्या बारे गाक्कं प्रचार प्रसार जुल । थ्व आन्दोलन न्ह्याकाः झिदं लिपा राज्यं ने.सं. ११२० कछलाथ्व दशमी खुन्हु शंखधर साख्वालयात राष्ट्रिय विभूति घोषणा यात । उकिया प्यदं लिपा ने.सं. ११२४ सं उबलय् श्री ५ या सरकारं शंखधर साख्वाया किपाः तयाः न्यातका वंगु हुलाक टिकट प्रकाशनय् हल । थथेहे प्रधानमन्त्री पुष्प कमल दाहालया मन्त्री परिषदं ने.सं. ११२८ कौलागा ११ ( २०६५ कार्तिक ५ गते) खुन्हु नेपाल सम्वत्यात राष्ट्रिय सम्वत् घोषणा यात । थुकथं थौं सरकारं नेपाल सम्वत्यात राष्ट्रिय मान्यता बी धुंकूगु दु, शंखधरयात राष्ट्रिय विभूतिं सम्मानित याना हुलाक टिकट नं पिथने धुंकूगु दु । थौं वयाः राष्ट्रिय सम्वत् नीति दयेकाः व्यवहारय् प्रशासनिक क्षेत्रय् नेपाल सम्वत् छ्यलाबुलाय् हयेगु ल्यं दनि । तर थुकेपाखें राजनैतिक दल व नेतातय्सं वास्ता याना च्वंगु दु । थुकिया नितिं नं नेपाल सम्वत् व न्हूदँया आन्दोलनयात मदिक्क न्ह्याका तुं तयेमानि । नेपाल सम्वत्या प्रवर्तक शंखधर साख्वाः नेपालभाषा मंकाः खलकं ने.सं. ११०० सं नेपाल सम्वत् व न्हूदँ ज्याझ्वः न्ह्याका आन्दोलनया रूप बीवं हे नेपाल सम्वत्या प्रवर्तक शंखधर साख्वाः खः धयागु खँ व्यापक कथं प्रचार प्रसार जुल । ऐतिहासिक अभिलेख व थौं तक्क नं तिथिमितिया पात्रोय शंखधरकृत नेपाल सम्वत् च्वयेगु यानाच्वंगुलिं नं नेपाल सम्वतया प्रवर्तक शंखधर साख्वाः खः धयागु खँ प्रायः इतिहासकारतय् दथुइ मतभेद मदु । अले शंखधर धयाम्ह काल्पनिक मखुसे ऐतिहासिक व्यक्ति खः धयागु खँय् तक्क दक्वस्यां थुइकल । थ्वया नापं शंखधर धयाम्ह छम्ह नेपाःमि खः, छम्ह नेवाः खः धयागु खँ तक्क नं इतिहास ख्यलय् निर्विवाद थें जुइधुंकलं । थौं शंखधरयात राज्यं राष्ट्रिय विभूति घोषणा यायेधुंकल । राष्ट्रिय विभूतितय्गु वारे पूर्वक्क परिचय प्रकाशनय हयाः वयाः म्हसीका दक्वसिनं थुइका वीमाः, कनेमाः । मखुसा राष्ट्रिय विभूतित न्यनाः बाखं वा दन्त्यकथाया छम्ह काल्पनिक पात्र थें जक जुइफु । उकिं शंखधर धयाम्ह सु गथे धयागु बारे बाँलाक्क न्यनेकने यानाः पूर्वक्क म्हसीका प्रकाशन याये हथाय् जुइधुंकूगु दु । थौतक्कया व्यक्तिगत अन्वेषणं शंखधर साख्वा:या म्हसीका न्ह्यब्वयातःगु शिलालेखत लुया मवनि, लुइके मफुनि । थुकिया नितिं राज्यपाखें परियोजना दयेकाः इतिहासविद्तयत शंखधर साख्वाःया बारे अन्वैषण याकाः शंखधरया पूवंक म्हसीका पित हयेमाः, थथे यायेत नेपाल सम्वत्या आन्दोलन न्ह्याकाच्वंपिं दक्वः खलः पुचःतय्सं मंकाः सः तयेमाः । मेगु खँ थौं शंखधर धकाः पित हयाच्वंगु किपाः शंखधरया मखुसे जयसिं राम महाथ भाषयागु खः धयागु खं प्रकाशनय् वयेधुंकल । थ्व किपाः सार्वजनिक रूपं पित हःगुया छगू हे जक आधार पशुपतिनाथ दक्षिण पाखेया लुखा न्ह्यःने शंख ज्वनाः च्वंम्हसिया सालिक जुगुलिं थ्वइत हे शंखधर धकाः विश्वास याःगु खः । च्वय्हे धाये धुन, शंखधर नामं हे नेवाः खः, अझला दथुया ‘नां’ व ‘धर’ धयागु प्रायः उदाय व बरे जातं जक तयेगु याः । न्हापा ल्हासाय् व्यापार या:वनिपि यल देय्या मनूतय्त ‘साख्वाल’ ‘नां ख्वाल’ व ‘धाख्वाल’ उपनां छुनातःगु खनेदु । (छत्रबहादुर कायस्थ ‘पलिस्था’ ल्याः १०, ने.सं. ११२२) यलय् धाख्वाः धकाः थौं नं उपनां तयेग् याः नि । अले दथुइया नां ‘धर’ दुपिं उदाय खः धयागु खं पुष्टि याः । थुकिं थौंकन्हय् सालिक व किपाः प्रकाशनय हयातःम्ह धात्थेम्ह शंखधरया मखु धयागु
