बाेदे

 ख्वप जिल्लाया मध्यपुर थिमी नगरपालिकाय् लाःगु न्यागू वस्तीमध्ये वोदे नं छगू खः । थ्व वोडे वस्ती नगदेशं ३.४ कि. मी. उत्तरय् लाः । स्थानीयतय्गु धापूकथं वोदे प्राचीनकालय् नीलवाराहीं जंगलनाप शंखकोट धाथासं च्ववंगु खः । बोदेया जनसंख्या थिमी स्वया: म्हो दु, क्षेत्रफल धासा थिमी सिवें अप्वः दु । कृषि भूमि नं नगरपालिका जुइ न्ह्यः थिमी स्वयाः १२१६ रोपनी अप्वः दु । पूर्वय् दुवाकोट, उत्तर येँया गोठाटार व मूलपानी दक्षिण व पश्चिमय् नगदेश व थिमी ला थ्व बोदे देया दयदसँ हे (हरियाली) वाउंसेच्वंगु मनहरा फाँट व (उच्च समस्थली) च्वय् ला थ्व शहरया प्यखें खेतीयोग्य भूमिं घेरेयाना तःगु दु । थुकिया दथुं मनहरा खुसि नागबेली आकारं न्ह्यानाच्वंगु दु । थुकिया उत्तर पूर्व गुं ( जगंल ) दु । थ्व गुं यातः नीलबाराही गुँ धाइ । विश्व मानचित्र २७°४०७ निसें २७°४२५” उत्तरी अक्षाशं व ८५°२२′२०” निसें ८५°२४ २०” पूर्वी देशान्तर लागु, समुद्री सतह लगभग मुकं (सम्पूर्ण) नगरपालिकाया कूल क्षेत्रफल ११.४७ कि.मि दु । तत्कालिन बोदे ९ वडा दुगु खः । हाल नगरपालिका घोषणा जुइ धुन्का ८, ९ यानाः निंगू वडा दु । २०५३ चैत्रनिसें बोदे, नगदेश, चपाचो, बालकुमारी, लोहकन्थली यानाः मध्यपुर थिमि नगरपालिका घोषित याःगु खः ।

३ सामाजिक म्हसीका

मध्यपुर नगरपालिका अन्तर्गत लाःगु थ्व बोदे प्राचिन कालनिसें वसोवास दुगु शहर खः । थन यक्व जात व थीथी थरया मनूत दु । थन श्रेष्ठ, बज्राचार्य (गुभाज), महर्जन ( ज्यापू ), कपाली (जुगि), खड्गी (नाय्), देउला (पो) व उपाध्याय (वाज्या) आदि जाति दु । उकी मध्यय् थन श्रेष्ठ जातया मनूतयगु वसोवास यक्वः दु । उकी नं श्रेष्ठ जात दुने यक्व उपजात ( विना) दु । गथेकी :

,

थ्व थरया लिउने श्रेष्ठ च्वयगु यानाच्वंगु दुसा गुलिसिया थर जक च्वय्गु याः । अथेहे

डंगोल (ज्यापु) वर्गय् लाःगु थरत

चक्रधर,     साहुखल,     सिपाही,     होना,     महर्जन,      प्रजापति,     धौवन्जा,

कासुला,     लोहला,     ख्याजु,     कोजु,     कुचुननी     आदि दु ।

बोदे थीथी मनूत गनं वःगु धकाः ( उ ) इमिगु दिगुद्यः दुगु थाय् कथं सिइकेफइ । गथेकी बोदे

पश्चिमपाखे दिगुद्यः दुपिं येँ (काठमाण्डौ) नं वःगु दक्षिणय् लापिं थिमी न. वः पिं, ख्वपय् दिगुद्यः दुपिं ख्वपय् नं वःपिं धाइ । दिगुद्यः कथं छु थर यापिं धकाः नं सीदइ । था थरयापिं मनूतय् दिगुद्यः चाँगुया छिन्नमस्ता देवी खःसा बोदेया उत्तरपूर्वी पाखाच्वय् पूजा यानाः च्वंगु दु । छुँ थरयापिं बोदे दे त्वःता पारी खुर्सानीवारी च्ववंगु, हाल छम्ह हे जक बोदे द्यःगं प्याखंया वाराही जुयाः प्याखं हुइगु यानाच्वंगु दु । चाँसी, खःमु, तःमीत मास्के अर्थात् मायके खलकंयापिं खः । न्हापा बुं यक्वः दुगु वाली काः वय्त थाकुया थनच्वंवःगु धाइ । थनया मुख्य पेशा कृषि हे खः । प्राचीन इलंनिसें टिगनी बजि (ल्हुयाबजि ) देन्यंक न्यनाच्वंगु खः आः वया थुकिया प्रचलन तनावनाच्वंगु दु ।

लिच्छवी, किराँतकानिसेंया वस्ती संरचना स्वय्वलय् पुलांगु बस्ती थें मच्वं गथेकी सकसिया छेंछें लँ लानाच्वंगु व लँ तः बाला जुया तप्यनाच्वंगु दु । थ्व बस्ती झ्वाट्ट स्वय्वलय् विकसित वाराही जुयाः प्याखं हुइगु यानाच्वंगु दु । चाँसी, खःमु, तःमीत मास्के अर्थात् मायके खलकंयापिं खः । न्हापा बुं यक्वः दुगु वाली काःवय्त थाकुया थनच्वंवःगु धाइ । थनया मुख्य पेशा कृषि हे खः । प्राचीन इलंनिसें टिगनी बजि (ल्हुयाबजि ) देन्यंक न्यनाच्वंगु खः आः वया थुकिया प्रचलन तनावनाच्वंगु दु ।

लिच्छवी, किराँतकानिसेंया वस्ती संरचना स्वय्वलय् पुलांगु बस्ती थें मच्वं गथेकी सकसिया छेंछें लानाच्वंगु व लँ तःबाला जुया तप्यनाच्वंगु दु । थ्व बस्ती झ्वाट्ट स्वय्वलय् विकसित रुपं दयकातःगु व जग्गा एकिकरण याना दय्कातःगु थें च्वं । लाछित्वाः, भाँगुलि, खाँसी, व विष्णुघाटय् मेथाय् स्वयाः गुचमुच्च जुयाच्वंगु वस्तीयाना लिपाजक विकास जूगु खःला धइथें च्वं । थ्व छगू नया मू विशेषता हे खः धाछिं । मल्लइया नेवाःतय् वास्तु शास्त्रकथं बस्तीया दथुइ लायकु दइ । वहे कथंया बस्ती थन नं खनेदु । नीलवाराही मनोहर दृष्ययात कयाः भूपतिन्द्र मल्लं थःम्ह च्वःगु नाटक “विक्रम चरित्र” य् धर्मपुर बोदेयात अति मनोहर देया रुपय् वर्णन यानातःगु खनेदु । (स्मारिका, २०५७)

४ ऐतिहासिक म्हसीका

काठमाण्डौं उपत्यकाया प्राचीन बस्ति मध्ये बोदे छगू खः । प्राचीनकालय् बोदे बस्ति नीलवाराही गुनापं शंखकोट धाःथासं न्ह्यानावःगु खः । थन धर्मागत राजा राज्य याःगु खनेदु । धर्मागत अत्यन्त धार्मिक राजा खः । लिपा पशुपति च्वंगु स्वर्णपुरी राज्य न त्याकाकाःगु खनेदु । धर्मागत राजा १२ बर्ष तपस्या यानाः नं वहयात लुँइ छ्याःगु (परिणत) वुटी वज्रयोगिनीपाखें काय मखना थःगु राज्य विक्रमादित्ययात त्वःता थः वज्रयोगिनीइ तपस्या च्वंवगु खँ इतिहासय् उल्लेख दु । नीलवाराहीद्य: दुगु सि दु गथेकी राजा विक्रमादित्यं राज्य काय धुंकाः छगू मेगु न्हूगु नगर ज्योतिपुर दयकल । व नगरया दक्षिण भागय् महादुर्गवन जंगल दु । अन तनाः च्वंगु नीलवाराही वनयात विक्रमादित्यं लुइका विल । थ्व कलिगत संम्वत २९१२-१३ पाखेया खँ खः । कलिगत संवत ३०४४ य् विक्रम संवत शुरु जूगु कथं  नीलवाराहीद्यःयात ( प्रकाशय् हगु) न्ह्यब्वगु २३८८ वर्ष दुगु मानेयाय् फइ । स्मारिका, वि. सं. २०५७, २)

गोपालराज वंशावली वोदेया नां वोद्य धया तःगु दु । लिच्छवी कालय् ‘विषय’ शब्द जिल्ला या स्वरुपय् वोदेयात कयातःगु दु । नेपाःया प्राचीन अभिलेख लुयावःगु उल्लेख यानातःगु दु । (स्मा २०५७) थुकि याप्रिङः ग्राम, वैद्यमगुदि लुन्त्री प्रदेश, दुप्रङग्राम नां उल्लेख जुयाच्वंगु दु | याप्रिङः ग्रामय् जिष्णु गुप्त च्वंगु व नीलवाराही स्थान याप्रिङः ग्रामय् लाःगु, दोस्रो राजधानी खः धकाः अनुमान यानातःगु दु । सुवर्णमल्लं ( भुवण मल्ल) ने.सं. ६२६ निसें ६४४ थिमी, बोदे, नगदेशय् छसिकथं ७००, ५०० व ५०० छें दयका बस्ति दय्कुगु खँ न्ह्यथनातःगु दु । प्रशासनिक दृष्टिकोण थिमी व बोदे यक्वः महत्वपूर्ण खनेदु । एतिहासिक प्रमाण कथं थिमीया प्रतिस्पर्धाय् बोदे महत्वपूर्ण खनेदु । तत्कालिन ( मल्ल कालय्) अभिलेखय्, ताडपत्र आदि बोदे परमानं राज्य याःगु खनेदु । थिमी परमानं राज्य याःगु उल्लेख मदु । नगदेसयात नागदेश धाइगु लिपा अपभ्रंस जुया नगदेश जूगु धाइ । राजा मानदेवया पालय्या अभिलेखय् (देवपाटनया) बोसिङ्गग्राम उल्लेख जूगु कथं थ्व थाय् बोदे हे खः धइगु सिइदु | सुवर्णमल्लं ने.सं. ६३३ य् बोदेया नां “बुँदे” धयातःगु दु । ने.सं. ७६३ य् कालिकामन्दिर या अभिलेखय् नं “ बुँदै” च्वयातःगु दु । ने.सं. ७७७ य् अभिलेखय् “धम्मपुरी “, ने.सं. ८०५य् “जयधम्मपुरी”, ने.सं. ८८९य् “श्रीधम्मपुलि देस”, ने.सं. ९२६य् ( वि.सं. १८६२ ) “बोदे देस”, वि.सं. १८९३ य् “बोदे” तयातःगु दु । आतकनं बोदे हे नां जुयाच्वंगु दु (स्मारिका, वि.सं. २०५७, ५) ।

नेवाः बस्ती दुगु मध्यपुर थिमीनगरपालिकाअन्तर्गत लाःगु छगू ऐतिहासिक शहर खः बोदे । स्वनिगलय् प्राचीन इलंनिसें हे नखःचखः, जात्रा पर्व, व परम्परा हनावयाच्वंगु दु । बोदेय् नेवाःतय् बाहुल्यता दुगु जुयाः नं दच्छियंक नखःचख, जात्रापर्व, व परम्परात हनेगु यानाः वयाच्वंगु दु। नखःचख, जात्रापर्व, व परम्परात फुक्कथासय् छगू हे मजुसे, गुलिं छथाय् हनीगु नखः मेथाय् हनीमखु । संस्कृतिया अर्थ बांलाःगु ज्या खः । मानवीय समुदायया उन्नतिया लागि समुदायपाखें न्ह्याकावयाच्वगुं कृति हे सस्कृति खः (बज्राचार्य, नेसं ११३५:१०) । गुगु समाज आर्थिक, सामाजिक हरेक दृष्टिकोणं बल्लाइ अन थीथी बांलाःगु संस्कृति निर्माण जुइ । नेवाः नखःचखः प्रकृति व जनजीवनया गतिविधीनापं स्वापू दु। सामाजिक, आर्थिक, मनोवैज्ञानिक, मनोरञ्जन व स्वास्थलिसें नं स्वापू दु। मनूत न्ह्याबलें ज्या जक यानाच्वनीमखु गवलें गबलें फुर्सदय् न्ह्याइपुकेगु नं याइ। शारीरिक व मानसिक रुपं न्ह्याइपुकेगु व आराम यानाः थःगु शरीर व स्वास्थ्य नं बांलाकेगु स्वइ। उकिं इलय् ब्यलय् नखःचखः हनाः न्ह्याइपुकाः ईकथं थःगु शरिरयात नीगु नसा नइ । उगु इलय् शरिरयात फाइदा जुइकथं नसात्वंसाया ता दयेकाः नखः हनाः नयेगु व न्ह्याइपुकेत जात्रापर्व हनाः द्यः पूजा यानाः बांलाक जीवन हनी । थुकिं मनूतय्त धुं ई ज्यापाखें स्वतन्त्र जुयाः शारिरीक व मानसिकरुपं आराम जुइ, मन आनन्द जुइ । हानं लिपा थःत माःगु ज्याय् मन तयाः ज्या याइ । इलय्यलय् मनूतय् आराम यायेगु मनोरञ्जन यायेगुकथ दच्छिया दुने यक्वः नखःचखः, जात्रा, पर्व व परम्परात हनी । दक्वथाय्या मनूतय् थःथःकथं नखःचखः हनेगु, जात्रापर्व, परम्परा न्ह्याका वयाच्वंगु दु । वोडे छगू ऐतिहासिक शहरय् नं थःगुकथं नखःचखः हनाः थीथी जात्रा न्यायेका न्ह्याइपुकेगु याइ । मनूत फुक्क धइथें कृषि आधारित जीवन हनेगु, मुक्कं जीवन नं कृषिइ हे व्यत्तित जुइ । उकिं थनया संस्कृति, नसात्वंसा व कृषिनापं स्वापू दुपिं प्राणीत नापं स्वापू दु । व्यांजा नकेगु, कोपूजा, खिचापूजा, सापूजा, नागपूजा, सीमापूजा, आदि । 

