तण्डुकार समाज

म्हसीका :-

         स्वनिगःया थी थी नेवाः जातिमध्ये खुसः नं छगु खः । तण्डुकार जातिया थःगु ऐतिहासिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, धार्मिक व मेमेगु परम्परात दु । खुसः जातया परिचय विगु झ्वःलय् दक्वः सिवेन्हापा किरांति नश्लया सामाजिक संस्कार पाखें ब्वलंगु खँग्वःलय् दुवालेगु ज्याखँ पाय्छि जुई । किरांति जाति नेपाः देय्या खास आदीवासी खः । थ्व देय् नेपाल मण्डलया ज्यापु जातिया समुदाय दुने आपाजात ल्युजात पुचःदु । ज्यापुत किरांति कालिन आदीवासी पाखें व्वथलेथें व्वथलातपिं छथ्व जात खुसःत जुगु आपा दसु दु । थुकिया छगु दसु किंराती जुजु नश्लपाखें यल शंखमुलया तिर्थ दयेका सिंया ताःपु दयेका सेवा न्ह्याकेगु परम्परा स्वनाथकुगु नं छगु खः थुकियात तण्डुकार गुथिपाखे निरन्तरता वियावयाच्वंगु दु (के. बी. उदय) । अथेहे, लिम्बु संस्कारकथं थः म्ह्याय् जिलाजंया सन्तानयात पाजुछेंय् करया रुपय् लहि यंकिगु चलन दुगु जुल । अज्यापिं सन्तानतय्त खोसाः धका धाइगु खः । लिपावया खुसल जुवन । अले खुसलं खुसः वा तण्डुकार जुल (के.वि.उदय) । लिच्छवि युगया प्रादुर्भाव जुबलय् ड.वाया अर्थ तण्डु पाखें वा/जाकी जुगु खः । पं. बद्रीरत्न बज्राचार्यकथं वा सुया जाकी दयेकिपिन्त खुसः वा तण्डुकार धाईगु खः । लुसिइ मुसल तया वा सुइपिन्त मुसल धा धां मुसः धाइगु व मुसःया अपभ्रंस जुया खुसः जूगु खः धैगु पं. बज्राचार्यया धापु दु । अथेजुगुलिं वा–जाकीया ज्या याइपिन्त वा–जाकीया नामं तण्डु धका जात न्हयःब्वयातगु दसु कामारुकामाक्षं करुणामय् (बुंगद्यः) यात नेपाः विज्याकेगु लागि भल्या जुया वंम्ह ललित ज्यापुयात तण्डुया जात उल्लेख यानातगुलिं प्रमाणित या । 

          थुकि तण्डुलया अर्थ जाकिजुइ धालसाः कारया आशय् ज्या याइपि खः । थुकथं तण्डुलकार धायेबलय् जाकि दयेकेगु ज्या याइपिं धयाःगु जुल । थ्वहे खँग्वःया आधारयात कयाः ने.सं. ५०२ -५१५ पाखे जुजु जयस्थिति मल्लं याःगु जातिय वर्गिकरणय् “तण्डुलकार ” (Tandulkara) धकाः उल्लेख यानातःगु दु । थुकि ई.स. १८२३ व १८४३ या पुलांपि मानव विज्ञान समाजशास्त्रीत Brian Hodgson, A. D, Oldfield वयां लिपा Colin Rosser, David N. Gellner,   निसें स्वदेशी बुद्धिजिविपिं के.वी. उदय, जगमान गुरुङ्ग, देश सुव्वा, मदन मोहन मिश्र, पं. बद्रीरत्न बज्राचार्य, केशवमान शाक्य, गोपाल मान तण्डुकार, जगदिश चन्द्र रेग्मी, कुमार धर शर्मा, हरि श्रेष्ठ, भुवन लाल प्रधान, नाती महर्जन, बुद्धाचार्य शाक्य, पदम श्रेष्ठपिंसं नं “तण्डुलकार”खँग्वलं आया तण्डुकार जुगु खः धैगु खँय् तिवःव्युगु दु । अलय् थी थी गुण जातिया वा सयेका जाकि दयेकेगु ज्या याइपिं वा जाकि दयेके तसकं सः वा “खुव सः” धाःधां आया “खुसः” धकाः नेवाः खँग्वलं नाला काःगु जुल धैगु धापु दु । तण्डुकार/खुसः जातया ब्युत्पति थःथे खः ।