बाेधिसत्व
बोधिसत्व माया मानन्धर भगवान् करुणामय वोधिसत्व जगत्प्राणिया उद्धारया लागी थ्व धर्ती आपालं आपालं जन्म कयाबिज्या:गु दु । उकी मध्ये राजकुमार महासत्वया जुनि नं छगू खः। भगवान् करुणावतार बोधिसत्व थीथी जीव-जन्तु, झंग:-पंक्षि, की-को, स्वां-सिमा, जुजु, राजकुमार, गृहस्थी, ऋषि, साहू-महाजन आदि । थ्व फुक्क मध्ये नं सर्वश्रेष्ठ जुयाः थःथःगु कूल परस्पराया उद्धार यानाः पुण्य पाप्त यानाबिज्या:गु स्वीनिगू जुनिया नां व सुकर्मया बारे छकूचा छकूचा खँ न्ह्यब्वय् त्यनागु जुल । भगवान् करुणावतार वोधिसत्वं सत्य, त्रेता, द्वापर व कलि थ्व प्यंगू युगमध्ये सत्ययुगय् झिंछगू जन्म, त्रेतायुगय् झिगू जन्म, द्वापरयुगय् – झिगू जन्म, अथेहे कलियुगय् छगू नापं जम्मा स्वीनिगू जुनि कयाबिज्या:गु जुल । सत्ययुग सत्ययुग :१. रुपावत कुमार : करुणावतार भगवान वोधिसत्वया सत्ययुगय् थ्व न्हापांगु जन्म ख: । सत्ययुगय् उत्पलावती नांयागु छगू तःधंगु देश दुगु जुयाच्वन । उगु देशय् उत्पलासार्थ धयाम्ह छम्ह नांजाःम्ह महाजन नं दुगु जुयाच्वन । वहे महाजनया पूण्यवतीया गर्भं कुमारी रुपावतीया जन्म जूगु जुल । कुमारी रुमावती झिंस्वदँ झिप्यदँया वैशय् थ्यनाच्वंगु इलय् वं छगू थज्याःगु कारुणिक दृश्य खन कि छम्ह तस्सकं दुःखि दरिद्रस्ह मचा बूम्ह मिसां नयेत्वने छुं हे मखनाः नयेपिथ्याःगु फोंकय् थः मचायात हे स्यानाः नयेत्यंगु अवस्थाय् कुमारी रुपावतीं खना: थ:के नं नकेत्वंकेत मेगु छुं मदुगुलिं वं थःगु हे दुरुपा निपां धेनाः मचा बूम्हेसित नका: मां-मचा निम्हेसिगुं जीवन रक्षा यानाबिल । लिपा सत्य धर्मया अधिस्थान याना: व्रम्हादि देवतापिसं वयात मिजंया रुप वरण याकूगुलिं कुमारी रुपावती नामं सिबें रुपावत कुमार नामं प्रसिद्ध जुयावन । उगु इलय् उत्पलावती देशया जुजु निसन्तान जूगुलिं जुजु थ-म्ह हे थ:गु शेषलिपा राज्यया उत्तराधिकारीया रुपय् युवराज घोषित याःगुलिं लिपा जुजु स्वर्गे ज्वीवं रुपावत कुमार उगु देशया जुजु जुल । वसपोलया लुमन्ती उत्पलावती नगरय् दयेकातःगु दुरुपा धेनातःगु मूर्ति थौँतक नं दनि धैगु न्यनेदु । २. जुजु सुप्रभाष : अनं लिपा सत्ययुगय् वोधिसत्वया निगूगु जन्म प्रभाष नगरय् जुल । प्रभाष नगरया जुजु चन्द्रप्रभाष व महारानी चन्द्रवतीया गर्भं (काय्) राजकुमार वागदेवीनाप इहिपा ज्वीवं जुजु चन्द्रप्रभाष व महारानी चन्द्रवतीया बृद्ध अवस्था जूगुलिं थःगु जीवनकालय् हे राजकुमार सुप्रभाषयात राज्यभार लःल्हानाब्यूगु जुल । सुप्रभाष जुजु जुयालिं महारानी वागदेवीनाप झिगू असकूल पापं मुक्त ज्वीगु शंकल्प यानाः राज्य न्ह्याकावन । झिगू असकूल पाप रहित धर्म थथें ख: – १. प्राणादिपात – हिंसा कर्म स्याय्गु, पालेगु ज्याया कारण ज्वीणु पाप । २. अदलादान – कर्पिनिगु धनय् लोभ यायेगु व खुयाः कायेगुया पाप । ३. व्यभिचार – कर्पिनि मिस्त व कर्पिनि मिजंत स्यंकूगुया पाप । ४. मिथ्यावाद – मखुगु असत्य वचन ल्हाःगुया पाप । ५. सम्मीन्न प्रलाप – चुक्ली यानाः मिले जुयाच्चपिन्तं तोरे यायेगुया पाप । ६. पैसुल्या भाषा – लागू पदार्थ सेवन यानाः करपिन्त चित्त दुःखय् ज्वीक वचन ल्हाःगुया पाप । ७. पारुष्य वचन – विवेक मतसे कर्पिन्त माःगु म्वाःगु दोष ब्यूगु व सरा: ब्यूगुया पाप । ८. अमिथ्या – मेपिनि बांला:गु