२.५ बिस्काः जात्रा

नेपाःया ख्वपदेय् विक्रम सम्वत्कथं न्हूदँ शुरु जुइगु दिं वा खाइसँल्हुखुन्हु न्ह्याइगु तःधंगु जात्रा खः विस्काः जात्रा । थ्वखुन्हु बागमतिया छ्यं बागद्वार व स्वप्नतिर्थ (सपन तिर्थ) वा टोखाय् नं जात्रा (मेला) न्ह्याइगु खः । न्हूदँया हुनिं न्ह्याइपुकेगु, थाय् थासय्या द्यःथाय वनाः (चाहिलाः) हनीगु नं याइ । बिस्का जात्रा अप्वःथें ख्वपः, ख्वपया बोदे, थिमी, नर्स (नगदेश), तिगनी, इदें (सरस्वती खेल), खुर्सानीबारी आदि थासय् नं मू जात्राकथं हनेगु याइ । थ्व जात्रा मेमेगु जात्रा पर्व थें चन्द्रमास (lunar calender) कथं मखुसे (मयासें) सौर्यमास (solar calender) कथं चैत्र मसान्तनिसें वैशाखसँल्हु व वयां कन्हेखुन्हु (१, २ गते) हनीगु खः । सँल्हुखुन्हु (वैशाख १गते थिमी बालकुमारी देगःदुने कुम्बः नकेगु (कुमार मस्तय्त) याइ। अथे हे बोदेया महालक्ष्मी देगः न्ह्यःने पस्ता (तिन मुखे बाजा) थाइ । द्यःम्हुवनेगु (रथपूजा) धकाः बोदे, थिमी, नगदेश, टिगनीया दक्व जात्राया देवदेवीपिनिगु खत व देगः चाःहिला पूजा वनी । 

२.5 म्ये प्वाः खनेगु जात्रा

सॅल्हुया कन्हेखुन्हु (वैशाख २ गते बोदेया मूःजात्राकथं म्ये प्वाःखनेगु जात्रा न्ह्याइ । प्राचीन कालय बोदेया नीलबाराहीया भूतप्रेत पिशाचतय्सं दुःख बीगु याःगुलि बोदेयापिं व देवपातनया तान्त्रिक भीमादत्त कर्माचार्य पासो तयाः छम्ह पिशाचयात पासो क्यंकल । उम्ह पिशाचयात दुःख बीगु, सास्ती यायेगुकथं म्ये प्वाःखनेगु जात्रा न्यायेकातःगु खः । थुलि सास्ती याःगु सह यायेमफया थः मुक्त जुइत थीथी वाचा याकल १) ख्याकं गबलें बोदेय् दुःख मबीगु, २) बोदेयापिन्सं धाःथें न्हसदै (७ वर्ष) म्ये प्वाः खनेगु, ३) बोदेय् महामारी ल्वय् महयेगु, ४) अनिकाल, अतिवृष्टि, अनावृष्टि मजुइकेगु बाचानापं ख्याःयात महालक्ष्मी देगः न्ह्यःने मुलु लिकया व्यूगु किम्बदन्ती दु । छन्हू भीमादत्त कर्माचार्ययात म्हगसय् श्री नीलबाराही प्रकट जुयाः छन्त बाँकी तयेमखु धकाः तसकं तंचाया आक्रोश व्यक्त याःगुलि म्ये प्वाःखनेगु छन्हुन्यः पस्ता थायेगु (पश्चाताप) यागु खः । न्हसदँया वाचा पुरा यानाः ख्याः म्ये प्वाःखनेत मवइगु जुसेंलि भीमादत्त कर्माचार्य वहेकथं बोदेवासीपिनिपाखें म्ये प्वाःखनेगु यानाः आःतकं नं जात्रा न्ह्याकावयाच्वंगु खः धइगु धापू दु (स्मारिका, २०५७) । 

२.५ गथामुगः

नेवाःतय् नखःचखःमध्ये दकले न्हापांगु नखः गथामुगः चहे खः । नखःचखः ग्वयाहइगु अर्थात् नखःया शुरुवात थ्वहे नखःनिसें शुरु जुइ । थ्व नखःयात काय्मचा नखः नं धायेगु याः । असारया सिनाज्या क्वचायेवं वइगु थ्व नखः दिल्लागा चहे अर्थात् श्रावणशुक्ल चतुदर्शीखुन्हु लाः । ध्वखुन्हु सिनाज्याबलय् बुँइ वनाः, न्ह्याथाय् च्वनाः नं नयेगु त्वनेगु याइ । उकि म्वल्हुयाः छें छखां सादुरुं हा हा याइ । थ्व दिंयात सिनाज्या व्यंकेगु नं धाइ । दुवातय् दुवातय् (घण्टाकर्ण गथामुगः दयेकाः (छ्वालीया व न्हाय्पंकथिया) तइ । लिपा खुसिइ वायेयंकी, बहनी थन सकसिया छें न्हाय्कं, पासीमा, बसिमा (आरु) आदी व छ्वाली तयाः म्हूचिनाः च्याकाः पाचोगणेद्यःया (ध्वाखा) लुखाय् थ्यंकी । च्याःगु छ्वाली ध्वाखानापं छ्वासः (दुवातय्) य् वांछ्वइ । छ वाली च्यानाच्वंगु छ्वासय् वांछ्वये न्ह्यः पति, धें, कुसि व कुँ यानाः बिस्युं वंक धकाः स्वचाः हिलेगु याइ । अथे विष्णुघाट व महालक्ष्मी द्यःया थासय् नं च्याकातःगु छ्वाली दुथाय् थथे स्वकः चाःहिला छैय् छैय् लिहाँवनी । बहनी छँय् छैय् लुखापतिं सोर्कि तानाः पूजा यानाः नंयागु अगुं न्ह्याइ । बहनी गुलिसिया समे नइ, गुलिसिया भ्वय् नइ । बोदें द्यःगंप्याखं पिदनेगु ख्वाःपाः वसः तिसा पिकाइ । गथामुगःखुन्हुनिसें द्यःप्याखं पिदनेगु शुरु जुइ । थथे ख्वाःपाः, तिसा, बाजागाजा पिकयाः द्यःप्याखं हुइपिं जूसा ख्वाःपाः पुयाः छकः प्याखं हुइगु भाय्कथं प्याखं हुइ । बाजं थाइपिन्सं नं थथःगु बाजं पिकयाः थानाः द्यः पिदनेगुया शुरुवात गथामुगःखुन्हु याइ । ॥ ८ ॥ बोदेया नीलवाराही यःगं नकेगु परम्परा

२.५ गुन्हुपुन्हि

गुन्हुपुन्हि श्रावण (शुक्ल) पुन्हि, गुंलाथ्व पुन्हिखुन्हु गुता बूबः (ल्वाकछु याना) फ्वया क्वाति दायेका त्वनी। गुन्हुपुन्हिखुन्हु त्वाः व गल्ली सफा याइ । बोदेय् मेमेथाय् स्वयाः भिन्नगु परम्परा सापारुखुन्हु न्हिनसिया न्याता इलय् महत्वपूर्णगु लाछित्वालय् च्वंगु पुखुलिइ (पोखरी) प्यपा मेया त्वानाः (तुति) तिनेगु (कुड्केगु) परम्परा दु । सापारुखुन्हु वनेधुंकुपिनि आत्मा वया थः परिवारं गुलि दुःख माने याः धकाः पुखुली स्वःवयेगु याइगु जनविश्वास दु । तर आत्मातय्त ख्याःतय्सं सः हे याइमखु अले ग्यानाः विस्युंवनीगु जुयाच्वन । थ्व खं न्हापायापिं तान्त्रिकतय्सं सीका मेया तुति प्यपा पुखुलिइ तिनेगु (वान्छ्वयेगु) याःगु खः धाइ। थ्व तुति ख्याःतय्स तृप्त जुइक भोजन याकाः मस्त देनाच्वंबलय् चान्हय् मध्यान्ह इलय् बोदेय् सायाः छ्वइ । थवले बाजागाजा छु हे थाइमखु । वनेधुंकुपिन्त वैतरणी तरे यायेत थथे सायाः छ वयाः रामायणनाच नं पिथनेगु याइ। मृतआत्मातय्त ख्याःतय्सं लिना मछ् वयेमा धकाः इमित तृप्त जुइक मेया तुति (ला) नकाः साया छ्वयेगु परम्परा मेमेथाय् स्वयाः भिन्न खनेदु । थन पुखुलिइ मेया तुति तिनेगु (वान्छ्वयेगु) कार्य (ज्या) मयातले साया छ्वयेगु परम्परा न्ह्याइमखु । जोगिवाजं नापं नाइके प्रधान प्यम्ह वया प्यपा त्वानाः पुखुलिइ तिनेगु याइ । व पुखुलिइ छगू गुफा दु, गुफायात नेपालभाषं तःखाः धाइ । पुखुलिइ ख्याःत तन्न नया मस्त देन धायेवं तिनि चान्हय् साया छ्वइ । थः दाजु-किजा, म्ह्याय्मस्त नं सःती । सायाः सुनानं न्हूगु छें दयेकूसां वनेगु चलन दु। पुखूया यंता (उत्तर) य् तःधिकम्ह नारायण द्यःया देगः दु। नारायणद्यःया अर्धाङ्गिनि सिद्दिलक्ष्मी मजीबलय् (मज्यू जुइगु ई) व पुखुलिइ च्वनी धैगु धापू दु। गुफाया द् वारपालया रुपय् ख्याः निम्हः नं अन हे च्वनी। मेया तुति पुखुलिइ तिनेगु (कुतकाछवयेगु) परम्परा तलेजु गुठीं यानाः वयाच्वंगु दु । पुखुलिइ तिनाछ्वयेगु मेया त्वानाः क्वःब्वाना कयाहःपिन्त तलेजु गुठीं दाँ (धेबा विइमाःगु) चलन दु । थ्व पुखुलिइ ख्वाः सिलधाःसा मस्तय् मिखा स्याःगु ल्वय् व अरिंचाःगु लनी । ल्हाः तुति सिलेबलय् तज्याइमखु धैगु तःधंगु विश्वास आःतक दनि । साया छ वइवलय् गुलिंसिया साया रुप दुगु रंगीन चित्र साँख्वाः (ख्वाःपाः) न्ह्यःने तयाः वा चित्र तिकाः धुन्चे छ्यनय् तयाः साया रुपय् चाःहिली। गुलिसिनं साया चित्र मतसें सु(पराल) या स्वकुं लाक्क दयेकातःगु न्यकू छ्यनय् चिनाः साया रुपय् चाःहिली । थथेयाना चिचिधिकःपिं मचात सीपिनिगु छैनं छव्इ । थनया नीलवाराही गंप्याखं पिदनेत सायाः छ्वइ । थथे नीलवाराही गंप्याखंया साया छ्वयेगु सुनां स्वयेमज्यू । सापारुया कन्हेखुन्हु थनया नीलवाराही गंप्याखं पिदनी । थ्व भाद्र कृष्णपक्ष द्वितियानिसें पंचमीतक स्वचा पेन्हु न्ह्याइ ।

२.५इन्द्रजात्रा (यँया पुन्हि)

बोदेय् इन्द्र जात्राबलय् मुख्यतया इन्द्र द्यःयात पूजा याइ। लःया द्यः, सूर्यया ताप बीम्हः, वा पाकेयाइम्हः द्यःया रुपय् इन्द्रयात मानेयानातःगु दु । इन्द्रयात यमाःद्यः नं धाः । थ्वखुन्हु लाछि त्वालय् निम्ह गणेद्यः (हासिमला व भ्वरिखा) पूजा यायेत न्हिच्छि ब्वयातइ । पुन्हिखुन्हु सकसिनं समेवजी नइ व दान नं याइ ।

२.५ मोहनी

मोहनीनखः आश्विनशुक्ल प्रतिपदानिसें भिंन्यान्हु हनी । बोदेय् मोहनीबलय् अष्टमीखुन्हु बियाछ्‌वयेधुंकूपिं म्ह्यापिन्त नं कुछिभ्वय् भाग तयाः लिपा स्वाँनापं कुछिभ्वय् तयेयंकेमाःगु चलन दु । नवमीखुन्हु मूपुजा, अर्थात् स्याकोत्याकोखुन्हु नलस्वाँ तयाः चवा, वां तया थःपिनि मानेयानातःपि द्यः पूज्यानाः ढुकुटी (नलाकुथि) पूज्याना वहनी भ्वय् नइ । चालं, दशमीखुन्हु नलाकुथिया स्वाँ क्वकयाः प्रसाद कयाः बहनी अनया प्रसादस्वरुप सीभ्वय् नइ । कन्हेखुन्हुनिसें पुन्हितकया दुने म्ह्याय्मस्त, भिनामस्त, छय्, छुइपिं नखःत्या सःती । तःधिकपिनि ल्हातं सिन्हः तिनाः आशिर्वाद काइ । मोहनीबलय् वोदेय् दशमीखुन्हु लाय्कुली (पाडो) मे वलि बी । थ्व परम्परायात खोंमे पालेगु धाइ । अथे विजयादशमीखुन्हु लाछित्वालय् भुइफसि पाली ।

२.५स्वन्ती

बोदेय् स्वन्तीबलय् लक्ष्मी पूजा याइ। तर म्हपूजा यायेगु चलन मदु, बहनी भ्वय् नइ । कन्हेखुन्हु अर्थात् किजापूजाखुन्हु किजा दुपिनि किजापूजा याइ । किजापूजाया कन्हेखुन्हु लक्ष्मी द्यःक्वकयाः प्रसाद नयाः स्वन्ती नखः क्वचाइ । स्वन्तीवलय् बोदेय् क्षेत्रीतय्गु वस्तिइ देउसी भैलो म्हिती। इमित सेल बी । नसा व धेवा बी । नेवाः वस्ती देउसी भैलो म्हितेगु चलन मदु ।