          खुसल खुसः खुसत थ्व स्वंगु खँग्वःया ब्याख्या यायेगु झवःलय् के.बि. उदय्नं थःगु सफुलि खुसः खंग्वः लिम्बु संस्कानाप स्वापु दुगु खंय् बः वियादिइगु दु । गथेकी, लिम्बु संस्कारकथं थः म्ह्याय् जिलाजंया सन्तानयात पाजुछेंय् करया रुपय् लहि यंकिगु चलन दुगु जुल । अज्यापिं सन्तानतय्त खोसाः धका धाइगु खः । लिपावया खुसल जुवन । अले खुसलं खुसः वा तण्डकार जुल । छखे मेकथं नेवाः भाया ख्यया गैरतय्यं खुसःयात खुसल धायेगु नं याःगु जुल गय्कि पसःयात पसल धायेथेंतुं । अनुसन्धात्मक शोधया ख्यलय् ज्याखँ ज्वनावःपिं विदेशी शोध कर्तातय् थनया जातिय वा नेवाः समुदाय् पाखें खुुसः पुचःयात समुहगत बहुवचनया रुपय् खुसत धकाः ब्याख्या यानाब्युगु हुनिनं याना खुसत धइगु खँग्वः छ्यःगु सिदु । 

तण्डुकार जाति छु खः ?

        भूवनलाल प्रधानं जुजु जयास्थिति मल्लं दयेकुगु रितिथितियात बःकया परम्परा निसें बुँज्या यानावःपिं ज्यापुतय् दुने खुसः (तण्डुकार), टेपे (ब्यञ्जनकार) नं दुथ्याःगुलिं खुसःतनं ज्यापु हे खः धका च्वःगु दु । थ्व खंयात के.बी. उनयजुं नं बः बियादिगु दु । वय्कःनं धयादिलइ, केवल महर्जन, डंगोल, जक ज्यापु मखु तेपे, कुमाः बडे, खुसः त नं ज्यापु खः । थुलि खँ प्रस्ट यायेमाल कि खुसः धइपिंत तण्डुकार छाय् धालः तण्डुल, तण्डुकार संस्कृत शव्द पाखें जुगु खः । थुमित संस्कृत भासं नां छुनाहःगु खः ।

तण्डुकार गवलय् गनं वलः 

            पं.बद्रीरत्न बज्राचार्यजुं तण्डुकारत नान्यदेवलिसें वःपिं खः धका धयादिगु दु । इमान सिं चेम्जोंगजुं चीनं हांग जातिया झीम्ह दाजुकिजा बनारस वना न्याम्ह बनारसं तप्यंक नेपाः वःगु व न्याम्ह ल्हासा जुया नेपाः वःगु खं धयादिगु दु । अथेहे, केशव मान शाक्यजुं कोलियपाखें वःगु धका धयादिगु दु । गथेकी, न्हापा नेपाःगालय् शाक्य कोलियत दुहाँवयाः वा पुसाः हया पिना वा सयेकेगु प्रविधि दुतहःपिं जुगुलिं जाकिया संस्कृत शव्द “तण्डुल” या नामं तण्डुलकारया अपभ्रसं तण्डुकार जुवंगु खः । नेवाः संस्कृतिई “कूछि” भ्वजय् “कूछि” बजि तयाः भ्वय् नयेगु परम्परा शुरु जुगुहे नेपाः गाले दकले न्हपां शाक्य कोलियतसें वा पुसाः दुतहयाः वा सयेका बजिल्हुया सकलजनताया म्हतिं कुछि कुछि इना बियाः उत्सव न्यायेकुगुया दसु खः । थुखतं तण्डुकार धैगु जात नेपालय् वा पीगु प्रविधि दुत हयाः मोहनिया कूछि भ्वय् न्यायेकूगु इतिहासलिसे स्वापू दुपिं खः । तण्डुकारत छगुल्याख पुलांगु नेपाः गाःया सम्पन्न बुँ थुवात खः (स्मारिका २०५१) । ( ? )