स्वय् मफया: दुःखी जूगुया पाप । ९. ब्यापाद – कर्पिनिगु दुःखय् लय्ताइगु व सुखय् इर्ष्या याइगुया पाप । १०. मिथ्या दुष्टि – नास्तिक जुयाः देव-देवी व देग:, सत: व चीभाःयात अबहेलना याःगुया पाप । ३. पूण्यवल जुजु –सत्ययुगय् करुणावतार भगवान् बोधिसत्वया स्वंगूगु जन्म वनारसय् जूगु जुल । अनयाम्ह क्षेत्रीय जुजु ज्ञानवल व लानी बुद्धिदेवीया गर्भं पूण्यवल जुजुया जन्म जूगु ख: । काशीदेशय् पूण्यवल जुजु जुयाच्वंगु इलय् देवराज इन्द्रयाके आज्ञा कया:-पासुघोषं छ्वयाहःम्ह आजीवक व्राम्हणयात थ:गु ला, हि, मिखा, छ्यंगु सकतां दान याना: उगु जन्मया दान पारमिता पूर्ण यानाविज्याःगु जुल । ४ धर्माकर जुजु –करुणावतार वोधिसत्वया प्यंगूगु जन्म नं काशी हे जूगु जुल । क्षेत्रीय जुजु व्रम्हाकर व रानी सुदुर्लमाया पुत्ररत्नया रुपय् जन्मे जूम्ह धर्माकर जुजुया इहिपा धर्मावतीनाप सुसम्पन्न जूगु खः । धर्माकर जुजुया रुपय् जन्म जूबले नं करुणाकर भगवान् वोधिसत्वं बृद्ध व्राम्हणया छद्मभेषय् वःम्ह देवराज इन्द्रयात थ:गु निपा न्हायपं, निपु पतिं, व मे दान बियाः उगु जुनिया दान पारमिता पूर्ण:यानाविज्या:गु जुल । ५. दूर्घन जुजु – सत्ययुगय् वोधिसत्वया न्यागूगु जन्म उर्जय नगरय् जूगु जुल । उर्जय नगरया प्रतापीम्ह क्षेत्रीय जुजु लब्धभूण व लानी लब्धावतीया गर्भं दूर्घन राजाया जन्म जूगु खः । जुजु दूर्घनया इहिपा सुचिरादेवीनाप जूगु खः । सुचिरादेवीनाप इहिपा जुयाः छुं दँ लिपा पञ्चकाषाय् पापया कारणं झिनिदँ तक वा मवयाः नयेत्वने मखंपिं पशु-पंक्षीतयेत थःगु ला, हि नका: उद्दार याःगु जुल । उगु पुण्यफलया कारणं सहश्रभूज (द्व:छिपा:ल्हा:) दुम्ह लोकश्वर समान शरीर लाभ याना: सकल प्राणि जगतया लागी नयेत्वनेगु व्यवस्था याःगु पूण्यफलं देशय् जलवृष्टि ज्वीकाः थःगु प्राण उत्सर्ग यानावंगु जुल। ६. प्रदीप प्रद्योत जुजु – अनं लिपा वोधिसत्वया मेगु जन्म नं वनारसय् हे जूगु जुल । उगु इलय् वनारसय् छम्ह शुद्ध वैश्य ब्राम्हण दिब्यप्रभ जुजु जुयाच्वगु जुल । दिब्यप्रभया जुजु व लानी दिब्यावतीया पुत्ररत्नया रुपय् प्रदीप प्रद्योत जुजुया जन्म जूगु जुल । जुजु प्रदीप प्रद्योपया इहिपा सुप्रभादेवीनाप सुसम्पन्न जूगु जुल । लानी सुप्रभादेवी तस्सकं धर्मचित्त दुम्ह व तिव्रताम्ह नारी जूगुलिं जुजु प्रदीप प्रद्योपया धर्म चित्त बृद्धि जुयाः अबलेयापि खुँ, डाँकु, मारगण (राक्षस जात) व व्यापारीवर्ग सकसित धर्मोपदेश यानाः देशय् शान्ति सुब्यवस्था कायम यानावंगु जुल । अथे खुँ, डाँकु दक्वसित धर्मोपदेश बियाच्वंगु इलय मलुवा नांयाम्ह कुख्यातम्ह डाँकू जुजु प्रदीप प्रद्योपयात स्याय्गु योजना दय्काच्वंगु जुल । थ्व खँ मेमेपिं खुँ डाँकूतयसं नं स्यूगु जुया: इमिसं जुजुयात थ्व खँ कनेगु थःगु कर्तब्य भाःपिया: मलुवा डाँकालिसे सतर्क ज्वीत जुजुयात विनम्रभावं अनुरोध याःबले जुजुं थथे आज्ञा दय्काबिज्या:गु जुल -‘भो, दयावन्त मित्रपिं ! मलुवा नं दकले न्हापां छि जिथेँ हे छम्ह दयावन्तम्ह मानव ख: । तर समय परिस्थिति वयात डाँका यानाबिल । जिं वयात डाँका यानागु मखु, अयेजुया: वं जितः स्याइमखु । वं स्याय् हे माःसा मलुवा डाँकायात स्याइ । अले व शुभाराम जुया: झीगु न्ह्यःने वइ, छपिं निश्चिन्त जुयादिसं ।’ धकाः सकसितं वोध याःगु खनाः मलुवा डाँकाया ल्हाःतीच्वंगु खुँडा त्वाराङ्ग कुतुंवंगु सः न्यनाः सकलें झस्के जुल । मलुवा डाँका अन हे धकिमं (पर्दा) किकाः सुलाच्बंगु जुयाच्चन । अनं पिहांवया: जुजुयाके क्षमा फ्वंबले जुजुं ‘छ नं जिगु हे प्रजा ख: धकाः घयुपुनाकाल । मलुवा डाँका सिनावन, सीधुंकूम्ह शुभाराम हाकनं म्वानावल । ७. अम्बर जुजु – अनं लिपा करुणावतार भगवान् बोधिसत्वया न्हय्गूगु जन्म जम्बुद्वीप बदर नगरय् जूगु ख: । बदर नगरया महाप्रतापीम्ह क्षेत्रीय -जुजु जम्बर व तस्सकं तस्सकं धर्मपरायणम्ह लानी दीप्तावतीया पुत्ररत्नया रुपय् अम्वर जुजुया जन्म जुल । अम्बर जुजुया प्रिय बन्दादेवीनाप इहिपा जुयालिं -छन्त यःगु प्रिय वस्तु दक्वं जिमित ब्यू !’ धकाः मारगणतयसं फ्वंवःबले अम्बर जुजुं थ: लानी, काय्-म्ह्यायपिं व राज्य नापं दान यानाबिल । अझ नं मगाःनि “छंगु अंग अंगया मूलसूलगु अंश हे जिमित मा: धका: हाकनं फ्वंगुलिं जुजुं थःगु ल्हाः तुति, न्हायेपं, मिखा, लिङ्ग व दक्व फुक ला, हि नापं दान बिया: उगु जन्मया दान पारमिता पूर्ण याना: बिज्याःगु जुल । ८. यक्ष जुजु – करुणावतार भगवान् वोधिसत्वया च्यागूगु जन्म नं न्हापांगु हे उत्पलावती धयागु देशय्
ल्वहंपौ अभिल्लेखया विषयबस्तु
ल्वहंपौ अभिल्लेखया विषयबस्तु न्ह्यब्वःम्हः बज्रमुनि बज्राचार्य चीन संय् भायेया न्यासःगू भाषा भाषिकामध्ये थःगु हे लिखित परम्परा दुगु न्यागूगु थाय्या भाषा कथं नेपालभाषायात कयातःगु दु । मल्ल जुजुपिन्सं नेपाल मण्डल दुने शासन न्ह्याके न्ह्यो गोपाल, महिषपाल, किराँत, लिच्छवीतयेसं शासन न्हयाके धुंकूगु खँ गोपालराज वंशावलीसं न्ह्यब्वया तःगु दु । थुगु मल्ल शासन स्वयां न्ह्यो नेपालमण्डलय् राजभाषा कथं संस्कृत भाषां थाय् कयाच्वंगु खँ थीथी अभिलेख पाखें प्रमाणित जूगु दु । थ्वहे शासन परिवर्तनया आधार इतिहासयात नं विभाजन यायेगु ज्या जुल । नेपाल सम्वत शुरु जुइ स्वयां न्ह्योयात प्राचीन काल, ने.सं. शुरुनिसें पृथ्वीनारायण शाह नं नेपाल एकीकरण याःगु ईतकयात मध्यकाल व शाह वंशया शुरुनिसें थौंतक या ईयात आधुनिक काल धकाः धायेगु यात । छुं नं इतिहासयात प्रमाणित यायेगु आधार धैगु हे उगु इलय् तया: वंगु अभिलेख खः । उगु इलय् च्वयावंगु सफूत खः । थ्वहे ज्वलंया माध्यमं उगु इलय् जुयावंगु घटनायात मालेगु आधार खः । थौंतकया अध्ययन अनुसन्धानपाखें दकलय् न्हापां नेपालय लुयाः वःगु ल्वहंपौ ई.पू. २५५ निग्लिहवाय् अशोक अभिलेख खः नेपालमण्डल दुने लुयावःगु न्हापांगु अभिलेख धैगु जय वर्माया नां उल्लेख जूगु शक सम्वत १०७ (ई.सं. १८५) या जूगु दु । थ्वयां ई.सं. ४५९ पशुपतिया अभिलेख ई.सं. ४६४ चांगु नारायणय् मानदेव तया: वंगु विजय स्तम्भं खः । लिच्छवी शासनया ई दुने करीब २५० गू अभिलेख लुया: वःगु दु । व फुक्क उगु ईया राजभाषा संस्कृतं च्वयातःगु दुसा करीब २५० खँग्व: असंस्कृत खनेदु । गुगु खँग्व:त उगु ईया जनभाषा खँग्वः जुइमा: धैगु खँ डा. कमल प्रकाश मल्लजु न्हयब्वया दीगु दु । नेपालमण्डल दुने नेपालभाषं च्वयातःगु न्हापांगु ल्वहंपौ सक्व बज्रयोगिनीया स्तम्भय् कियातःगु रुद्रदेवया ने.सं. २९३ खः धैगु थौंतकया अध्ययनं क्यंगु दु । ने.