२.५.८ घ्यःचाकु सँल्हु

माघ महिनाया न्हापांगु दिंयात माघ सँल्हु (संकान्ती) कथं काइ । थुकियात हामोसँल्हु नं धाइ । थ्व दिंखुन्हु लाछित्वाःया नारायणद्यः पूजा याइ व सायात मनातःगु छ्व नकी । 

२.५.५ स्वस्थानी पूजा

वोदेय् नं व्रत च्वनेगु स्वस्थानीवाखं कनेगु याइ । थ्व लच्छि माघः हालीगु, न्हिन्हि खुसिइ म्वःल्हुयाः बोदेया थीथी द्यःथाय् वनी । 

२.५ सकिमनापुन्हि

सकिमनापुन्हिखुन्हु थःगु त्वालय् भजन खलः मुनाः द्यःया न्ह्यःनेच्वंगु भजन फल्चाय् च्वनाः भजन हाली । भजन याइबलय् भजन खलःतय् थःथःगु छैनं कःनि, मुस्या, वा, जाकि नं छायेहइ । भजन खलः मुनाः भ्वय् नइ । सकि, हि मनाः नइ । 

२.५ फागुपुन्हि

फागुपुन्हि अर्थात् होलीपुन्हि भजन मण्डली तथा दाफा खलःतय्सं भ्वय् नयाः हनेगु, न्ह्ययाइपुकेगु याइ । 

२.६ गुथि

देय् गुथि, पस्ता गुथि, नासः गुथि, पासच-हे गुथि, धिमाय् गुथि, सतः गुथि, साली गुथि, द्यः गुथि, गजू गुथि, योसिं गुथि, चाजा गुथि, तलेजु गुथि, कुमारी गुथि, सी गुथि, मिला गथि आदि। थुकिमध्ये छु महत्वपुर्ण गुथित न्यव्वय्गु जुइ । 

२.६ पस्ता गुथि

बोदेया थीथी गुथिमध्ये ऐतिहासिक महत्व दुगु गुथि पस्ता गुथि खः। बिस्का जात्राबलय् याइगु मेप्वाः खनीगु जात्राय् नीलबाराही द्यःया जवंखवं च्वनीपिं संगीनीपिन्त मेप्वाः खना भ्यय् (महादिप) पाछायेका देय् चाःहिकु जुया नीलबाराही द्यः अत्यन्त कोप (कोधित) जूगु भीमादत्तया म्हगसय् खन । ध्वहे कोप शान्त यायेत पस्ता थायेगु प्रचलन वःगु खः । थ्व ज्या न्ह्याकेत स्वनातःगु गुथियात पस्ता गुथि धाइ। दँय् छकः वैसाखसँल्हुखुन्हु महालक्ष्मी द्यःथाय् न्ह्यःने क्षमा पूजाया रुपय् मेबलय् स्वयाः भिन्नगु वाजा थानाः म्ये हाली । नीलवाराहीद्यः गंप्याखंया झिन्निदँय छकः खः त्यलेगु याइबलय् भिन्नगु बाजा थानाः म्ये हालेमाःगु जुयाः लोमनी धकाः क्षमापूजाबलय् यानातःगु खः । पस्ता गुथिं वैसाखसँल्हुखुन्हु यायेमाःगु ज्याझ्वःत थथे दु –

१) जात्रा च्यान्हु झिन्हु न्ह्यः पाःलाःनं व्रत च्वनाः शुद्ध जुया दिपताः (पता) थाइ । थ्व १६ निसें ३२ इञ्च तःहाक लम्बाइ जुइमाः ।

२) पाःलाःया छें म्हुतुं बाजं व म्ये हालेगु तालया अभ्यास याइ । बहनी ८ निसें ११, १२ बजे तक याइ ।

३) चैत्र मसान्तखुन्हुचान्हय् तक्क न्ह्याबलें थें अभ्यास याइ, थवले चतामरी उकी द्यःने स्याबजि, छव्य्ला खुकू, पाछै तरकारी, व ध्वं त्वंकी । थ्व धुंकाः पस्ता थायेसिमधतले द्यने, नये मज्यू, सुथ न्हापां द्यःथाय् न्ह्ययःने च्वनाः अभ्यास याइ ।

४) पस्ता गुथिइ भिन्दुवा मूल गुरु, था प्व.गा गुरु, व घो, चन्द्यो, गःसी, बखुं धरयापिन्सं प्वंगा पुइ । दलि थरपिन्सं पूजा याइ । ख्वपय्, नोको दलि थरपिन्सं मन्त्र म्ये हाली ।

५) पस्ता थायेन्यः भ्यय् (महादिप) च्याकी, मूलगुरुं चःकाः (तःसकं राग काइ) याइ । तिनमुखे बाजं थानाः नृत्यनाथया साधना याइ । छसिकथं गणेद्यः, महालक्ष्मी द्यः, भैलद्यः कालिकाया म्ये हाली । महालक्ष्मी पूजा, भैलद्यःयात खा वलि बियाः पूजा यानाः पुजारी सकसितं स्वाँसिन्हः बिया प्रशाद नकी । हानं सिंह, सिगीनी, व्याघ्र, व्याग्रिनी, द्वारपाल व क्षेत्र पालया नं मन्त्र म्ये हाली। पाःलाःया छें दाफा भजननापं भैरव व महालक्ष्मीया मूर्ति देगलय हइ, निम्ह गणेद्यवं धिमय् थानाः हइ ।

६) फूक्क द्यःपिं हये धुंकाः स्तुति याइ, गणेद्यःया म्ये हाली। महालक्ष्मी द्यःया छगू तल्ला च्वय् गजुलय् दिपताः चिनाः क्वय् प्वचिना मूलगुरु ३ मुखे वाजं थाइम्ह कोताया गाय् लाक्क कुतका हइ । थ्व मंगलम्ये सिधयेका कुतकी, कुतकेधुंकाः नं म्ये शुरु याइ । दिपताः छाय्वलय् धुं गडबडी जुलकि विध्नबाधा जुइफु ।

७) क्वताःया गा च्वथय् लाक्क कुतकाहःगु दिपताः ल्हातं ज्वनाः देगलय् दुने वनाः महालक्ष्मी द्यः व भैरवनाथयात पुचःपाखें क्षमाभाव यानाः पूजा यानाः छाइ । थुलि धुंकाः पस्ता गुथिया विधि सिधःगुकथं महालक्ष्मी द्यःथाय् दुने सकल द्यःपिन्त विदाइ साधना म्ये हाली । अन लाछि त्वालय् कालिकाद्यःथाय् पस्ता थाइ । लिपा खाँसीइ वयाः नीलवाराहीद्यःथाय् वयाः स्वकःतक साधना यानाः सिधयेकी। थथे पस्ता ज्याझ्वः सिधयेका पाःलाःया छैय् वनाः भ्वय् नयाः मेगु पालेया पाम्वःयात पाःविइ ।

२. योसिं गुथि

३२ हात तःहाकगु योसिं, निगू हलिपता नाग व नगिनीया प्रतीकयात चैत्रमसान्तखुन्हु थनी । थ्व गुथि योसिं थनेगु, पुलां जूसा न्हूगु काःवनेगु, योसिं थनेधुंकाः महालक्ष्मीद्यः पूजा याइ ।

(द्यः) दे गुथि 

बोदेया गुथितमध्ये (द्यः) दे गुथिया ऐतिहासिक महत्व दु । थ्व मंसिरकृष्णपक्ष द्वितिया बहनीसिया तेस्रो पहरय श्रीमहालक्ष्मीया पूजा वनेगु चलन दु। पूजाय् पंचवलि बिइगु, कन्हेखुन्हु सुथय् वलि बियातःगु मे, दुगु, (थुमे), थुम्मा, हँय् व खाया सि (स्यू) दयेकाः न्हिने २ वजे ति महालक्ष्मीद्यःया न्ह्यःने दबली दे गुथिया न्याम्हः (५) थकालीपिं लाइन च्वना ऐतिहासिक वाजा (जोगी वाजा) थानाः सि (स्यू) काइ ।

चाःजा गुथि 

वैसाख सॅल्हुया चान्हय् महालक्ष्मी भैरवया छगू खः, गणेद्यःया स्वंगू खः, नीलवाराहीया निगू व कालिका द्यःया छगू खः नापं न्ह्ययःने भोग छाइ ।। बोदे लाछित्वालय् च्वंगु कालिका द्यःया होगंचाय् (खाल्डोय्) थ्वं प्वंकी । थ्वं प्वंके न्ह्यः जा छाइ । थुकियात चाःजाः धाइ ।

तलेजु गुथि 

गुथिमध्ये तसकं महत्वगु गुथि तलेजु गुथि खः। थ्व गुथिं थीथी इलय् थीथी जात्रा पर्वत न्ह्याकावयाच्वंगु दु । व जात्रा पर्वत थथे दु-

क) चस्वाँ पूजा : तलेजु गुथिं श्रावणया दिल्लापुन्हिधुंकाःया अष्टमीखुन्हु चस्वाँ तयाः पूजा याइ । थ्व पूजाय् चस्वाँ मदयेकं मगाः ।
ख) मेय्या तुति वान्छवयेगु परम्परा तलेजु गुथि लाछित्वाःया पुखुलिइ सापारु खुन्हु मेय्या तुति प्यपा वान्छवयेगु परम्परा न्ह्याकावयाच्वंगु दु ।
ग) द्यःगं पूजा (नीलवाराही द्यःगं पूजा) सापारुया कन्हेखुन्हु पिकाइगु नीलवाराही द्यःप्याखंया लागि पूजा याइ। पूजाय् धेबा व फलफूल छाइ ।
घ) यमाद्यः पूजा (इन्द्र जात्रा): यँयापुन्हिबलय् इन्द्रजात्राखुन्हु बोदेया निम्ह गणेद्यःया जात्रा जुइ । जात्राय् द्यःखः ल्वह्वनेत तलेजु गुथिया नाइकें सिन्दुर, छानाः पूजा याइ। थथे पूजा मयायेकं द्यःखः ल्ह्वने मज्यू ।
ङ) मोहनी : तलेजु गुधिं मोहनीबलय् नलास्वाँ तयेमाः । बोदेया लाय्कुलिं याइगु थ्व परम्परायात खाँ म्येय् पालेगु धाइ । थ्व ज्याझ्वलय् छसीकथं प्वलचा (घिरौला), भुइफसि (कुभिण्डो, दुगु (बोका), व पाडो (राङ्गो) मेय् पाली । थुकिया लागि लाय्‌कुलिं तरवार व पा (खुंडा) ज्वना मनूत लाछिइ वइ । थ्व गुथिं मोहनीबलय् स्वकः भ्वय् नकेमाः ।
च) नवदुर्गा पूजा : थ्व गुथिं थिंलापुन्हिबलय् पिहाँवइगु नवदुर्गाप्याखंयात पूजा याइ । थ्व पूजाय् नवदुर्गाद्यःयात ग्वंगः छम्ह, वा फच्छी (१ पाथी धान), छगू स्वमा ध्वं (१ घैटो, स्यावजी प्यमना (४ माना), दही १ कतौरा (वटुको), धौ छगः (कौला), बजि निमना (२ माना) छायेमाः ।
छ) चीर स्थापना यायेगु फागुन महिनाया शुक्लपक्ष अष्टमीखुन्हु तलेजु गुथिं चीर स्थापना याना अबीर तयेका बहनी भ्वय् नइ । 

पश्चरे गुथि 

पश्चरे गुथि पाहाचहेया दिनय् महालक्ष्मी द्यःथाय् आचाःजु मेय् व हँय् वलि बियाः पूजा याइ । पाश्चरे गुधिया द्यः पूजा वनेत पाहाँच-हेखुन्हु छन्हु जागराम च्वनाः कन्हेखुन्हु अर्थात् घोडा जात्राखुन्हु पूजा याइ । 

गजु गुथि 

बोदेय् थीथी गुथिं महालक्ष्मीद्यः पूजा यानाः हनीगु खः । गजु गुथिं महालक्ष्मीद्यःथाय् सकिमना पुन्हि धुंकाःया पञ्चमीखुन्हु विशेषकथं हँय् छम्ह व मेय् (पाडो) छम्ह वलि बियाः आचाःजुं पूजा याइ ।

चाकमता गुथि 

चाकमता गुथि चैत्र मसान्तखुन्हु महालक्ष्मीद्यःथाय् पताः छायेगु व गोजामहि दान याइ । महालक्ष्मी देगःया चाकछिं च्वंगु मत च्याकी । 

कुमारी गुथि 

कुमारीद्यःथाय् धार्मिक विधिपूर्वक पूजा याइगु गुथि खः। थ्व गुथि जेष्ठमहिनाया अष्टमीखुन्हु ताँको त्वालय्याम्ह कुमारीयात पूजा होम याना हनी। होम याइबलय् पचासौं थरिया सामग्रीत तया याइ । 

सीगुथि 

सीगुथिं ज्यान मदयेधुंकूगु पार्थिव शरिरयात दहन याइगु वा दाहा संस्कार याइ । मनू जन्म जुयाः छन्हु सी हे माः। थःगु देह त्याग यानाः थ्व लोकयात त्वःताः वनेमाः । नेवाःतय् मनू सितकि अथें तयेमज्यू उकियात यथास्थानय् तयेगु अर्थात् मृत शरिरयात दाह संस्कार यायेमाः। दाह संस्कार यायेत दयेकातःगु गुथियात सीगुथि धाइ । गुथियारया सुं मनू सितकि गुधिपाः लाःम्हेसिनं फुक्क गुथियारतय्त च्वयेकेमाः (धायेमाः)। अन गुथिया नियम कथं सिथं यंकाः सी उइसिमधतले च्वना ज्या यायेमाः । 