तण्डुकार जातिया वसोवास :-

          तण्डुकार जातिया जनसंख्या थ्यंमथ्यं ३०,००० ल्याःचाःया अनुमान दु । तण्डुकार जातिया वसोवास स्वनिगः खःसानं यलया कुम्भेश्वर तण्डुकार जातिया केन्द्र विन्दु वा मू लागा व पुलांगु ऐतिहासिक थाय् खः । अन यलया झटापोल, गाहिटी, आलुकोहिटी, कुपण्डोल, गुसिंगाल, झ्वागाल, सांचल, चाकुपाट, जावलाखेल, लगंखेल, नख्खु खुसःतय्गु थाय्बाय् जुया वइच्वंगु दु । उगुहे पहनं येँया बागबजाः, डिल्लीबजाः घट्टेकुलो, मैतिदेवी, नक्साल, ज्ञानेश्वर, धोबीधारा, कमलाक्षी, नयाँ बजार, क्षेत्रपाटी, ढल्को, भुरुङखेल, किलागल, न्हू सतक, दुगंवहि, भोंसिको, महाबौद्ध, खिचापुखू, पुकूध्यां, गणबहाः, भोटेबहाः, कोहिटी, झ्वाबहाः, टेकू, कुलेश्वर, दांगा, चागाल, डल्लु, पुरानो वानेश्वर, भिमसेनगोला, शंकरचिम लागा, मिन भवन, बुद्धनगर, शंखमूल, थापाथलि, त्रिपुरेश्वर, येँ  दुने जैसिदेवल, नरदेवी, किलागल, भ्याय्चा द्यः, खिचापूखु आदि थासय् छरेजुया च्वनाच्वंगु दु । 

           येँ यल लागाया खुसी किनार फाँटय् निसें शहर व गाँ निथाय् सँ थ्वः जातया वसोवास जुगू ल्याः चाःदु । न्हापा न्हापा राणाकालया पूर्वाद्ध इलंनिसें सेना वा प्रहरी सेवाय् नेवाः जातथरया मन्हुतय्त भर्ती मकाइगु जुयाच्वन । अकिंयाना शहर लागां पिन्हे वसोवास याइपिं तण्डुकार जातितय्सं थःगु थर नगरकोटी व वाला धकाः तःगु जुल । नगरकोटी थर दुने फुक्कं तण्डुकार जक लागु दु धइगु नं मखु । मे मेगु नेवाः समुदायिपिं नं दुथ्यागुलिं दुवाले वहगु ज्याखँ सिउता जु । थुकिंयाना तण्डुकार समाज/गुथि यात गाँ गाँ लागाय् परिवारिक लगत या ल्याःचाः मुकेत मछिंमचा जुया च्वंगु दु । गाँ गाँ लागाय् खुसः जातयात नगरकोटी धकाः म्हसिके फयेके माःगुनं जुल । तर गुलि गुलिं नगरकोटीत खास हे खुसःत हे खः धकाः ब्वथले फइमखु । थ्वहे लिधंसाय् हानं धायेमाल कि ख्वप जिल्लाया नगरकोट, सुडाल, कटुन्जे, सांगा, गुण्डु थाय्त खः । यलया गोदावरी, धापाखेल, विसंखु, ठेव, लूभु, सिस्नेरी खःसा अथेहे तुं येँया बालाजु, धर्मस्थली, बलम्बू, नैकाप, रामकोट, कोटेश्वर, थानकोट, आदि इतयादि थाय् लागाय् नगरकोटी, थरनाला वइच्वंगु व च्वंपिं खुसःत न्यनेकनेया सम्पर्कय् अपूकहे वगु दु व अझ वय् फइगु ह्वःता वांलाक्क दनि ।

