नेपाललिपिया म्हसीका
-शरदवीर सिंह कंसाकार
म्हसीका
सृष्टिया आरम्भनिसें हे मानवीय अनुभवं ज्ञानया रूप काय्गु शुरु यात, अले कथहं थ्व हे ज्ञान लिपिबद्ध जुया: चित्रलेख अथवा शब्दलेख अभिलेखतय्गु रूप काल । विश्वय् गुलि नं लिपि दु, भाषाया जन्म लिपिसिकं न्हापा जुल, लिपिया जन्म लिपातिनि जुल । छाय्कि लिपिया सम्बन्ध चिंपाखें दु । भाय् धयागु छम्हेसिनं मेम्हेसित थःगु खँ कनेया निंतिं ख:। सुं नं प्राणीया निंतिं थःगु खँ अभिव्यक्त याय्गु माध्यम धयागु हे भाय् ख: । थ्व उतिकं आवश्यक व महत्व दु । अथेहे थ्व भाय्यात नं संचय यायगु व अभिलेख तय्या निंति छता चीजया आवश्यकता जुइ, व खः आख: वा लिपि ।
लिपि धइगु काल-निर्धारणय् सहायक जुइफइ, छायधाःसा उकिया विकास जुया वयाच्वंगु दु । थुकथं लिपा उकी विकास वा परिवर्तन जुया: व न्हूगु रूप छगू विशेष काल-सीमाय् प्रचलित जुल । न्हापा नं थुकथं हे जुयाच्वन अले विविध ‘अक्षर-रूप’ विविध कालसीमाय् प्रचलित जुयाच्चन । उकिं छगू विशेष अक्षर-रूपयागु लिपियात उगु विशेष काल-अवधिया माने याय् फइ, गुकी लिपि वैज्ञानिकतय्सं उकियात प्रचलित सिद्ध यानाब्यूगु दु ।
शिलालेख एवं अभिलेखय् लिपिया विकासया थुगु काल अवधितय्गु सुविधाया निंतिं नां नं बियातःगु दु ।
सम्राट अशोक छ्य:गु लिपियात ब्राम्ही लिपि वा धम्म लिपि धाःसा गनं गनं थुकियात गुप्तलिपि नं धाय्गु या: । थुकिया ई ईशापूर्व ५०० निसें ३५० ई. तक माने यां: । (सत्येन्द्र, १९७८ : १८३) अथेसां थुकियात ब्राम्ही धका:.हे नालातःगु दु । थुकिया दथुइ थ्व आख: रूपय् छुं परिवर्तन जूगु लूगु दु । थुगु परिवर्तन छगू न्हूगु रूप ईशाया स्वंगूगु सदी खनेदत । थुकियात गुप्त लिपिया नां बिल । छाय्कि भारतया गुप्त सम्राटपिनिगु कालय् थुकिया न्हापाया ब्राम्हीसिकं बिस्कं रूप ब्वलन । गुप्त लिपिया थुगु रूप ईशाया खुगूगु शदीतक चले जुल । थ्वया लिउ मेगु परिवर्तन जूबलय् थुकी छगू वैशिष्ट्य थ्व मिले जुलकि दक्वं आखलय् कुं (कोण) तथा छ्यं (शिरोरेखा) समावेश जुल ।
खुगूगु निसें गुंगूगु शताब्दीया दथुइ हानं अथेहे वैशिष्टय ब्वलन, गुगु थुकी गुप्त लिपिलिसे अलग यानाब्यूगु दु । थ्व वैशिष्टय् ख: -(१) गुप्त लिपिया आखःया तप्यंगु रेखात क्वय्पाखे खवय् चाःतूगु लूगु दु व(२) मात्रात बेक्वया: ताहाक: जुयावन, उकिं थुकियात ‘कुटिलाक्षर’ वा ‘कुटिललिपि’ धाल । गनं गनं ‘विकटाक्षर’ (चाःतूगु लिपि) नं नां दु । (शाक्य,२०३०:५) मात्रा पूवंगु ई जूगुलिं थुगु ईया लिपियात ‘सिद्धमातृका’ नं धाइ ।
थ्व हे लिपिया आधारय् गुगूगु शदी नेपाललिपिया विकास जुल’। वास्तवय् नेपाललिपि धाय्बलय् लिपि विकासया क्रमय् नेपाःया थःगु हे लिपि कथं नालाकाय् फुगु गुता लिपि खने दु, गुगु थथे दु-
- १) नेवार आखर
- २) रँज आखर
- ३) गोलमोल आखर
- ४) भुजिंमोल
- ५) पाचुमोल
- ६) कुंमोल
- ७) क्वेंमोल
- ८) हिंमोल
- ९) लितुमोल –
थुपिं दक्वं लिपियात नेपाल लिपि धाय्गु चलन दुसां लिपा वना: नेपाल लिपि धइगु प्रचलित लिपियात जक थुइकाच्वन ।