सं. २९३ लिपा नेपालमण्डल दुने सलंसः ल्वहंपौत लुयाः वःगु दु । संचार माध्यमया अभाव व धार्मिक आस्थां जनमानसय् थाय् कयाःच्वंगु कारण सुं नं मनूतयेसं सामाजिक राजनैतिक व धार्मिक ज्या यायेबलय् ल्वहंपौ कियाःतय्गु परम्परा न्ह्याकाः थन गुगू परम्परा थौंतक नं न्ह्याना हे च्वंगु दनि । थुगु मल्ल इलय् नेपालभाषं नीस्वना तःगु ल्वहंपौ, ई व परिस्थिति कथं फरक विषयवस्तु उल्लेख जुगाच्वंगु दु । थ्वहे ल्वहंपौलय् उल्लेख जुयाच्वंगु विषयवस्तु थन न्ह्यब्वया च्वना । ल्वहंपौलय् उल्लेख जुयाच्वंगु विषयवस्तु अप्वः धार्मिक प्रवृत्तिया खनेदुसां नं सामाजिक, आर्थिक, राजनैतिक, कानून आदि खनेदु । धनबज बजाचार्यजुं संकलन यानाःदीगु मध्यकालीन अभिलेख दुनेया अभिलेखत अध्ययन यानाः स्वयेबलय् अप्व: यानाः धार्मिक विषयवस्तु उल्लेख जुयाच्वंगु खनेदु । धार्मिक विषयवस्तु धायेबलय् द्यः पलिस्था यायेगु, जीर्णोद्वार यायेगु, सतः दयेकेगु, द्यःया न्ह्योने किसि, सिंह, त्वलं, इलां तयेगु, द्यःया न्ह्योने चाक: मत: च्याकेगु, अपसँं च्वंपिन्त पालं याकेगु, दच्छिया छकः यज्ञ, होम बोसंचा यायेगु, गं तयेगु, जोगीतयेत भ्वय नकेगु आदि खँया उल्लेख जुयाच्वंगु दुसा अभिलेखय् सामाजिक विषयवस्तुयात नं थाय् बियाः तःगु खनेदु । सामाजिक विषयवस्तु धायेबलय् जनतायात मदयेक मगाःगु हिति तयेगु, पुखु दयेकेगु, ज:धुं तयेगु, सत: फल्चाया न्हयोने वा, छो, सु, छ्वालि पायेगु व्यवस्था नापं सामाजिक मर्यादा व परम्परायात ल्यंकाः तयेगु लागि प्रजा व जुजुपिं पाखें जग्गा क्यब दान बियाः उगु बुँ क्यबया आयस्तापाखें वःगु अन्नपाखें दच्छिया छक: गुथि न्यायेकेगु स्यनाःच्वंगु द्यः सतः फल्चा आदि मर्मत यायेगु । समय परिस्थितियात ध्यान बियाः परम्परायात ल्यंकाः तयेयु लागि जग्गा मिल धाःसा व वःगु धेबां ज्या याये माःगु व गुथियारयाके ल्हाप॑ कायेगु, लच्छिया छकः सँल्हु भ्वय् न्यायेकेगु, द्यःया न्ह्योने सरसफाइ यायेगु सँख्वाः पायेगु घ्यः चिकं न्यानाः मत छ्वयेकेगु आदि सामाजिक परम्परा न्ह्यब्वया तःगु खनेदु । छुं नं सामाजिक परम्पराय् अवरोध वयेवं सः स्यूपिं ज्योतिषपिन्त सल्ला यानाः सामाजिक नियमया उल्लेख यायेगु गथेकि सुं मनू सित धाःसा ग्वन्हुबारे यायेगु पिने च्वंपिं सितकि दुने च्वंपिं सितकिं अजागु इलय् सामाजिक परम्परा गुकथं हनेगु धैगु नं उल्लेख जुयाच्वंगु दु । अथेहे राजनैतिक बिषयवस्तु नं खनेदु तर धार्मिक विषयवस्तु स्वयां म्होजक खनेदु । देश सुरक्षित यायेगु मुख्य तत्व धैगु सुव्यवस्थित राज्य संचालन, शक्तिशाली प्रशासन, देया किल्ला आदि खः । उकिं राज्यया किल्ला दच्छिया छकः मर्मत यायेमाःगु वन गढ (वन किल्ला) आदिया सुरक्षित यायेमाःगु, सुनानं गढया जंगल नष्ट याये मदैगु तर विषय परिस्थिति सामाजिक मर्यादायात ध्यान तयाः छुं गथें गुथि न्यायेकेणु इलय् तोके यानाः तःगु गुथिं धाःसा ध्यने दैगु धकाः सामाजिक परम्परा व राजनैतिक वा राज्यया सुरक्षाया विषयय् ध्यान बिया च्वयातःगु खनेदु । इतिहासय् वनगर्दपाखें जनतायात इलय् ब्यलय् सुरक्षित यानाः तःगु झीसं स्यू । मल्ल इलय् बरोबर लिक्क च्वंगु वा तापाःगु राज्यं युद्ध याइगु इलय् प्रजापिन्सं थःगु सुरक्षितया लागिं जंगलय् दुने अन्न सरसामान सुचुकेगु यानाः वःगुदु। अथेहे ल्वहंपौलय् प्रजापिन्सं छु छु याये ज्यू छु छु याये मज्यू धैगु खँया उल्लेख यायेगु । अपराधिक ज्या याःपिं मनूतयेत छु छु दण्ड यायेगु, गुलि बं पुइकेगु, बं सुनां कायेगु, सुनां सुनां छु छु थाय् वस्तु उपयोग याये दैगु धैगु कानूनी सुच नं उल्लेख यानाः तःगु खनेदु । अथेहे इतिहासया विषयवस्तु