         लजगाया कारणंयाना तण्डुकारत नारायणगढ, हेटौंडा, विराटनगर, विरगञ्ज, पोखरा, धरान, धनकुटा लिसें विदेशय् गथेकी अमेरिका, अष्टेलिया, युरोप, भारतया न्यू दिल्ली, वनारस, बम्बई आदि थासय् वनाच्वंपिं दु ।

लजगाः 

          तण्डुकारया लजगाः परम्परागत लजगाः जाकि दयेकिगु खः । उकिया लागि बुंज्या हे मू लजगाः खः । मल्ल जुजुपिनिगु राज्यकालय् तण्डुकारतय्त सुवाः भलिंज्या याइथाय् तइगु जुया च्वन । (भाषा ववंशावली) । अलय् धार्मिक संस्कारकथं काः वाजा पुइगु व नायतय् पुरोहित जुइगुयात नं लजगाःयाकथं कायेफु ।

          मल्ल कालिन जुजु जयस्थितिया पालय् जाति संरचना व विभाजन कथं तण्डुकारतय्त बुँज्या याना वा जाकिया उत्पादान याइपिं व काः वाजा पुईपिं धकाः वर्गिकरण याःगु ऐतिहासिक दसुया वंशावली दु । काः वाजा पुइगु ज्याखँय् यल किपूया खुसः पुचलं सेल्लाक पलाः न्ह्याका च्वंगु दु । नेवाः समुदाय्लय् काःबाजाया तसक्कं तःधंगु थाय् दु । उकिसनं खुसःतय् लागिला काःबाजा थःगु आत्मा हे खः । वास्तवय् धाय्गु हे खःसा न्हापा प्राचीन कालं निसें तण्डुकारतय्सं जक पुइगु याना वगु खः । खासयाना थ्व बाजा देवदेवीया जात्रा नखःया इलय् पुइगु धार्मिक सरोकारया बाजा खः । हानं विस्कं पहनं सिथँ यंकिगु इलय् लाक्क पुइगु जगूलिं “इन्द्रावा” व “यमतुर्य” नं धाइगु याः । ताःइ पुलां न्हापा युद्ध जुइबलय् पुइगु जुगूलिं “रणवाद्य” नं धाः । भिं ज्याखँ न्ह्याके न्ह्यो थ्व बाजा पुइमाःगुया महत्व थःगु हे थासय् दया च्वनि । यलय् करुणामय बुंगद्योया द्योखः साले न्ह्यो अनया खुसःतय्सं थ्व काःबाजा पुया भिं ज्या न्ह्याकि । अलेय् जात्रा नखः दत्तले किपु देय्या दोवातय् / चौवातय् थ्व काःबाजा पुपुं भिं साईतया कुलेचिं ब्वलंकिगु जुई ।

लजगाया ध्वाखँ   १.Hogdson या धलखय. जातया नां  २.Oldfield या धलखय् जातया नां

• खुसुया खुसल –  १. सिथँ यकिवलय् काःपुइपिं व सायमितय्त पुजा कर्मय ग्वाहाली यायेगु ।  २.खुसलः कै वैद्य व सापुया ज्याखँ याइपिं
• खुसः-  १.वा पिना बुँज्या याइपिं वालया जाकि दय्किपिं  २.कौस्साः तःकैया ख्वपय् याइपिं
• कुटः  १.खुसः पुचःया छगु मु लागा (पि चाइपिं) २.टिपेः वाऊँ पाऊँ तरकारी सय्किपिं ।
• टिपेः १.नेवाः समुदायया छम्ह वैश्य जुजु खुसः जातिया मिसानाप इहिपा याना दुम्ह सन्तानया सन्तति जः थुमसं पल सयकां मिगु ज्या याइ ।
• नाय्  गुभाः १.नाय्तय् पुरोहित जुपिं, आयाइलय् छथ्वहेजक छेँजः दुगु ल्याःचाः दु ।
• वालाः  १.ल्याःचाः थुलिहेधकाः सिमदु, बुँज्याया लजगा नाला कैवपिं दबु दयकिगु ज्याखँय च्वन्ह्यापिं