श्रीपञ्चमी गुथि 

          श्रीपञ्चमी गुथि श्रीपञ्चमीखुन्हु न्यायेकी । थ्व गुथि नं थिंला पुन्हिबलय् व श्री पंञ्चमीबलय् यानाः निकः याइ । निन्हु निन्हु हे भ्वय् नयेगु (छ्वय्लाबु व भ्वय्) याइ । थ्वखुन्हु लिपायात माःगु सिं न्यानाः जगेरा तइ । थुकियात गुसिपौ तयेगु धाइ । श्रीपंचमीबलय् नं महालक्ष्मीद्यःथाय् ग्वंगः वलि विया द्यः पूजा यानाः भ्वय् नइ । भ्वय्खुन्हु न्हूम्ह पाःलाः व पाः सिधम्हेसिनं थीथी नसाज्वलं सकसितं तइ। थथे नयेगु तःवनेगु याइपिन्त नेवाभाष भलिं धाइ । भ्वय् नयेधुंकाः पूजाभलय् तःगु ब्व न्हू पाःलाःम्हेसिनं गुधियात माःगु सामानत चुपि, गुथिया कापी, मृतकयात न्ययेकूगु पिताम्बर आदि नं यंकी । नापं पाःव्व नं यंकी । थथे यानाः दच्छिया पाःक्वचाइ। श्रीपञ्चमी गुथि सिधयेका कन्हेखुन्हु अनयापिनि सीगुथिपाखें छु नं दोष मलायेमाः धकाः छें भिंकी । छै भिंकेबलय् बौ पाचाय् तयाः च्वकाबजिया ग्वःजा दयेका माय्या दृष्टि तयाः द्वाफोस्वाँ, पायपता (कापःया झण्डा), बौछा (बौस्वाँ), खा स्यानाः खाया पा व व्व तयाः मभिंगु फयाच्वंगुलिं शुद्व जुइक धकाः बौ तयेयंकी। थुकी दाजुकिजा, फुकीपिं म्ह्याय्मस्त, भिनामस्त, थःथिति, सम्धीखलः आदि फुक्कसित बां स्यानाः भ्वय् नकी । थ्व दिंखुन्हु गुलिसिनं कय्तापूजा गणेद्यः चाःहिका भ्वय् (न्हापा योमरी पुन्हिबलय् कय्तापूजा यानातःसां) नकी। भ्वय् नकूम्हेसित थःथितिपिन्सं छेँया नायः, नकिंनं फेत्ता व लं तयाः खेँसगं, धौसगं बिइ ।

मिला गुथि 

          थ्व गुथि गुथियारत मध्ये सुयां छेँय् व्याहा, कय्तापूजा वा मनू सीसा वा छुं ज्या जुइबलय् इष्टमित्रतय्त धाःवनी । भ्वय्वलय् सुवाः जुइगु, भ्वय् नकेगु नं याइ । थथे ज्याखें यायेत बिस्कं न्याम्हनिसें झिम्ह, झिनिम्ह तक मुनाः दयेकातःगु गुथियात मिलागुथि धाइ । गुथियारतय्सं ज्याखंबलय् थःगु न्ह्यागू ज्या त्वःताः नं यायेमाः। थ्व गुथि नं दाजुकिजा गुथि थें खः, गुथियारतय् दथुइ विहेवारी चलेजुइमखु । दंय् छकः बालचःहेबलय् महालक्ष्मीद्यःथाय् पुजा यानाः न्यायेकी ।॥ १६ ॥ 

२.६ गुथि

देय् गुथि, पस्ता गुथि, नासः गुथि, पासच-हे गुथि, धिमाय् गुथि, सतः गुथि, साली गुथि, द्यः गुथि, गजू गुथि, योसिं गुथि, चाजा गुथि, तलेजु गुथि, कुमारी गुथि, सी गुथि, मिला गथि आदि। थुकिमध्ये छु महत्वपुर्ण गुथित न्यव्वय्गु जुइ । 

२.६ पस्ता गुथि

बोदेया थीथी गुथिमध्ये ऐतिहासिक महत्व दुगु गुथि पस्ता गुथि खः। बिस्का जात्राबलय् याइगु मेप्वाः खनीगु जात्राय् नीलबाराही द्यःया जवंखवं च्वनीपिं संगीनीपिन्त मेप्वाः खना भ्यय् (महादिप) पाछायेका देय् चाःहिकु जुया नीलबाराही द्यः अत्यन्त कोप (कोधित) जूगु भीमादत्तया म्हगसय् खन । ध्वहे कोप शान्त यायेत पस्ता थायेगु प्रचलन वःगु खः । थ्व ज्या न्ह्याकेत स्वनातःगु गुथियात पस्ता गुथि धाइ। दँय् छकः वैसाखसँल्हुखुन्हु महालक्ष्मी द्यःथाय् न्ह्यःने क्षमा पूजाया रुपय् मेबलय् स्वयाः भिन्नगु वाजा थानाः म्ये हाली । नीलवाराहीद्यः गंप्याखंया झिन्निदँय छकः खः त्यलेगु याइबलय् भिन्नगु बाजा थानाः म्ये हालेमाःगु जुयाः लोमनी धकाः क्षमापूजाबलय् यानातःगु खः । पस्ता गुथिं वैसाखसँल्हुखुन्हु यायेमाःगु ज्याझ्वःत थथे दु –

१) जात्रा च्यान्हु झिन्हु न्ह्यः पाःलाःनं व्रत च्वनाः शुद्ध जुया दिपताः (पता) थाइ । थ्व १६ निसें ३२ इञ्च तःहाक लम्बाइ जुइमाः ।

२) पाःलाःया छें म्हुतुं बाजं व म्ये हालेगु तालया अभ्यास याइ । बहनी ८ निसें ११, १२ बजे तक याइ ।

३) चैत्र मसान्तखुन्हुचान्हय् तक्क न्ह्याबलें थें अभ्यास याइ, थवले चतामरी उकी द्यःने स्याबजि, छव्य्ला खुकू, पाछै तरकारी, व ध्वं त्वंकी । थ्व धुंकाः पस्ता थायेसिमधतले द्यने, नये मज्यू, सुथ न्हापां द्यःथाय् न्ह्ययःने च्वनाः अभ्यास याइ ।

४) पस्ता गुथिइ भिन्दुवा मूल गुरु, था प्व.गा गुरु, व घो, चन्द्यो, गःसी, बखुं धरयापिन्सं प्वंगा पुइ । दलि थरपिन्सं पूजा याइ । ख्वपय्, नोको दलि थरपिन्सं मन्त्र म्ये हाली ।

५) पस्ता थायेन्यः भ्यय् (महादिप) च्याकी, मूलगुरुं चःकाः (तःसकं राग काइ) याइ । तिनमुखे बाजं थानाः नृत्यनाथया साधना याइ । छसिकथं गणेद्यः, महालक्ष्मी द्यः, भैलद्यः कालिकाया म्ये हाली । महालक्ष्मी पूजा, भैलद्यःयात खा वलि बियाः पूजा यानाः पुजारी सकसितं स्वाँसिन्हः बिया प्रशाद नकी । हानं सिंह, सिगीनी, व्याघ्र, व्याग्रिनी, द्वारपाल व क्षेत्र पालया नं मन्त्र म्ये हाली। पाःलाःया छें दाफा भजननापं भैरव व महालक्ष्मीया मूर्ति देगलय हइ, निम्ह गणेद्यवं धिमय् थानाः हइ ।

६) फूक्क द्यःपिं हये धुंकाः स्तुति याइ, गणेद्यःया म्ये हाली। महालक्ष्मी द्यःया छगू तल्ला च्वय् गजुलय् दिपताः चिनाः क्वय् प्वचिना मूलगुरु ३ मुखे वाजं थाइम्ह कोताया गाय् लाक्क कुतका हइ । थ्व मंगलम्ये सिधयेका कुतकी, कुतकेधुंकाः नं म्ये शुरु याइ । दिपताः छाय्वलय् धुं गडबडी जुलकि विध्नबाधा जुइफु ।

७) क्वताःया गा च्वथय् लाक्क कुतकाहःगु दिपताः ल्हातं ज्वनाः देगलय् दुने वनाः महालक्ष्मी द्यः व भैरवनाथयात पुचःपाखें क्षमाभाव यानाः पूजा यानाः छाइ । थुलि धुंकाः पस्ता गुथिया विधि सिधःगुकथं महालक्ष्मी द्यःथाय् दुने सकल द्यःपिन्त विदाइ साधना म्ये हाली । अन लाछि त्वालय् कालिकाद्यःथाय् पस्ता थाइ । लिपा खाँसीइ वयाः नीलवाराहीद्यःथाय् वयाः स्वकःतक साधना यानाः सिधयेकी। थथे पस्ता ज्याझ्वः सिधयेका पाःलाःया छैय् वनाः भ्वय् नयाः मेगु पालेया पाम्वःयात पाःविइ ।

२. योसिं गुथि

३२ हात तःहाकगु योसिं, निगू हलिपता नाग व नगिनीया प्रतीकयात चैत्रमसान्तखुन्हु थनी । थ्व गुथि योसिं थनेगु, पुलां जूसा न्हूगु काःवनेगु, योसिं थनेधुंकाः महालक्ष्मीद्यः पूजा याइ ।

(द्यः) दे गुथि 

बोदेया गुथितमध्ये (द्यः) दे गुथिया ऐतिहासिक महत्व दु । थ्व मंसिरकृष्णपक्ष द्वितिया बहनीसिया तेस्रो पहरय श्रीमहालक्ष्मीया पूजा वनेगु चलन दु। पूजाय् पंचवलि बिइगु, कन्हेखुन्हु सुथय् वलि बियातःगु मे, दुगु, (थुमे), थुम्मा, हँय् व खाया सि (स्यू) दयेकाः न्हिने २ वजे ति महालक्ष्मीद्यःया न्ह्यःने दबली दे गुथिया न्याम्हः (५) थकालीपिं लाइन च्वना ऐतिहासिक वाजा (जोगी वाजा) थानाः सि (स्यू) काइ ।

चाःजा गुथि 

वैसाख सॅल्हुया चान्हय् महालक्ष्मी भैरवया छगू खः, गणेद्यःया स्वंगू खः, नीलवाराहीया निगू व कालिका द्यःया छगू खः नापं न्ह्ययःने भोग छाइ ।। बोदे लाछित्वालय् च्वंगु कालिका द्यःया होगंचाय् (खाल्डोय्) थ्वं प्वंकी । थ्वं प्वंके न्ह्यः जा छाइ । थुकियात चाःजाः धाइ ।

तलेजु गुथि 

गुथिमध्ये तसकं महत्वगु गुथि तलेजु गुथि खः। थ्व गुथिं थीथी इलय् थीथी जात्रा पर्वत न्ह्याकावयाच्वंगु दु । व जात्रा पर्वत थथे दु-

क) चस्वाँ पूजा : तलेजु गुथिं श्रावणया दिल्लापुन्हिधुंकाःया अष्टमीखुन्हु चस्वाँ तयाः पूजा याइ । थ्व पूजाय् चस्वाँ मदयेकं मगाः ।
ख) मेय्या तुति वान्छवयेगु परम्परा तलेजु गुथि लाछित्वाःया पुखुलिइ सापारु खुन्हु मेय्या तुति प्यपा वान्छवयेगु परम्परा न्ह्याकावयाच्वंगु दु ।
ग) द्यःगं पूजा (नीलवाराही द्यःगं पूजा) सापारुया कन्हेखुन्हु पिकाइगु नीलवाराही द्यःप्याखंया लागि पूजा याइ। पूजाय् धेबा व फलफूल छाइ ।
घ) यमाद्यः पूजा (इन्द्र जात्रा): यँयापुन्हिबलय् इन्द्रजात्राखुन्हु बोदेया निम्ह गणेद्यःया जात्रा जुइ । जात्राय् द्यःखः ल्वह्वनेत तलेजु गुथिया नाइकें सिन्दुर, छानाः पूजा याइ। थथे पूजा मयायेकं द्यःखः ल्ह्वने मज्यू ।
ङ) मोहनी : तलेजु गुधिं मोहनीबलय् नलास्वाँ तयेमाः । बोदेया लाय्कुलिं याइगु थ्व परम्परायात खाँ म्येय् पालेगु धाइ । थ्व ज्याझ्वलय् छसीकथं प्वलचा (घिरौला), भुइफसि (कुभिण्डो, दुगु (बोका), व पाडो (राङ्गो) मेय् पाली । थुकिया लागि लाय्‌कुलिं तरवार व पा (खुंडा) ज्वना मनूत लाछिइ वइ । थ्व गुथिं मोहनीबलय् स्वकः भ्वय् नकेमाः ।
च) नवदुर्गा पूजा : थ्व गुथिं थिंलापुन्हिबलय् पिहाँवइगु नवदुर्गाप्याखंयात पूजा याइ । थ्व पूजाय् नवदुर्गाद्यःयात ग्वंगः छम्ह, वा फच्छी (१ पाथी धान), छगू स्वमा ध्वं (१ घैटो, स्यावजी प्यमना (४ माना), दही १ कतौरा (वटुको), धौ छगः (कौला), बजि निमना (२ माना) छायेमाः ।
छ) चीर स्थापना यायेगु फागुन महिनाया शुक्लपक्ष अष्टमीखुन्हु तलेजु गुथिं चीर स्थापना याना अबीर तयेका बहनी भ्वय् नइ । 

पश्चरे गुथि 

पश्चरे गुथि पाहाचहेया दिनय् महालक्ष्मी द्यःथाय् आचाःजु मेय् व हँय् वलि बियाः पूजा याइ । पाश्चरे गुधिया द्यः पूजा वनेत पाहाँच-हेखुन्हु छन्हु जागराम च्वनाः कन्हेखुन्हु अर्थात् घोडा जात्राखुन्हु पूजा याइ । 