उल्लेख यायेगु उगु इलग् जुयाच्वंगु, जुयावंगु महत्वपूर्ण घटना उल्लेख यायेगु द्यःया बारे पौराणिक ग्रत्थ वा पुराण, धार्मिक ग्रन्थया घटना उल्लेख यागेगु परम्परा खनेदु । ल्वहंपौ अर्थात अभिलेख जुजु व प्रज्ञा निथ्वःपाखें तःगु खनेदुसा प्रजापिन्सं तःगु अभिलेखय् जुजुया नां उल्लेख यायेगु परम्परा नं दुसा जुजुपिं पाखें त:गु अभिलेखय् प्रजाया सुख समृद्धि आयु सन्तानया कामना यायेगु परम्परा दुसा थजागु ज्या स्थानीय अधिकार प्राप्त जूपिं भारदारपिंपाखें नं तःगु खनेदु । अभिलेखय् राजवर्णन यायेगु परम्परा दु । राज्यय् दुने जुयाच्वंगु, जुजुया शक्ति, यश, कृति व जुजुं यानाः वंगु महत्वपूर्ण घटना व जुजुया शक्ति, ज्या उल्लेख याःगु खनेदु । अथेहे अपराध नियन्त्रण यायेगु कथं नं सुं नं मनुखं अपराध यानाच्वंगु दुसा उम्ह मनूयात सामाजिक बहिष्कार यायेगु, देश निकाला यायेगु, धार्मिक ख्याच्व: कथं निसन्तान जुइगु, पञ्चमहापाप लाइगु, जुगाँजुग तक नर्कया बास लाइगु आदि विषय अभिलेखया विषय वस्तु कथं खनेदु । अथेहे राजद्रोहया ज्या याइपिन्त जनतातयसं जनकारवाही याये फैगु सूचना तक नं अभिलेखय् तयेगु, अथेहे जुजुयात निमन्त्रणा बिइत दयेका: तःगु सिंहासन बालं कायेफैगु खँत नं अभिलेखय् खने दुगुलिं उगु इलय् हरेक कथंया सूचं, विज्ञापन, कानून अनुशासन आदि जन सरोकारया खँत फुक्कं उल्लेख यानाः संविधानया ज्या तकं अभिलेखपाखें जुयाच्वंगु स्पष्ट जू । थुगु अभिलेखया विषयबस्तुया समग्र रूपं धायेगु खःसा क) धार्मिक ख) सामाजिक ग) राजनैतिक घ) कानून ङ) इतिहास च) राजवर्णन आदि कथं विभाजन यायेछिं । अप्व: याना थजागु अभिलेखत छुं नं धार्मिक उत्सवय् तःगु खनेदुसा परिवार दुने सुं नं मनूत सीबलय् सीम्ह मनूया आत्मा शान्तिया कामना याना तयातःगु खनेदु । अभिलेख तइबलय् उगु ज्या जूगु सम्वत तिथि कथं नक्षत्र, योग, करण, बार, महिना व तःम्ह् मनूया नां गोत्र व न्हापाया पुस्ता व लिपाया पुस्तापिनिगु नां नं उल्लेख यायेगु परम्परा दु । ल्वहंपाै अभिलेखया विषयवस्तु – बुँदागत रुपं क्वय् न्ह्यब्वया च्वना १ द्यः सतः, गजू, मण्ड, किसि, सिंह, तोलं, इलां तयेगु
स्वयम्भू पुराण व नागया प्रसङ्ग
उपप्रा-वज्रमुनि वज्राचार्य पृष्ठभूमि छुँ नं संस्कृति निर्माणया आधार धैगु उगु थाय्या भूगोल, मौसम, धर्म, राजनीति आर्थिक शिक्षा, पेशा खः । नेपा: कृषि प्रधान देय खः । कृषिनापं स्वापू मतःसें मनूतय्गु जीवन सुथांलाक न्ह्याकेफइमखु । जीवन सुथांलाक न्ह्याकेगु माध्यम धैगु हे धर्म ख: । धर्मयात पालना याकीगु कानून धैगु हे धर्मग्रन्थ खः । विद्वान्, प्राज्ञ धर्मगुरुपिन्सं अनया मनूतय्त ल्वय्क उगु थाय्या राजनीति, भूगोल, मौसम, जीवनशैली, समाज, अर्थ, पेशायात ल्वय्क अध्ययन याना: धर्मग्रन्थ च्वयातःगु जुइ । छुँ नं अभिलेख (साहित्य, धार्मिक ग्रन्थ ) धैगु उगु ईया हुयावनाच्वंगु, धुलं गयाच्वंगुअस्पष्ट किपा ख:, गुकियात सफा यानाः, बांलाका: ब्वनेफत धा:सा अझ स्पष्ट किपा खनेदयावइ । नेपाःया संस्कृति स्वय्बलय् अप्व: हे कृषि पेशानाप स्वापू दु । कृषियात माःगु वस्तु, कृषि उत्पादन जुइगु वस्तु वा ईयात ल्वयक संस्कृति निर्माण जुयाच्वंगु दु । स्वनिग:या प्रमुख बालीकथं वा व छ्वयात कयातःगु दु । असार महिनाय वा पीगु शुरु जुइगुलिं वस्वयान्ह्य: जेष्ठशक्ल षष्ठि सिथिनख:खुन्हु म्ह्याय्मस्त स:ताः