धार्मिक :-

          तण्डुकार त बुद्ध धर्मया अनुयायी खः । गुभाजु (बज्राचार्य) तय्त पुरोहित नाला कःया वईच्वंगु दु । तण्डुकारतय्गु छथ्व खलः पुचःलं नाय् खड्गीतय्गु पुरोहित जुया कर्मकाण्ड नं पुवंका वइच्वंगु दु । उगुपहनं नाय् गुभाजुकथं पुरोहितया धर्म कर्म नं कघाःना वइचवंगु जुल । अलय् तण्डुकारतय्गु गोत्र काशी गोत्र खः ।

           थःगु धर्मं क्यँगु लँपुयात थ्व जातं अंगिकार याना वगू दु । छःगु खँ ध्वाथुइके बहगु छु दुधाःसा धार्मिक सहिष्णुता दुगु हुनि नं याना हे तण्डुकार जाति नं छगु हे जक धर्म छ्यला वःग धाये मज्यू । थ्वहे पहनं थः थःगु मनं तुंथें धर्मया अबलम्बन याना वइच्वंगु दु । छगुहे छेँजः दुने नं थी थी दुजः नं थी थी धर्मय् आस्था तःया वगु जुल । गय्कि वौद्ध धर्मय् आस्था तयापंचशील ग्रहण याइपिं नं दु । एकादशीया अवसं च्वना नारायण द्यः, पशुपतिनाथ महाद्यःया आराधना याइपिं नं दुथे सिबांलय् ब्रम्हुतय्त सःता गौदान याइपिंसं सिइधुंका (बज्राचार्य) गुभाजुतय्त सःता श्राद्धया संस्कार पुवंकिपिनं दु । हिन्दु व बुद्ध धर्मय् खुसः पुचः दुने गबले नं वैमनस्यता व अहंकार थवंथः ब्वलंगु मदु । निगुलि धर्म, कर्मया संस्कार थःथःगु ख्लयलय् उत्तिकं हे पूजनिय जुया च्वंगु दु । ईसाइ धर्म पाखे गुम्ह गुम्ह सिगु झुकाव दुगु जुल तण्डुकार समाजया दुने नं । समाजय् वइच्वंगु Þह्यूपा कथं इसाइ धर्म नाला काःपिंसं धार्मिक अवधारणाया दिशाबोध गेसुलाक्क याये फयेकेगु पाय्छि जुई । उकिं थ्व राष्ट्रय धर्म निरुपेक्षया प्रत्याभूति संविधानं विफयेके माल ।

धार्मिक व सांस्कृतिकः 

            भारत आसामया कामारु कामक्षा धैगु धार्मिक स्थलं सहकालया देवता मत्छिन्द्रनाथयात नेपाः मण्डल स्वनिगःलय् बिज्याकेगु झ्वलय् ललितज्यापूयागु योगदानया कदर कथं  करुणामय्या रथ सालिगु जात्राय् दकलय् न्हापा कुम्हेश्वरया खुसःतय्सं सालेमागु धार्मिक संस्कार कुम्हेश्वरया खुसःतय् ल्हातय् आतक्क नं दनि । अथेहे, खुसतय् मौलिक संस्कार यँ देय्या स्वयम्भु नं स्वापु दु ।