गजु गुथि 

बोदेय् थीथी गुथिं महालक्ष्मीद्यः पूजा यानाः हनीगु खः । गजु गुथिं महालक्ष्मीद्यःथाय् सकिमना पुन्हि धुंकाःया पञ्चमीखुन्हु विशेषकथं हँय् छम्ह व मेय् (पाडो) छम्ह वलि बियाः आचाःजुं पूजा याइ ।

चाकमता गुथि 

चाकमता गुथि चैत्र मसान्तखुन्हु महालक्ष्मीद्यःथाय् पताः छायेगु व गोजामहि दान याइ । महालक्ष्मी देगःया चाकछिं च्वंगु मत च्याकी । 

कुमारी गुथि 

कुमारीद्यःथाय् धार्मिक विधिपूर्वक पूजा याइगु गुथि खः। थ्व गुथि जेष्ठमहिनाया अष्टमीखुन्हु ताँको त्वालय्याम्ह कुमारीयात पूजा होम याना हनी। होम याइबलय् पचासौं थरिया सामग्रीत तया याइ । 

सीगुथि 

सीगुथिं ज्यान मदयेधुंकूगु पार्थिव शरिरयात दहन याइगु वा दाहा संस्कार याइ । मनू जन्म जुयाः छन्हु सी हे माः। थःगु देह त्याग यानाः थ्व लोकयात त्वःताः वनेमाः । नेवाःतय् मनू सितकि अथें तयेमज्यू उकियात यथास्थानय् तयेगु अर्थात् मृत शरिरयात दाह संस्कार यायेमाः। दाह संस्कार यायेत दयेकातःगु गुथियात सीगुथि धाइ । गुथियारया सुं मनू सितकि गुधिपाः लाःम्हेसिनं फुक्क गुथियारतय्त च्वयेकेमाः (धायेमाः)। अन गुथिया नियम कथं सिथं यंकाः सी उइसिमधतले च्वना ज्या यायेमाः । 

श्रीपञ्चमी गुथि 

          श्रीपञ्चमी गुथि श्रीपञ्चमीखुन्हु न्यायेकी । थ्व गुथि नं थिंला पुन्हिबलय् व श्री पंञ्चमीबलय् यानाः निकः याइ । निन्हु निन्हु हे भ्वय् नयेगु (छ्वय्लाबु व भ्वय्) याइ । थ्वखुन्हु लिपायात माःगु सिं न्यानाः जगेरा तइ । थुकियात गुसिपौ तयेगु धाइ । श्रीपंचमीबलय् नं महालक्ष्मीद्यःथाय् ग्वंगः वलि विया द्यः पूजा यानाः भ्वय् नइ । भ्वय्खुन्हु न्हूम्ह पाःलाः व पाः सिधम्हेसिनं थीथी नसाज्वलं सकसितं तइ। थथे नयेगु तःवनेगु याइपिन्त नेवाभाष भलिं धाइ । भ्वय् नयेधुंकाः पूजाभलय् तःगु ब्व न्हू पाःलाःम्हेसिनं गुधियात माःगु सामानत चुपि, गुथिया कापी, मृतकयात न्ययेकूगु पिताम्बर आदि नं यंकी । नापं पाःव्व नं यंकी । थथे यानाः दच्छिया पाःक्वचाइ। श्रीपञ्चमी गुथि सिधयेका कन्हेखुन्हु अनयापिनि सीगुथिपाखें छु नं दोष मलायेमाः धकाः छें भिंकी । छै भिंकेबलय् बौ पाचाय् तयाः च्वकाबजिया ग्वःजा दयेका माय्या दृष्टि तयाः द्वाफोस्वाँ, पायपता (कापःया झण्डा), बौछा (बौस्वाँ), खा स्यानाः खाया पा व व्व तयाः मभिंगु फयाच्वंगुलिं शुद्व जुइक धकाः बौ तयेयंकी। थुकी दाजुकिजा, फुकीपिं म्ह्याय्मस्त, भिनामस्त, थःथिति, सम्धीखलः आदि फुक्कसित बां स्यानाः भ्वय् नकी । थ्व दिंखुन्हु गुलिसिनं कय्तापूजा गणेद्यः चाःहिका भ्वय् (न्हापा योमरी पुन्हिबलय् कय्तापूजा यानातःसां) नकी। भ्वय् नकूम्हेसित थःथितिपिन्सं छेँया नायः, नकिंनं फेत्ता व लं तयाः खेँसगं, धौसगं बिइ ।

मिला गुथि 

          थ्व गुथि गुथियारत मध्ये सुयां छेँय् व्याहा, कय्तापूजा वा मनू सीसा वा छुं ज्या जुइबलय् इष्टमित्रतय्त धाःवनी । भ्वय्वलय् सुवाः जुइगु, भ्वय् नकेगु नं याइ । थथे ज्याखें यायेत बिस्कं न्याम्हनिसें झिम्ह, झिनिम्ह तक मुनाः दयेकातःगु गुथियात मिलागुथि धाइ । गुथियारतय्सं ज्याखंबलय् थःगु न्ह्यागू ज्या त्वःताः नं यायेमाः। थ्व गुथि नं दाजुकिजा गुथि थें खः, गुथियारतय् दथुइ विहेवारी चलेजुइमखु । दंय् छकः बालचःहेबलय् महालक्ष्मीद्यःथाय् पुजा यानाः न्यायेकी ।॥ १६ ॥ 

३.१ वोदेया नीलवाराही गं प्याँख (म्हसीका )

नीलवाराही गं प्याखं मध्यपुर थिमी नगरपालिका बोदेया ऐतिहासिक प्याखं खः । लिच्छवीकालय् धार्मिक प्याखं वारे अभिलेखय् उल्लेख जुयाच्वंगु मदु । मल्लकालय् वया गुणकाम देवं देया रक्षायाय्त अष्टमातृकाया स्थापना यानाः प्याखं हुइकेगु परम्परा दयकूगु खः । नीलवाराही गं प्याखं भाद्र कृष्णपक्ष द्वितियानिसें पञ्चमीतक स्वचा प्य्न्हु हुइकेगु याइ । मातृका गणप्याखं अनुष्ठानिक व मनोरञ्जनात्मक याना निगू दु । अनुष्ठानिक तान्त्रिक पूजा विधिनाप सम्बन्धित खः । मनोरञ्जनात्मक न्ह्यइपुकेत ख्वाःपाः पुयाः हुइगु प्याखं खः । नेपाः देया दकलय् पुलाँगु प्याखं जलप्याखं ( हरिसिद्दि) यात कयातःगु दु । अथेहे येँया भद्रकाली प्याखं, यलया कान्तिप्याखं स्वपया नवदुर्गा प्याखं देतया (नरदेवी) श्वेतकाली प्याखं, किलाग: या दीप्यास, होल्चोया सःव भक्कु प्याखं, थेचोया नवदुर्गा प्याखं आदि अनुष्ठानिक प्याखंया रुपय् कायफु ।

.

गंप्याखं भैरव व अष्टमातृकाया गणया प्याखं खः । सिद्दिनरसिंह मल्लं ग्रहदशा राहु व शनि पाखें वचेजुइत यलय् कात्तिक प्याखं दय्का थकुगु खः । श्री निवासमल्लं भैरव चक्र अष्टमातृका तयगु ‘ गण प्याखं” नांया नाटक थम्हं च्वयातःगु दु । जुजुं थथे गंप्याखं पीकायगुवा प्रभाव देशोपद्रव भूतप्रेत, पिशाच, पूटन, कट्पुटन, अगति आदिया भय् व देयात अष्टमहाभय् च्यागू भय् दइमखु धयातःगु दु (जोशी, ने. सं. ११३८, २) । ख्वपय् अनिकाल जुगुलिं उकि जोगव्याना बनेत नवदुर्गा प्याखं पिदंगु खः ।

१) राजभय्
२) खुंभय्
३) लःभय्
४) मियाभय्
५ ) वायुया भय्
६) शत्रु भय्
८) भुखाय्या 

वथे नीलवाराही गंप्यास या बारे छगू कथं चोदे न परापूर्वकाल तःधंगु अनिकाल जूगु खः । थ्व अनिकालं वचेजुइगु उपाय् सुनान लुइके मफयाच्वंगु खः । वहे इलय् अर्थात् परापूर्वकालय् नीलवाराही गुंवा (जंगल) काय् “बुलिचा दो” य् छम्ह मनू ज्या यानाच्वंगु खः । नीलवाराही ध्वों (स्याल) या रुपय् वयाः व ज्या सनाच्वंम्हेसित टिगनीया गुँइ यंका : प्यन्हुतक तयाः प्याखं स्यनाहःगु धापू दु । प्याखं स्यनाहःगु थाय् आःतक नं ख्यः चाः नामं प्रसिद्ध जुयाच्वंगु दु । गुलिसिन्ह प्यन्हु गुलिसिन्ह निला ( २ महिना) नं धाःगु न्येनेगु । वुंई ज्या याः वंम्ह लिहाँ मवया छें जः पिन्सं स्वत तर लुइके मफूत । लिपा छें लिहांवया वयात नीलवाराही द्यःनं यंकाः प्याखं स्यनाः हःगु खँ धाल । थःत प्याखं स्यनेत वंगु ई तक नं वं ज्याः यायेत यंकु ज्यावः कूं ( कुटो, कोदालो) व चोलेचात भुँई गथे ख: अथे दयाच्वंगु खः । लिपा थ: हे गुरु जुयाः प्याखं स्यनाः प्याखँ हुइकेगु यासेंलिं अनिकाल साम्य जूगु खः । वहे ई निसें नीलवाराही गं प्याखं हुइकेगु यानावया च्वंगु खः । चित्रकार, वि.सं. २०४३, ७७)

प्याखं स्यनेत नीलवाराही द्यः ध्वो जुयाः यंकुगु जुयाः व किसानया थर लिपा ध्वों जूवंगु खः । प्याखं स्यनाः हयाः उकिया विधीविधान दुगुं ताम्रपत्र वियाहः गुलि आख: मथूगु जुयाः तान्त्रिक भिमादत्तया ग्वाहालि कयाः नीलवाराही गंप्याखं ध्वों तयगु छैन शुरु याःगु खः धैगु किंवदन्ति दु । थुकिया वारे जनविश्वास थुकथ दु:

१) नलिवाराही गं प्याखं दकले न्हापां ध्वों तयगु छें नं न्ह्याःगु खः धयागु पुष्टि अन आःतक्क दुगु नासकुथि व अःखाः नं (प्याखं हुइगु थाय् ) याइ ।

२) नीलवाराही द्यःनं वियाहःगु सामानयात ध्वोंतयगु छें क्वः सि ( कः सि) तयाः त्वः पुना न्हिन्हि पूजा याइ । थुकि छु दु धकाः स्वय् मज्यू धैगु मान्यता दु । छकः थुकि छु दु धकाः स्वम् हि जक ल्ह्वय्माःगु खँ जनमानसय् व्याप्त दु ।

३। नीलबाराही गंप्याखनय् भैलय व भैरव कोखाइगु कात्तिमा (भैलच, वाराही, व गणेद्यः मूर्ति दुगुलुं सियातःगु धातुया मागुन यमाःगु प्याखं सिक्का लितःकेमाःगु चलन आतक्क दनि ।

४) दँय् छकः प्याखं पिहाँवइगु इलय् खाँसी लाछि त्वाःलय् लिहाँवनी । थुवले पुलांगु आःखाः न्यने नं विदा कायमाःगु चलन यद्यपि दु ।

५) नीलवाराही गंप्याखं स्यनाहःगु ख्यःचा व चुलिंचाडो नं आ तक्क दनि ।

६) नासकुथिया धू भचा नं गंख्यः चाय् वान्छ्वय् यंकेगु व द्यःपिनि लँ, ख्वाःपाः पुलांजूसा, गंख्यः चाय् वान्छ्वय्माःगु चलन दु ।

23

७) झिंनिदय् छकः द्यःगं हिलेतमाःगु न्यायूपं कथि ( निगालो) टिगनीया नीलवाराही जंगलं हयमाःगु परम्परा दु ।

८) ध्वोंतय् छें नं प्याखंया सृष्टि जूगुली व छें जात्रा ज्वःछि नय् मज्यू, व द्यः पिन्त पूजा नं याय् मज्यू धैगु धारणा दु ।

ऐतिहासिक नीलवाराही गंप्याखंयात महालक्ष्मी प्याखं नं धाय्गु यानातःगु दु । तर प्याखंनय्

महालक्ष्मी द्यःया उग्ररुपया हुनि तयातःगु मदु । महालक्ष्मी द्यःया प्रतिनीधिया रुपय् सिंद्यः पिं तयातःगु दु । अथे उपत्यकाय् नं गनं महालक्ष्मी द्यःयात प्याखं हुइकेगु यानावयाच्वंगु खनेमदु | (चित्रकार, वि.सं. २०४३, ७८)

३.२ द्यःपिं म्हसीका

३.२.१ भैल द्यः

नीलवाराही द्यःगंप्याखंनय् भैलद्यः छम्ह हे जक दु । नेपाः देया प्रायः दक्व ज्याखंय भैलद्यः या महत्व यक्व दु, तान्त्रिक शक्ति युक्त नं जुइ । भैल द्य: (माद्यः) शिवया अंश, स्वरुप व शिवया मेगु अवतारकथं शक्ति पूर्णम्ह मानेयानातःगु दु । भैलद्यः वं ( अंसुर त ) राक्षसतपाखें अत्याचारं प्राणीया रक्षा याइगु जुया भैलद्यः खनाः कालनापं ज्ञा । उकिं महाभयंकर रौद्ररुपया वेद पुरुष भैलंद्यःयात रक्षा याइम्हेसिया रुपय् पूजा याय्गु व गं प्याखंनय् भैलद्यःया मुख्य भूमिका दु । (श्रेष्ठ, ने. सं. ११३३, ११)