थीथीकथंया वः नकेगु याइ । गथांमुग:बलय् बुँइ वा पीगु ज्या सिधय्काः छेँया फाेहर दक्व चीकाः सुचकुचु यानाः, उगु दिंनिसें नखःचखः, जात्रापर्वनापं धर्मया अभ्यास यानाः जीवनयात अःपुक म्वाय्गु माध्यम नेवाःतय्सं नालाकया: वयाच्वंगु दु । नेवाःतय्गु जीवन दर्शन इमिसं यानावयाच्वंगु संस्कृतिं नं क्यं । जीवन घःचा: खः । जीवनय् काय्गु जक मखु, बीगु नं यायमा: । का जक कयाः बी मसल धाःसा तयां तय्थाय् दइमखु, बि जक बिया: गनं वइगु मन्त धाःसां थ:के फुनाः वनी । जीवन कालबिल खः । सुनां थःत ग्वहालि या:सा उम्ह मनूयात नं माःगु इलय् ग्वहालि याइ, थःत जीवनय् ग्वहालि याःगु वस्तुयात हे छाय् मजुइमा सुभाय् बिइमाः, बियाच्वंगु दु । मोहनीबलय् थ:त जीवनय् उपयोगी जूगु वस्तु, पेशानाप स्वापू दुगु वस्तुयात पूजा याना: दच्छिया छक: न्हुधाः यानावयाच्वंगु दु । थःगु पेशा न्ह्याकेत ग्वाहालि ब्यूपिं ब्यां, ताहा आदियात नं सुभाय् बिया:नख:चख:त हनावयाच्वंगु दु ।थुपिंमध्ये नं कृषिनाप प्रत्यक्ष स्वापू दुम्ह प्राणि ताहा व ताहाया विषयस विभिन्न धर्मग्रन्थय् नं न्ह्यथनातःगु दु । उकीमध्ये स्वयम्भू पुराणय् नागया प्रसंग व नागनाप स्वापू दुगु संस्कृतियात थन न्ह्यथनेगु जुइ । धर्मय् ताहा (नाग)या थाय् नेपालमण्डलय् नेवाः समुदायदुने हिन्दू, बौद्ध, मुश्लिम व क्रिश्चियन धर्म हनीपिं दु । हिन्दू धर्मय् नं द्य:पिनिगु आसन, बाहनया रूपय् ताहायात छ्यलातःगु दु । जलाशयन विष्णुया आसनया रूपय् ताहा दु, विष्णुया च्यागू अवतार कृ्ष्णयात वर्षातपाखें रक्षा याय्त कुइकूम्ह नं ताहा हे ख, कृष्णयात स्याय्त संम्ह नं ताहा हे ख: । उगु इलय् कालीययात दमन याना: स्यानाबिल । अथेहे महाद्य:या जनैया रूपय् ककुइ हिनातःम्ह नं ताहा है खः । वथेतुं बौद्ध धर्मय् नं शाक्यमुनि बुद्ध ज्ञानप्राप्त याय्धुंकाः थःम्हं सय्कूगु ज्ञान सुयात कंसा जी धका: विचा: यानाच्वंगु इलय् वा वःबलय् सुचलिन्द नागं कुइकूगु, शाक्यमुनि बुद्ध जन्म जूगु इलय् आकाशं नन्द उपनन्द नागराजां जलधारा हाय्कूगु, सुजाता क्षीर भोजन याकूगु भिक्षापात्र नाग भुवनय् यंकूगु, सम्राट अशोक रामग्राम स्यंकाः बुद्धया अस्थिधातु लिकायत्यंगु इलय् नागराजां पना: लिकाय्के मब्यूगु, अशोक महाराज काश्मिरय् बुद्धधर्म प्रचार याय्त छ्वःपिं रक्षित, धर्मरक्षित, महारक्षित, महामेन्द्र व भद्रशालायात नागं दुःख ब्यूगु (वज्राचार्य, ११३०: ५), पंच बुद्धमध्ये अमोघसिद्धि बुद्धयात छ्यनय् कुइकाः च्बपिं न्हयग: छ्यंया ताहा आदि प्रसंग खनेदु । ताहायात धर्मय् बांला:गु व बांमला:गु नितां ज्याय् छ्यलातःगु दु । नेवाःतय्सं ताहा, सर्प, बि, नाग, नां काय् मत्य:म्ह, न्ह्यकां, अजिंगर नं धायग या: । तर ताहा धालकि सामान्यकथं व नाग धालकि द्यःया बहानया रूपय्, न्ह्यकां धालकि न्हिनय् मिखां मखंम्ह, अजिंगर धालकि तत्या:म्ह ताहायात थुइकी । न्हिप्यं च्वाउँसे च्वंम्हेसित नाग धाइसा व न्हिप्यं च्वाउँसे मच्वंम्हेसित ताहाकथं म्हसीकेगु याइ । ताहाया नाम नं नेवाःतयूसं नख: हनेगु यानावयाच्वंगु दु । बुंगद्य:या रथ वास्तुकलाय् नं रथया आकार कर्कोटक नागराजया आकारया १२ कु ताःहाक: याना: दय्केमा: धैगु धारणा दु (नेपाल देशको इतिहास, २०२८: १) । छेँ दय्केबलय् नाग बास यानाच्वंगु छेँयात भिंगुकथं काइ । सामान्यतया छुं नं थाय्या दुने जमीनय् नाग वा ताहा च्वनाच्वनी । उकि ज्योतिषयात क्यना: नागया म्हय्, छ्यनय्, न्हिप्यनय् मलाक दय्केगु याइ । नागया बासस्थान स्यंकाः मनूया बासस्थान दयकेत्यंगुलि क्षमा फ्वनेकथं नागया तिसा नवरत्नयात सिज:या थलय् तया: ल्हाकाः पूजा यानाः तिनि छेँ दय्केगु याइ (वज्राचार्य, ११३१: ४८-४९) । नेवाः संस्कृति कथं नःरां, सम्यक न्यायकीगु इलय् विघ्नबाधा मवय्केत नाग पूजा यायगु, ततःधंगु भ्वय्बलय् वा वइ धका: नागयात धौबजि नकेगु चलन दु । इलय् वा मवल धा:सा नागयात किसलि फ्यायगु, छाय्गु यानावयाच्वंगु दु (शाक्य, २०४९: ४२-४३) । महायानी आचार्य नागार्जुनं नाग भुवनय् वनाः नागपिंन्त प्रज्ञापारमिता सम्बन्धी धर्मदेशना याःगु, प्रताप मल्लयात नागवंशया रूपय् कयातःगु, बिडुडभ॑ कपिलवस्तुइ आक्रमण या:गु इलय् शुद्धोधनया प्यम्ह दाजुकिजामध्ये छम्ह गान्धार प्रदेश वनाः नागकन्यानापं वैवाहिक सम्बन्ध तया: अन हे राज्य दय्काच्वंगु खँ, करुणामय नेपा: हय्त: कर्कोटक नागराजां ग्वाहालि याःगु खँ आदि प्रसंग दु । अथेहे नेवाः संस्कृति दुने नागया प्रसंग यक्व दु । क्रिया समुच्चय क्रिया संग्रहलय् शिल्पशास्त्रसहित वास्तु नाग परीक्षा विधि न्ह्यथनातःगु दु । छेँ दनेत नाग पूजा याना: शुरु याय्गु, बरे छुइगु इलय् प्यंगु दिशाय् नाग च्वयातःगु प्यंगु: कूलिचां लुना: स्नान याकीगु, जनैकै वइगु इलय् येँयापिनि इतुबहालय् नाग पूजा याःवनीगु, झिनिगू तीर्थय् व्रत दनीबलय् नागया विशेष गुणयात लुमंका: व्रत न्ह्याकेगु प्रचलन दु । अथेहे आईतबार नागया व्रत च्वनीगु जुगुलिं नाग पूजा आइतवार याय्मज्यू धैगु विश्वास दु । नागयात पुँइ हाइबलय् वैद्यपिनिगु सल्लाहकथ छ्यं व न्हिप्यं गुखे स्वयाच्वंगु ख: धैगु सीकाः जक पूजा याय्गु प्रचलन दु । नागं स्वलाय् छक: दिशा हिली धैगु मान्यता दु । पूजा याइबलय् विशेष नियम दु । बुंगाः जूसा गुप्वी, खुसि जूसा झिछप्वी, ध्वंप्वा: जूसा न्हयूप्वी तया: पूजा याइ । पूजाय् मत, धुं, धुपाय्, घ्युः कस्ति छ्यले मज्यू, तर भुइसिन्ह:, पाला: (पाःला:यात नागया नसाकथं काइ) तया:पूजा याय्मा: धैगु विश्वास दु (शाक्य, २०४९: ४१) । अथेहे वास्तुकलाय् नं नागयात यक्व थासय् छ्यला:तःगु दु । द्यया तोरणय्, नारायणया आसनय्, हितिइ, पूजा याइबलय् चाया कूलिंचाय् नाग तयातःगु दइ । अष्टमंगलमध्ये छगू मंगलकथं नागयात च्वय्गु याइ । धर्मधातुया छचा:खेरं जनी थें नाग हिनात:गु दइ । चैत्यय्, पंचबुद्धया छ्यनय्, महाद्य:या ककुइ नं नाग तयातःगु दइ । नागयात द्वेषया चिंकथं कयाः उकियात नियन्त्रणय् तयफुसा मनूया लागि हितकारी जुइ धैगु प्रतीकात्मक अर्थय् नागयात कयाःतःगु दु । नागया प्राचीनता नागयात जल, स्थल प्राणीया रूपय् काइ । जमीन तःलय् ल: दुगु थासय् प्वा्थं चुया: न्ह्यावनीम्ह प्राणी जूगुलिं जमीनदुने ल:या स्रोत मालाः हिति हाय्केगु ज्याय् नं ग्वाहालि याइ । नेपालयात तिब्वतीतयसं ‘“नागद्वीप” नं धाय्गु या: । थुगु थाय्यात नागबास दह, बासुकि नागराजाया थाय्या रूपय् कयातःगु दु । उकि दकले न्हापां थ्व भूमिइ राज्य या:पिं जाति नं नाग जाति हे जुइमा: धैगु तर्क नं वयाच्वंगु दु । जयस्थिति मल्ल वयधुंका: पेशागत आधारय् नेवाःतय्गु जात निर्धारण जुल । गथेकि सुजाता जुजुं चीधीम्ह जेन्तीमहारानीया काय्पिन्त राज्य बिया:, तःधीम्ह कलाःपाखें दुपिं न्याम्ह काय्पिन्त पित्युंगु इलय् कपिलमुनिया शरणय् च्वंगु व