मौलिक संस्कार:–  

          खुसःतय्सँ ताःइ न्हयोनिसें थःगु धार्मिक संस्कारयात कःघाना वयाच्वंगु दु ।  उकि मध्ये दँयदस चौलाध्व नवमी (चैत्र शुकल रामनवमी) कुन्हु स्वयम्भुइ जुइगु “फर्किवाता” पुजायात कायेफु । 

          देशी पुजा छखेँ देखा पुजा खः । थ्व आगँद्यःयात पुजा पुवंकेगु  तातुनाकथं गुहेस्वरी माइयाथाय् परिष्कृत पुजा संस्कार ताःलाके माःगु जुइ । थुगु पुजाया लागीं न्हिल्या पौष कृष्णपक्ष दशमी कुन्हु खः । थुकिया विशेषता तण्डुकार जातिया विस्कं थःगुहे मौलिक तजिलजिया धुकु खः । 

         यलय् खुसःतय्गु झिन्च्याम्ह थकाली गुठीया नामं आतकनं परम्परागत संस्कार ताःलाका वइच्वंगु दु । वंगलामूखी माइया मन्दिर दुने कुम्भेस्वर महादेवया प्यख्यरंया लुखा मध्ये पक्षिम पाखेया लुखा तण्डुकार जातिया लागि तसकं महत्वं जाःगु जुयाच्वन । कुम्भेस्वरया दक्षिण वंगलामूखी माइया उत्तरपाखे प्यकूंलाःगु ल्वंतय् भोग पन्छाउनेु धकाः च्वयातःगु आतकनं सिदइच्वंगु दु । व थाय्यात दक्षिण दरबार धकाः धायेगु या । थो थाय्यात क्षेमुली अड्डा धकाः धायेगु या । व थासय् च्वःना सुंनं तण्डुकार तय्गु मुद्दा  मामिलाया ज्याखँ क्वछिनेगु जुइ । 

कुल पुजा पुवंके माःगु धार्मिक संस्कार कथं थःथे जुया वइच्वंगु खः । 

१. दोलमाजु (मछिन्द्रनाथया माता) पुजा – बछला (वालय् स्वकः तक्क पुजा) 

२. स्वयम्भू फर्किवाता बुसाधं व मेगु पुजा – चौलाथ्व (वालय् निक्वः तक्क पुजा)

३. जल विनांयक पुजा – बछलागा

४. भैरब पुजा – येँलाथ्व

५. बिष्णु देवी पुजा –येँलागा (वालय् निक्वः तक्क पुजा)

न्याय निसाफया लागि उगू इलयया मू पुचः कवःय् न्ह्यब्वःया कथंया ल्याःचाः दु ।

ल्या नां पद थाय्बाय्

१. कालुखुसः(तण्डुकार) जुजु झतापोल

२. न्हसीलाल खुसः मन्त्री खतल

३. वुद्धसी खुसः सिपाइ म्वाननी कोन्ती

४. कालु खुसः परजा दोक

५. हखरा खुसः परजा छवास,दोक

६. नायसी खुसः परजा थछें

७. थिनास खुसः सुवा वाउछें ननी

८. चनवी  खुसः परजा भेलाछें

९. लोकमा खुसः परजा दुनाग, कोन्ती

योःमरि खुसः खुसःतय्सं धन ऐश्रर्यया आगंद्यः कुवेरयात लयेतायेका तलधासा वा जाकि आपा सयेका विइ धैगु भावना कथं कुवेर द्यःयात न्हुगु दंया न्हुगु वाया जाकिं दयेकिगु योःमरि छाना नयेगु, इनाविगु तजिलजि÷हनावनाया नखःचखः योःमरि पुन्हियात हनावयाच्वंगु दु ।

येँ, दुगमवहि ननिचा गल्लिया खुसः जः पुचःतय् मोहनिया चालं कुन्हु थवंथः मुना कुलछें दुने पाया  पिहां वयमाःगु संस्कार दु ।