ऐतिहासिक नीलवाराही गं प्याखनय् नं भैलद्यः मूल द्यःया रुपय् दु । भैलद्यः नं महालक्ष्मीद्यःया थाय् व नासः कुथि न्हिन्हि नीलः छाना: आरती याय्माः । भैलद्यः गवलें नं मसान घाटय् वने मज्यू । वोडे देशं पिंहावनाः गनं न वासं च्वनेमज्यू धैगु विश्वास दु । भैलद्यः जुइम्ह व्यक्ति मदुसा मशानय् यंकाः दाह संस्कार याय् मज्यूगु हुनि यानाः खुशी सिथय् अर्थात् तीर्थस्थलय् यंकाः दाह संस्कार याइ ।

भैद्यःन हाकु रंगया ख्वाःपाः, मुकुट कलेजी रंग जुइ । पहिरनय् ह्याँगु किनारा दुगु हाकु लँ व जामा, दइ । गपतय् कात्तिमाः, वःया ध्यवा या माः सिंख्वाः चुरा, चुइला (वाजु), चासंमू दइ । भैलद्यःया न्हयनेः तय्गु कापतय् हाकु किनारा व वंचू भूमि भैलद्यः, वाराही व गणेश या आकृति दइ । ख्वाःपाःया लिउने च्वामो व ख्वाःपाःया च्वय् लुँया चन्द्रमाया आकृति नं तयातःगु दइ ।

24

३.२.२ वारद्यः (वाराही)

वारद्यः नीलवाराही गंप्याखनय् प्यंम्ह ( ४ ) दइ । फुकसिया ख्वाःपाः व पहिरन उथें च्वनी । वराहया शक्तिया रुपय् वाराहीयात कयातःगु दु । पौराणिक कालय् हिरण्यकश्यपु या दाजु हिरण्याक्ष पृथ्वीयात ( धर्ति) समुद्र त्वपुइत ( दुबेयायत) स्वःवलय् वराहा नं थःगु दाहाय् पृथ्वी तयाः वचेयाःगु खः धैगु धापू न्यनेदु । वहे वराहाया शक्तिया रुपय् वाराहीयात कयातःगु दु । महालक्ष्मी, कुमारी थेँ वराहा नं (काठमाडौं) स्वनिगलय् प्यम्ह दु नीलवाराही, धुम्बाराही, वज्रवाराही व श्वेतवाराही । वाराही अष्टमातृका देवीया रुपय् कयातःगु दु । प्यम्हमध्ये छम्ह नीलवाराहीं वोडे थम्हेसिन्ह हे, प्याखं स्यनाः पिदंगु किंवदन्तिकथं थ्व गं प्याखंनय् वाराहीया भूमिका नं तःधंगु दु । प्यम्हं वाराहीया वांगु किनारा दुगु ह्याँगु जामा व पुतुल फिनातःगु दइ । लँ या न्हयने मोह (ध्यवा) तिकातःगु दइ । ख्वाःपाः कलेजी रंगया जुइ, ख्वापातय् मुकुट वाँगु उँ ( रंग ) या जुइ । हुतु चोका लुगु (चुच्चो ) ( त्वा: च्वामु) उकि (दोहा) धंवा पिहाँ वयाच्वंगु व ख्वाःपाःतय् स्वंगमिखा (त्रिनेत्र) दइ, लिउने पट्टि ह्याँगु सँ व च्वय् वःया किकिंपा दइ । अथेहे गःपतय् वःया ध्यवाया माः, ल्हातय् सिंख्वाः चुरा, चासंमू, व चुइला, जँय् जनिइ चिनाः उकी द्यने लिया पेटी (तयातःगु ) चिनातःगु दइ । जामाया न्हयेःने काप: ( न्ह्यु : नय् तईगु) बाँगुं किनारा नाप ह्याँगु कापः तय् वाँगु चन्द्रकार तयातःगु दइ ।

वोदेया नीलवाराही प्यपाल्हा दु, वाँहा म्येय् खः । प्यम्ह वाराही न स्वनिगःया प्यम्ह वाराहीया प्रतिनिधित्व यानाच्वंगु दु । प्यम्ह वाराही नं छम्ह वाराही नीलवाराही हे खः धइगु धारणा जनमानसय् दु । नीलवाराही गप्याखनय् नीलवाराहीया भूमिका महवपूर्ण जु ।

३.२.३ कुमारी

नीलवाराही गं प्याखनय् कुमारी नं प्यम्ह दइ । स्वनिगःया प्यम्ह कुमारीपिं पूर्वय् थीमिया वालकुमारी, पश्चिमया मैतिदेवीया पंञ्चवालकुमारी, दक्षिण यल क्वाछेंया वालकुमारी व उतर कुमारडोल वानेश्वरया कुमारी लावई । थ्व प्यम्ह कुमारी वोदेया कुमारी लामवः, उकीं व प्यम्ह कुमारी छम्ह हे खः धैगु विश्वास दयाच्वंगु खनेदु । वाराही धुंकाः कुमारीया स्थान जुइ । कुमारी अष्टमातृका गणय् प्रमुख देवीया रुपय् कयातःगु दु । वोदे अष्टमातृकाया थासय् त्रीदेवीया जक स्थापना जुयाच्वंगु खनेदु । अथे कुमारीया सांस्कृतिक सहभागितायात विशेष महत्वया रुपय् कयातःगु दु । वोदेया कालिकाद्यः यात कुमारीया रुपय् पूजा यानाच्वंगु दु । विष्काः जात्रा वलय् लाछि त्वाःलय् कुमारी गालय् गलः थनेगु याइ ।

25

कुमारीया जामा वाँगु किनारा दुगु यागु जुइ । गः पतय् ध्यवाया माः, ल्हातय् सिख्वाः चुरा, चासंमू, चुइला, जंय् जनी उकी द्यने लिया पेटि बाला चिनातःगु दइ । जामाया द्यःने न्हयेःने तइगु कापः दइ व ह्याँगु भूमि, म्हाः सु चन्द्रकार व तुयु आकृति दइ । कुमारीया ख्वाःपाः तेजया रुपया कलेजी ह्याँगु (रंग) उं या जुइ व उकी न्हयने वाँगु रंग दइ । लिउने वाँगु किनारा ह्याँगु काप तयातःगु दइ ।

३.२.४ सिंद्य:

सिंद्यः महालक्ष्मीदेवीया वाहनया रुपय् कयातःगु दु । वोदे नं महालक्ष्मीद्यःया द्वारय् सिंहया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । सिंह द्यागः या सुरक्षाया लागि तय्गु याइगु खः । द्वारय् निम्ह निखे सिंह दइगुकथं द्यः गं प्याखनय् निम्ह दइगु खः । ख्वपःया नवदुर्गाद्यः प्याखनय् सिम्वः, दुम्बः यानाः निम्ह, यें भद्रकाली प्याखनय् सिंहनी व प्याच्छिनी, खोकनाया रुद्रायणी प्याखंनय् सिंहिनी व व्याधिनी यानाः निम्ह दइ । अथेहे वोदेया नीलवाराही गं प्याखनय् सिंद्य वा सिंह: प्यम्ह महालक्ष्मी खोकना, लुभु, लगख्यः, व बोदे कथं कयातःगु खनेदु ।

थ्वहे प्यम्ह महालक्ष्मीया द्वारयच्वंपि सिंहया कथं प्यम्ह सिंया छम्ह छम्ह जक कयाः प्यम्ह कयातःगु खनेदु । थुकिया मू हुनि (कारण) महालक्ष्मीया उग्रपनयात काय फइ । थ्व: हे उग्रपनं यानाः प्याखनय् महालक्ष्मी द्यःयात मतसें द्वारय् च्वंपि सिंह छम्ह जक कयातःगु खः धापू दु ।

सिन्द्यःया प्याखं व तिन्हुइगु छगू विशेषता खः । सिन्धःया महालक्ष्मीद्यः प्याखं हुलेगु याइवलय् तिन्हुया विदा मकाकं मेपिं द्यः पिन्सं विदा काय मज्यू । सिन्धया वस्त्र धाय्गु खःसा तुयूजामाय् हाकू किनार तयाः तःगु दइ । ख्वाःपाःतय् तुयू रंगय् वाः खनेदय्क न्हिलाच्वंगु सिहयाः थें च्वं, ख्वाःपाःया ल्यूने तुयू चमरया संतयाः तःगु दु । तुयू किनार दु हाकु लँ, गपतय् वः ध्यावाया माः, ल्हातय् चासंमू, चुइला व सिंख्वाः चुरा न्ह्यानातः यु दइ । जँय् जनी चिना उकी दयने लिया पेटीवाला व जामाया द्यने न्ह्यःनय् तइगु कापः हाकु भूमि, तुयूकिनारा, तुयू चन्द्रमा अकित जुयाच्वंगु दु ।

३.२.५ गणेद्यः

प्यम्ह दुपि द्यःगं मध्ये गणेद्यः नं प्यम्ह दु । स्वनिगलय् प्यम्ह गणेद्यःपिं जलविनायक, कार्यविनायक अशोकविनायक, सूर्यविनायकयात कयातःगु दु । वहे प्यम्ह गणेद्यःपिं थ्व गंप्याखनय् कयातःगु दु । गंप्याखं शिव नापसंम्बन्धित दु, गणेद्यःयात विघ्न हर्ताया रुपय् पूजा

26

यानाच्वंगु दु । नीलवाराही गंप्याखनय् गणेद्यःया स्थान अन्तिमय् तयातःगु दु । प्यम्ह गणेद्यः मध्ये अन्तिमय् च्वनीम्ह गणेद्यः मुख्यम्ह जुइः वः द्यः छें परिवारया छम्ह जुइमाःगु चलन दु । आ: तकनं हे कायम जुयाच्वंगु दु । मुख्यम्ह गणेद्यःयाके भैलद्यःयाके थें कात्तिमाः कोखायगु याइ: अन्तिमयः च्वनीम्ह गणेद्यःयाः व भैलद्यःया मुस्यां (चिलाख वत्ती ) च्या की । शान्त गुःतुयू ख्वाःपाः, तुयू व ह्याँगु रंगय् स्वं (सूँड) खवय् चातुया च्वंगु दु । ख्वाः पालय् किंकिपा तयातःगु दु । ल्यूने ह्याँगु किनारा दुगु हाकु काप् तं त्वःपुनातःगु दइ । जामा लँ हाकु कापतय् याँगु किनारां दु । ल्हातय् सिंख्वाः चुरा, चासंमू, चुइला, वःया अंगू व जँय् जनी द्यने लिया पेटीवाला तयातःगुःदु । न्ह्यःनय् तइगु कापतय् न हाकु भूमि तुयू किनारा तुयूय् चन्द्रमा अंकित दु ।

३.२.६ द्वारपाल:

निलवाराही द्यःप्यांखाय् द्वारपाल निम्ह दु । द्वारपालयात सुरक्षाया लागि द्यःगलय् तयातःगु क्षेत्रपाल कथं काइ । टिगनी वनेवलय् लँय् द्वारपालया देगः दु ।

द्यःगं प्याखनय् द्वारपालं जक ह्यांगु सुरुवा न्ह्याइगु खः । लँ या सट्टा ह्याँगु कापतय् वाँ किनारातया लाफः तयातःगु दु । जयं जनी, उकी द्यने लिया पेटीवाला तयातःगु दु । ल्हातय् सिख्वाः चुरा, चुइला, चासमु प्याँख अंगु, व न्ह्यानातःगु दइ । सुरुवा न्ह्यःनय् तइगु कापतय् नं वाँगु किनारा दु । निध्व वाँगु वाला दथुइ सः सुचिं ( षट्कोण) तयातःगु दु । विरताया प्रतीक, मुसुक्क न्हिला च्वंगु ह्याँगु ख्वापालय् ग्वाँच दु | चन्द्रकार सिन्ह, च्वय् वाँगु (रंग) उ, उकीया च्वय् किकिंपा दु । ल्यूने वाँगु किनारा, ह्याँगु कापतं त्वः पुंनातःगु, तुति घः घला न्ह्याः नाः तःगु दु । हाति निखें ह्याँगु प्यकुंलाःगु रुमाल झुण्डः यानातःगु दु । मिखा चाकलाक कनातःगु स्वय् यइपुसेच्वंगु ख्वाःपाः दु । दक्वया रक्षकयाः रुपय् व क्षेत्रया रक्षकया रुपय् यानाः क्षेत्रपालया रुपय् कयातःगु दु ।

३. ३ नीलवाराही गं प्याखं या दच्छियंक याय्मागु ज्याझ्वः

ख्वया नवदुर्गा प्याखं येँया भद्रकाली प्याखं, किलाग: या दीप्याखं, सवा भकु प्याखं, यलया गथुप्याखं, आदी । थुपि मध्ये दकलय् पुलांगु प्याखं हरिसिद्धीया जलप्याखंयात कयातःगु दु । ख्वपः अन्तर्गत लाःगु वोदे नं दयँ छकः भाद्र कृष्णपक्ष द्वितिया निसें पञ्यमीखुन्हुतक स्वचाः प्यन्हु हुइकिगु प्याखं नीलवाराही गंप्याखं खः । थ्व द्यः प्याखंनय् झिंगुम्ह द्यःपिं दइ । प्याखं हुइवलय् छम्ह द्यः पिंन्त ज्वनेत वा ग्वाहाली याय्त ज्वकालु छम्ह छम्ह हे दइ । द्यः जुया प्याखं हुइगु इल्य वा द्यः जुया प्याखं हुइ सिमधतले न्ववाय् मज्यूगु जुया ज्वकालुपिन्स थ्व ई यक्व हे ग्वाहालि याय् माः ।

गणेद्य प्यम्ह ( ४ ), 
कुमारी ( ४ )
प्यम्ह,
वाराही प्यम्ह (४),
सिंद्य: ( ४ ) प्यम्ह,
भैरव छम्ह
द्वारपाल निम्ह (२) याना 