यले, जावलाख्यल् वुंगद्यःया भोटो क्यनिवलय, गुसींगालया तण्डुकार खलः पुचः पाखें साखःति त्वंका वइच्वंगु दु ।

१२ झिनिदँय् छक्वः संकटा (पाला) द्यःयात यलया नागदह सानेपा निसें येँ टेवाः तक विज्याकेगु झवःलय् गुसीगाया तण्डुकारतय्सं न्हापांनिसें न्हयाकावयाच्वंगु संस्कारयात निरन्तरता वियावयाच्वंगु दु  । 

ख्वपया तान्त्रिक पुजाआजाय् सहायक पुजारिया कर्म ताःलाकिपिं खुसः तनं खः धइवःगु दु । तर आया इलय् सिदुकथ ख्वप देय्नं खुसः जःखलः विस्थापित जुइ धुंकुगु जुल । गुन्डु, थसि गाँ लागाय् स्यसः व नगरकोटीया नामं छिं छिं कथंया लजगा नाला कयाः च्वना च्वंगु  खने दु । 

ललित ज्यापूः–

           न्हापा तःपुलां इलय् नेपाः स्वनिगःया जुजु नरेन्द्र देवया पालय् वामवोया हाहाकार मचेजुल । अलय् कामरु कामक्षं करुणामय् मच्छिन्द्रनाथयात नेपाःगालय् बिज्याकेत जुजु नरेन्द्र देब कान्तिपुर टेबाःया तान्त्रिक बन्धुदत्त बज्राचार्य व यलया भल्या रथ चक्र ललित ज्यापूं थःथःगु थासं तसकं च्वछाय् बहगु ज्याखँ पुवंकूगु जुल । थ्व आख्यान नेपाः (मण्डल) स्वनिगःया सर्वाङ आदिवासी नेवाःमिया दुनुगलय्थ्यंक हाःकःया च्वंगु दु । आ थुथाय् लाक्क ललित ज्यापूयागु विस्कं न्यने कने यायेगु नं पाय्छि जुई । आतकया अध्ययन अनुसन्धानया आधारया ल्याखं ललित ज्यापूं करुणामय (बुंगद्यो)े यात क्वबुया हःगु धइगु दसिं सिदु । थुकिया दसुकथं बुंगद्योया जात्राय् न्हापालाक्क शुरुइ हे हामो किलं क्वःकाया रथ न्ह्याके बलय् कुम्भेश्वरया खुसःतय्सं द्योखः सालेमागु संस्कारयात कायेफु । अकिं ललित ज्यापू खुसःतय् पुर्खा जुगू खँय् हपाः तया तिबः ब्युगु दु । थुकिया दसि प्रमाण गुथि संस्थान कार्यालय दु । व हामो किलः क्वःकायेत गुथि संस्थानं खिपया रुपय् गोपौं (वेत) वत्तिस हात विइगु खः । किंवदन्ति धापुकथं व खिपयात नागराजाया स्वरुप वासुकी नाग खः धाई । 