प्याखं द्यः छें नं पिकाइ । प्याखं पिहाँवय् न्हयः द्यः जुइपिं फुक्क वय् धुंकलकि गुरुं नासकुटी तयाः पुजा याइ । गुरु पूजा सिधयका आज्ञा विलकी प्याखं पिकाइ । दकलय् न्हापा : लाछि त्वाः, लाय्कु, विष्णुघाट, भाँगु जुया खाँसी वइ । खाँसी हान लाछि त्वाः जुया द्यः छें लिहाँवनी । द्यः प्याखं ज्वछि द्यः छें सुकुण्डा वा त्वाः देवा च्याकाः तय्माः, मत सिके मज्यू । द्यः ज्वीपिनिं छें च्वंपि परिवारत, सुं मनू वःसा नके मज्यू धैगु नियम दु । मत सितकी द्यः जुइपिनि प्वाः स्याइगु, वान्ता जुइगु आदि धुं नं विघ्न जुइफु धैगु धारणा दु ।

द्यः प्याखं पिकाय् प्यन्हु न्ह्यः प्याखं स्यनी । थ्व ज्याझ्वलय् भैलद्यः, गणेद्यः, व वाराहीद्यःया अनिवार्यता दु । बाजनय् भुस्या, ताः, थायमाः । प्वंगा मपुसें म्हुतुं सः पिकाइ । ताः पूजा मवयुकं प्याखं स्यनेमज्यू नियम दु । न्हापालाक्क प्याखं स्यनेत नासःद्यःयाथाय् धूपाँय् च्याकाः वनी अन द्यःछें वनी । प्याखं स्यने क्वचाय्का प्यन्हुखुन्हु द्यःपिं थःथः कवया द्यःया थाय् पूजा वनेमाः । दच्छिया दुने ज्वीगु ज्याः स्वतथथे दु:

३.३.१ द्यः पिकायगु :

द्यःपिकायगु दयँदसं प्याखं सिघय्धुंकाः द्यःया लं, ख्वाःपाः, वाजं, वसः, तिसाः आदि माःगु ज्वलं पूजा कोठाय् स्वःथना तइ । वहे सामान प्याखं पिंहावय्त पिकाइ । व सुरक्षित कथं तयातःगु सामान न्यावले गथांमुगः वलय् पिकाइ । गुलिसियां गथामुगवलय् मयासें नाग पञ्चमीखुन्हु नं याई । तर गवले याय्गु यानाः तःगु ख अवले हे याय्मागु प्रावधान दु । अयन गथांमुगः वलय् पिकायमखंसा नागपञ्चमीखुन्हु पिकाःया याःसां ज्यू, लिपा हानं न्हापाया थें गथांमुगखुन्हु हे पिकाय्माः ।

थथे द्यः पिकाय् धुंकाः छें जः पिन्स नं दूमा, जय्वलि, खय्वलिं छंन वारेयाय् मज्यू व द्यःजुइगु छें छं परे जूसा द्यः जुइम्ह छें मच्चसें पिहाँ वनेमाःगु प्रावधान दु ।

गथांमुगखुन्हु नासः द्यःया उत्पति जूगु विशेष दिनया रुपय् कयाः पूजा यानाः द्यः पिकायगु याइगु खः । येँ भद्रकाली प्याखं, किलागल दीप्याखं, निसें दक्व थाय्या प्याखं पिदनेगु याइ । थ्व खुन्हु द्यः जुइपिं सकसिया थःगु ख्वाःपाः, ख्वाःपाःया सँ, वसः, तिसा, वाजं त पिकया पुनेगु भाय् यानाः, प्याखं हुइपिं द्यःपिन्स: छक प्याखं हुलेगु याइ । वाजं नं भाय् यानाः पुइगु, थाय्गु याई ।

28

गथांमुगखुन्हु द्यःपिकाइगुया सामाजिक, धार्मिक, साँस्कृतिक महत्व नं दुगु खनेदु । गथांमुगनिसें नखःचखः न्ह्याइगु वयां च्यान्हु किन्तु लिपाः बोदे जात्रा शुरु जुइ । उकीयात द्यःगंपिनि वसः, तिसाः, बाजं, पोंगा आदि माःगु सामग्री दक्वः लिकया ज्यू मज्यू स्वयाः भिकेमाःगु दसा भिकेगु याइ । गथांमुग अथेनं सिनाज्या सिधएका छेछें फुक्कसियां सिनाज्या व्यकेंत मोल्हुया, छें सफा यानाः बहनी भूतप्रेतं मथीक नया अंगु न्ह्याइ, बोदे छ्वाली च्याकाः दुवातय् तय्यंकी । थथे सफा यायखुन्हु द्यःया सामान पिकया मिलेयाय्त इलं लाक्क सकसियां लाःगु इलय् पिकाय्गु यानातःगु खः । सामाजिक दृष्टिकोणं स्वयवलय् सिनाज्या सिधया फुर्सदया इलय् ज्या बाँलाक्क याय् दइ । सिनाज्या न्ह्यः सिथिनख: नख: चखः क्वचाइगु व सिनाज्या सिधएधुनेवं गथामुगनं नख: चख: ग्वयाः हइ । थथे यानाः कृषिनापं यक्व स्वापू दु, न्ह्याथाय् नं थ्वखुन्हु निसें प्याखं, जात्रा आदिया शुरुवात जुइ ।

३.३.२ लाय्कु (पू) छाय्गु :

थते गथामुग खुन्हु पिकागु सामान त भिकेमाः सा भिंकेगु ज्या यात लाय्कु छाय्गु धाइ । ख्वाःपाः रंग रोगन याय्माः सा चित्रकार तय्थाय यंकि । थते यकिवलयनं लाकां न्यायमज्यू, न्ववायमज्यू । चित्रकार तसें ख्वापाः दयका रंग रोगन याःसां दृष्टि कँकेगु ज्याः प्याखं संम्वन्धीत द्यः गया उपस्थिति वा न्ह्यनेजक याइ । दृष्टि कंकेगु ज्या विधिपूर्वक सापारु खुन्हु जक अनुष्ठान यानाः याइ । थथे याय्त ख्वपय् नवदुर्गा द्यःया ख्वाःपाः (मुकुट) दयकिम्हेसिथाय् यंकिगु जुया सिधय्का चित्रकारं धूं च्याकाः व्यासीतक तःवय्गु याइ । थुकियात “ लँ स्वः वइगु” धाइ । थ्व ज्या या लागि गुथिं चित्रकारयात ध्यवा बीइ । मेपिसं थ्व ज्यायाय्मज्यू, व हे चित्रकारया थाय्, ख्वपय् हे यंकेमाःगु नियम दु । हे

३.३.३ प्याखं च्वय्केगु : ( धाय्गु )

द्यः पिंहावयत् स्यनेज्याया लागि फुक्कसित भैलद्यःया ज्वकालु व लःभाली खवर वीगु याइ । थुकियात च्वयकेगु धाइ ।

३.३.४ प्याखं स्यनेगु :

प्याखं स्यनेगु ज्या श्रावण शुक्ल द्वादसीनिसें पुन्हि ( गुन्हपुन्ही) तक जुइ । प्याखं स्यनेगु ज्याय् द्यःछें दुगु छें यापिं स्वम्हः द्यःपि भैरव, वाराही, अन्तिमय् च्वनिम्ह गणेद्यः, व गुरुपिं, कोता पूजा निम्ह, ताः पूजा व पोङ्गा पूजा या अनिवार्यता दय्मा: । प्याखं ज्वःछि लँ साधारण जूसां

29

तपुलि पुइमाः । वाजं नं धाँ, वा, भुस्याय् नायखिं थाय्गु याःसां पोङ्गा पुइमखु । म्हुतु जक सः वयकेगु याइ ।

यदि द्यःजुइपि मदया भर्ना तय्माः सा गुरु या छेंय् द्यः प्याखं स्यनि । वं द्यःछें नासः कुथि (४ दाम) दाँ प्यदाँ छाना, गुन्हीपुन्हिखुन्हु नासः द्यः पूजा, साधना यानाः, गुरुयात तुसा भ्वय् नकाः जक द्यःछें प्याखं हुइ खनि । अःखाः वय न्ह्यः नासःद्यः या थाय् वनाः धुं च्याकाः वइः, व धुं अःखालय् विसर्जन याना: नश्ला कयाः न्वमवासें प्याखं हुइथाय् वनेदइ ।

३.३.५ सांचा छवय्गु :

दयँदसं मदय धुंकुपिनि नामं सांचा छ्वयगु याइ । थन मदयधुंकुपिनि नामं जक मखु छें दयकुपिनी नं छ्वय्गु चलन दु । वोदे अन्तिमय् नीलवाराहीद्यःया साँचा छ्वय्गु याइ । थथे छ्वइवलय् सुनानं स्वय् मज्यू । लँय् च्वने मज्यू धैगु जनविश्वास दु । थुकि देसिखि, ढल्कुव पोङ्गा पुया वनि, नागचा:- ख्वापाः पुया वनिम्ह, व भजन पुचः, दइ । अपि फुक्कसित द्यः छें नं भ्वय् नकेमाः । थुकिया विशेष कथ पोङ्गायात कयातःगु दु, पोङ्गाया सः वलकि अनया स्थानिय प सुं नं लँय मच्वंसे, छेंछें वनी, पिने च्वनि मखु ।

३. ३.६ स्यूका पूजा :

साँचा छ्वय् धुंका द्यःगं पिं, वाद्य गुरुपिं स्यूका पूजाया लागि थःथःगु द्यःकथं पूजा वनि । थ्व द्यः प्याखं तान्त्रिक व दैविक शक्तिपूर्ण प्याखं जुया शक्ति साधना कथं महत्वपूर्ण पूजा खः । थःथःद्यःकवः कथं भैलद्यः जुइम्ह वोदे महालक्ष्मीद्यः याथाय् नापंच्वंगु नासः द्यः पूजा याइ । वाराही द्यः जुइपिं टिगनी नीलवाराहीद्यः पूजा याइ । कुमारी द्यः जुइपिं कालिका द्यःया थाय्, द्वारपालपिं टिगनी नीलवाराही गुंदुने द्वारपाल द्यःया थाय् पूजा वनि । गणेद्यःपिं प्यम्ह मध्ये न्हापांम्ह व स्वम्हम्ह गणेद्यः पाचो गणेद्यःया थाय्, निम्हम्ह व प्यम्हम्ह गणेद्यः महालक्ष्मी द्यःयाथाय् च्वंम्ह गणेद्यःया थाय् पूजा वनी । कोता पूजा (मू धां थाइपिं गुरुपिं) निम्ह टिगनी नीलवाराही द्यः थाय् व ताः पूजा भाँगु त्वाःया नासःद्यःया थाय् स्यूका पूजा वनेगु याइ । पूजा वनेवलय् सुकुण्डा ज्वनेत पासा छम्हछम्ह जक दइ । वनिपिं सुनानं लाकां न्ह्याय् मज्यू । वा वसाँ कुसा कु मज्यू, पूजा सिमधतले न्ववायूनं मज्यू । थ्व पूजायात गुह्य साधना या रुपय् कयातःगु दु । पूजाय् खँ निगःदइ, छगः द्यःया थाय् छ्याना हइ, मेगु छें हया भ्वय्या लागि तइ । अथेहे पूजाय् सितुतियातःगु दावस्वाँ सिन्हाय् स्वाँया हलय् पोचिना कचिकाँ हिनातइ । उकियात प्रसादया रुपय् द्यःप्याखं हुइवलय् छ्यने छुइ ।

30

थथे पूजा सिधयका छें वयाः बकं (बोकं ) छाय्मा । बकं छायधुंकाः नश्ला कयाः जक न्ववायमाः

। अले सम्यबजी नइः, ज्वकालुयात नं नकेमाः । भैलद्यःया पूजाय् गुरुपिंत नं थाकुलिं यानाः भ्वय् नकेमा । (श्रेष्ठ, ११३३, २४ )

३.३.७ प्याखं

क) पिहांवय न्ह्यः

सापारुया कन्हेखुन्हु प्याखं पिहाँवयन्ह्यः स्यूका पूजा वंगुया सी तयाः भ्वय् नय्माः । अले भैलद्यःया ख्वाःपाः कोतापूजा, गणेद्यःया ख्वाःपाः मुख्य गुरुं बांलाक्क स्वया: ( जाँचेयाना) अःखालय् यंका भैलद्यःनं आरती यानाः फुक्कसित आरती विइमाः । फुक्कसित च्वय्केगु ज्या भैलद्यःया ज्वकालु व लः भाली नं याइ, “द्यः नं म्हाँ. नं याकन बिज्याकी” धकाः धाइ । (श्रे. ११३३, २४)

ज्वकालुपिंस थ्व धुंकाः गुरुपिंस कोता पूजायात सः तःवनि । थथे वनिवलय् कोतापूजा सःतःवपि गुरुपिं, गुरुनापं वःपिं लः मालींपित नं पाहाँ कथं छैंया नकिं नं संग विशः, कोता वाजा थाइम्हेसित धाःकथी ( कोतावाजा थायगु कथी ) विइ । अले फुक्क अ: खालय वइ, कोता वाजंल: मायली ( म्वाय्ली) न ज्वनावइ ।

थ्व धुंकाः अःखालय् थ्यंकाः नासकुथि गुरुपिं कोतापूजा, ताः पूजा, भैलद्यः व अन्तिमय् च्वनीम्ह गणेद्यः जक च्वनाः पूजा याइ । थथे सिधय्का नसला कया फुक्क द्यः गंपिं थातय् तइ । (थःगु थासय् च्वनेगु) फुक्कसित गुरु स्वाँ प्रसाद वियाः वाजा थाइपिं न थातय् च्वनिः, लः भाली ज्वनावःगु कोतावाजा नं विइ, ज्वकालु तय्सं भैलद्यः, गणेद्यः वाराही, कुमारी, सिंद्यः, द्वारपाल या ख्वापा : लिकाया द्यःपिं नापं च्वंवनि । गुरुं स्वकः कोताः पूजायानां काइ । (गुरुव कोता पूजा चूलंचु च्वनि) क्वताः पूजा स्वकः लिपा : ज्यू धका: उजं (आदेश) विलकि ख्वाःपाः पुइके विइ । ताः स्वक थातकि प्वङ्गां द्यः साधना याना द्यःताल पुइ । अनलिपा नायखिं थाइ | ध्वायँ, सँय् (खड्ग वा ढाल), चिलाल, छतकथी, राजडण्ड, भैलद्यः, वाराही, कुमारी सिन्धः द्वारपाल, गणेद्यः व वाजा त गुरु नापः छसिकथं प्याखं या लागि न्हयाइ ( न्हयाकेगु याइ ) ।

ख) प्याखं चा: हिकिगु थाय् :

पिंहावय्वं आःखाः छेंया पूजा छें या नकिं नं वयाः ध्यवाः (व: दाँ) तयाः फुक्क सित पूजा याइ । थ्व पूजा मकासें मेगु पूजा काय् मज्यू धैगु मान्यता दु । पिंहावना द्यःपिं थः यःगु थाय्

31

च्वनि । द्यः ताल थाना, सुलिङ्ग ताल थाना लिसा न्हयसां प्याखं हुइ । प्याखंया तालय् पोङ्गा थालकी (पुलकी) वाजा थाइमखु, रोकेयाइ । भचा लिपा न्ह्याखी ताल थाना: समापन यानाः लाछि त्वाःया नारायणद्यःया न्हयेने वनी । थन भैलद्यः व द्वारपालया विशेष प्याखं हुइ । थ्व प्याखं हुइगु अवस्थाय् सुनानं लं त्यालाछि ( काटेंयाय मज्यू ) मज्यूगु जन विश्वास दु । नापं कुमारी गालय् कुमारी, डबुली दक्षिणपट्टि सिंद्यः तिन्हुइ । ख्वपपाखे स्वयाः भैलद्यः यात स्मरण यानाः द्यःताल थाइ । भिन्धः या थाय् लिसा न्हयसाः प्याखं हुयाः नारायण द्यःया थाय् वनि । अले छसिकथं लाछित्वाः लाय्कु, विष्णुघाट, भांगु त्वाः, खाँसी त्वाः वनी । खाँसी त्वाःल लाछि त्वाः, जुया द्यः छें लिहाँ वनेगु याइ । अःखाः न्हयने फुक्क द्यः पि छकलं प्याखं हुइ थुकियात “नाधी प्याख” धाइ । थवले नं सुनानं प्याखं हुयाच्वंथाय् लं त्यालाछि मज्यू । प्याखं या कमय पोङ्गा पुइगु त्वतलकी भैलद्यः प्याखं हुइगुःत्वःताः द्यःछें दुहाँवनि मेपि द्यः गं पि प्याखं हु हुं दुहाँ वनी । गणेद्यः (लिपाम्ह ) दिपा: लिपा जक दुहाँवनी ।

ग) समापन

थथे दुहाँवनेधुंकाः नकिं नं दक्व द्यः पिन्त वलिं पिइका ( वौः पिइका) निलः छाया दुकाय्गु याइ । दुहाँवया थातय् च्वनाः थःथःगु थासय् च्वनी । क्वताःपूजा व गुरु चुलंचु च्वनाः क्वताःपूजाया आज्ञां गुरुं स्वकःतक “तँ चिलाव्यू”, “मण्डप चिलाब्यू” धकाः स्वक द्यः ताल थानाः दिपाः कयाः, ख्वाःपाः त्वया ज्वकालुयात विइ । नसला कयाःक्वता भागियाना धौवजि प्रसाद कयाः थः याके च्वंगु हुसाया छकू च्वका म्हुतु वान्यानाः छें लिहाँ वनि । छें वनाः जामा, वसः, तिसा त्वयाःजक न्ववाय्गु व नय्गु याइ । भैलद्यःया थःगु छें नं नीलः हयाः महालक्ष्मी द्यः पूजा यानाः, हानं नासः कुथी वनाः द्यःतय्थाय् पूजायानाः जक न्ववाय्गु व नय्गु याइ ।

३.३.८ दथु प्याखं

नीलवाराही प्याखंया निन्हुया दियात दथु प्याखं धाइ । थ्वखुन्हु फूच्व अजिमा, घिनाच्च, जामाच्च, अजिमापि नं प्याखं स्वःवइगु जुयाः सुपायंखं त्वः पुना वा वइगु जनविश्वास दु । न्हापागु दिं छन्हू पूजा विइपिं यक्व वइमखु निन्दु स्वन्हु खुन्हु यक्व वय्गु याइ ।

३.३.९ द्यः संग विइगु व ख्वापाः स्वनेगु :

प्याखं सिघका त्वःगुःख्वाःपाः व कोता बाजं नासः कुथिइ तइ । कने खुन्हु ख्वाःपाः वाजां किया प्याखंया फुक्कसित संग वियाः, प्रसाद स्वरुप् सम्यवजी व महीविइ । फुक्कसित ख्वाःपाः

32

विइ, थःथःगुःछें कि । ख्वाःपाःनं पाना गंकाः, वसः हिया गंका: निन्दु स्वन्हु लिपा स्वथनेंगु याइ

। थुकियात “ख्वापाः स्वनेगु ” धाइ । भैलद्यःव गणेद्यः न ” कात्तिमा ” भिंगु दिं खुन्हु दुरु छम्ना, व प्रसाद नापं लित तय्यंकेमाः । थ्व माः द्यः छेंयाजःनं स्वनेगु मयातले नय् मज्यूगु नियम दु । कन्हेखुन्हु फुक्क दक्षिणा हिसाव किताव याइ । थुकियात “दक्षिणा ल्याः स्वय्गु ” धाइ । थ्व रकम देना पूजा, पोङ्गा, म्वाली पुइपिन्त विया: ल्यंगु प्याखं पूजायात तइ ।

३.३.१० प्याखं पूजा

इन्द्रजात्रानिन्हु न्ह्यः द्यःगं, संलग्न फुक्क च्वनाः द्यः छें भ्वय् नइ । फुकसियां थःथःगु छेय् नं खें, जाकि, स्वाँ, दक्षिणा तयां पूजासामग्री द्यःछें नकिं यात विइ । नौं नं लुसिध्येका चोखो यानाः नासकुथि म्येय् वलि सहित पूजा याइ । स्यूका पूजाखुन्हु साघना यानाः हयातःगु शक्तियात प्याखं पूजालित तय्गु धाइ । स्यूका पूजावलय् गनं गनं वंगु खः अन अन हे पूजा वनी । पुजा सिघयका फुक्क महालक्ष्मीद्यःया थाय् नापलाना द्यः छें वनाः समय् नया थःथःगु छें लिहाँ वनिः, (प्रसाद विइत) छें नं प्रसाद वियाः द्यः छें भ्वय् नइ । थुकि घासा छु नं दइमखु ला छम्ह सित एकधार्नी, (ततकु टुका, छकु हे आघाकिलोया दइ), व मल्ता छन्हू न्ह्यः मना दय्ः पुकातःगु अचार दइ । थ्व ला व अचार छेयंका थः थिति परिवारय् प्रसादया रुपय् विइगु याइ । न्हापा पलेस्वाँ पुखुया लप्ते तयाः भ्वय्नइ । थौंकन्हय् पुखुली कमल स्वाँ मदया थ्व चलन तनावनाच्वंगु दु ।

छाःगु

थ्व प्याखंपूजाया भ्वय् धुंकाः सीभ्वय् नइ । सीभ्वय् महालक्ष्मीद्यःया थाय् व नासः कुथी वलियात काय्गु याइ ।

३.३.११ देना पूजा :

नीलवाराही गंप्याखंनाप सम्वन्धित गुरुपिं स्वम्ह, क्वताः पूजा निम्ह व ताः पूजा यानाः जम्मा म्ह गुथियार दुगु थ्व गुथि सकिमना पुन्हिया द्वादशीखुन्हु याइ । थ्व खुन्हु भांगु त्वालय्या नासःद्यःया थाय् वलिंविया पूजायाइ । थुकियात देना पूजा धाइ । थ्व पूजायात प्याखं सिधया कन्हेखुन्हु ल्याः स्वयाः तःगु दक्षिणा हइ । गुथियारत दक्व मिलेजुया पाःलाः म्हेसिया छें नीलवाराहीद्यः या भजन याय्गु चलन दु । थथे याय्वलय् सुनानं स्वयमज्यू धकाः गाँ पाखुया याइ । थुकि भैलद्यः, अन्तिमय् च्वनिम्ह गणेद्यः पहिलायाम्ह वाराही व कजि निम्ह (द्यः छेंया प्याखंनय संलग्न व्यक्ति) सःताः भ्वय् नइ ।

33

नीलवाराही द्यः गंप्याखंया विशेष पक्ष

खः त्यलिगु

          बोडेया नीलवाराही द्यः गंप्याखं तान्त्रिक शक्ति व गुह्यपूजा विधीकथं न्याइगु आनुष्ठानिक प्याखं खः । आनुष्ठानिक प्याखं निगू कथंया दइ । छगू दय्वँस हुइकीगु व न्यादय् वा झिन्निय् छकः हुइकेगु याइ । नीलवाराही द्यःगं प्याखं दय् छक हुइका, फिन्निदय छक: हुइगु याइ । थथे झिन्निदँय् छक: हुइकेगुयात खः त्यलिगु धाइ । खः त्यलिगुया शाब्दिक अर्थ स्वय्गु खःसा खः या अर्थ खट व त्यलिगुया अर्थ थाय् कायगु खः । स्व. सिद्दिकुमार चन्द्योया कथं खःत्यलिगु ल्वहतय् षट्कोण चिं दइ । द्यःगं पिनि थःथःगु स्थानय् थथे चिं दुगु ल्वहतय् ( षट्कोण चिं) प्याखं हुइगु खः । थबले दँय्दसँ स्वयाः छन्हु अप्वः हुइगु याइ । झिनिय् छक विशेष कथं खः त्यलिगु याइ ।

द्यःगं हिलीवलया कचापि कार्तिक महिनाय् न्हापांगु खःत्यलेगु याइ स्वप निन्दु, पशुपति छन्हु, चाँगुइ छन्हु नर्सय् छन्हु हुइकि । थथे वनिवलय् वसः ख्वाःपाः ज्वनाःवना अःखालय् प्याखं हुइ । पशुपति नं अःखा दनिगु । पशुपति विकास कोषं स्यंक त्येंगु बोदेया द्यःगं गुरुपि वनाः रोके यानाः जगु खं न्यनेदु ( प्रेम चन्द अदुवा पाखेजानकारी) । खःत्यला वय्धुकाः स्वलातक लिपासुथय् सुथय् दक्व द्यः पन्थाय् नीलः तः वनेमाः, बहनी दक्व थासय् मत ब्यूवनेमाः । लिपा भैलद्यः नं जकः न्यावलें याय्माः ।

द्य:गं हिलिगु

              नीलवाराही गं प्याखं हुलाच्वंगु इलय् सुं नं द्यः गंयाके नीलवाराहीद्यः दुव्यूसा द्यः गं हिलेगु याइ । द्यः दुवि धुंकाः अःखा हिली, गन वनेगु खः व मनूया नां कया सःति । थथे द्यःनं ख्वाःपाः पुयाः न्वंवानाः जि थन वने धकाः वनाःद्यः गं हिलीगु याइ । द्यः जुइम्हेसित न्ह्यगः वा न्यागःखें ल्हाति तयावी । व खँ छगनं तज्याइमखुः खँ ज्वनाः भैलद्यःया ज्वकालु पासा ब्वनाः छें यंका ढुकुटी त द ढुकुटी पूजा याना से निगः निगः अनलिया प्याखं गछि फुक्क वयागु छें वनेमालः, प्याखंयात माःगु सामान, वसः, तिसा अन हे यंकि । वःछें यापिं भैलद्यः, मुख्यम्ह गणेद्यः, व वाराद्यः जुइगु परम्परा दु । द्यः गं ह्यूसां क्वताः पूजा निम्हः, व पोङ्गापूइपिं हिलीमखु । द्यःगं ह्यूगु दँय् कार्तिकं खः त्यलेगु याय्मा ।

द्यगं फुक्कं हिलेधुंकाः साइत स्वयाः लच्छिं मयाक्क प्याखं स्यनेत व्यवस्था यामाः । प्याखं स्यनेत सुथय् गुरुं महालक्ष्मीद्यःया थाय् नासःद्यःया थाय् ब्वनायंकि । द्यःगं ह्यूगु इलय् दकलय् न्हापा प्यन्तु बोदे लाछि, भांगुलि, खांसी, नाकु, विष्णुघाट, महालक्ष्मीचया वाय् खःत्यलेगु याइ । द्यःगंपिसं आयुध ज्वनाः प्याखं हुइ । थ्व दय् गुरुपिसं साइत स्वयाः बोदे नं पिने ख्वप, चांगु, पशुपति नगदे यंकाः खात्यलेगु याइ ।

दयँदसं द्यःप्याखं हुइकिवलय् १९ म्ह दुगुलि द्यःगं हिलिवलय् मेपि न्याम्ह द्यःपिं देवी निम्ह, माला छम्ह, वारेः छम्ह व सिद्धिक छम्ह अप्वः दइ । सिद्धिकनं मेपिंद्यः गपिंत ये हालाः हाय्की, देवीपिंत “ह्याँउसे च्वं, ग्यापुसे च्व:” धकाः हाय्केगु याइ । सिद्धिकयात माला व बारें भाः भाः द्यः स्वः वनेवाः” धकाः यकाः खः त्येलगु थासय् खः पूजा याकेहइ । द्यः गं हिलेधुकाः लिपाया दैनिसें सिद्धिकं भुस्याहा थाइ । थुपिं न्याम्हद्यः गंपि नापं बमैचापि दइ, फुक्कं द्यः पिनि नं “ बमैचा” दइ उमिसं न्हयने, लिउने च्वनाःद्यःगं या लिउने च्वंगु खिपः (लिसाः खिपः) ज्वनेत ग्वहाली याइ ।