           ललित ज्यापु च्वनिगु त्वाःबाःयात आः ललितापुर धइगु या । ललितापुर झ्वाता पोलया नामं उगू त्वाः थन नापं दुगु किपालं क्यना च्वंगु दु । ललितपुर उपमनपाया हिरण्य वर्ण महाविहार वडा नंं १५ या क्वाबाःलं भचा क्वय् उत्तरपाखे बंगलामूखी कुन्ती पाखेया लँपुली ललित ज्यापूया नो, चुइंगु कथि पानस उगु थुगूंया प्रतिक स्वरुप आतक्कनं दइच्वंगु दु । झतापोलय् अन छगु सतः दु । व सतः ललित ज्यापुया नामं दु । ललित ज्यापुया व सतः आतक्कनं खुसःतय्सं थःगु धर्म कर्मया संस्कार न्ह्याकेमाःबलय् छ्यला वइच्वंगु दु । व सतः यात कःया छुं न्ह्यो स्थानिय थःवँ थः वादविवाद जुबलय् राजनीतिक वामनेताः नरबहादुर कर्माचार्यजुं “थ्व सतः खुसःतय्गु खः” धकाः न्ववाना दिगु दु । उगुपहनं ललितापुरया नामं थासं ललितपुर (यल देय्) शहर जुवंगु पाय्छि ल्वगु ल्याःचाः लोकंनं ह्वा लिसें लुमंके बह जुगु दु । उकिया दसुकथं ललित ज्यापूया ख्वाःपाःनापं दुगु अभिलेख व शिलापत्र आतक्क नं दनि । अन छगु गुथिया रुपय् अनया परिसरया खुसःतय्सं संस्कार न्ह्याका वइच्वंगु दु । योमरी पुन्हिकुन्हु अन गुथि पुचलं व थासय् गुथि पुजा संस्कार पुवंका योःमरीं लुना योःमरी चटाँमरी इने माःगु तःजि लजियात निरन्तरता बिया वइच्वंगु दु । उगु रितिथितिया निरन्तरता नापनापं गूंगु गुथिया थकाली व न्वकू निम्ह निम्ह याना १८ झिं च्याम्हेसिगु गुथिया नायो वेखालाल तण्डुकार लिसें कुम्भेस्वरया खुसः खलः पुचःतय्सं न्ह्याका वइच्वंगु ललित ज्यापुया स–सम्मान दँय्दसं आज्जुया श्राद्ध यायेगु संस्कार पुवंका वइच्वम्ह खः । 

सामाजिक परिवेश :-

         तण्डुकार जातिं का:वाजा पुइगु व पुरोहितया संस्कार तकनं नाला कःया वइच्वंगु खः । मल्ल जुजु पाखें काःबाजा पुइगु व पुइदैगु लालमोहरं खुसः जातया छथ्व खलःयात अधिकार ब्यूगु सत्यतथ्य अनुसन्धान पाखें सिदुगू जुल । पुरोहितया ज्याकर्म न्ह्याका वइच्वंगु नापंया प्रमाणित सूचं न्यनेकनेदु । काःबाजा पुइगुया धार्मिक महत्व दु गथेकी थ्व बाजां मृतकयात स्वर्गया लँपु तप्यंका बिगु व स्वर्गया जुजु इन्द्रया दरबारया लुखा चायेका बिगु खः । मेगु आध्यात्मिक पक्ष कथं काःबाजा छ्यलेगु संस्कार मृतकयात तर्पण बिइत लः मदुगुथाय् लःया मूल चुलाकेगु व दाह संस्कारया लागि अग्निया अभाव जुलधाःसा मिच्याके फयेकेगु मु आज्जु खः । 

भेषभूषाया म्हसिका :-  

                 थःगु जातिय् नखः चखः मुँज्याया लसताय् मौलिक संस्कारं जाःगु तिसावसं छ्यलेगु ज्याखँ थ्व जातं त्वतुगु मदु । अलय् थुकि थःगु जातिय् लजगायात हपाः व तिवः विइकथं थाज्या थाना छें छें दयेका तःगु हाकूगु पतासीया छयलावुला खुसः मय्जु पिनिगु विस्कं छगु वसः ज्वलं नं जुया च्वन । सिदुकथं ह्यांगु किनारया हाकुगु पतासी न्यागु वालाया वुत्तां सजय्याना तइगु जुइ । वो पतासी सिनि वलय् चोकामोल्य् च्वःकि छप्त गथःलय्  प्वःचिना तइगु चलनं याना उगु इया जन्त्र मन्त्र तन्त्र लिसें आत्मसातः दुगु क्यं । मिसा मय्जुपिंसं वो पतासी सिनी बलय् Þह्यांगु किनारा दुगू उगु हाकूगु पतासी च्यातकी गुजिं हिना छ्यलिगु छगु पहया मौलिक संस्कारं थाय् कागु खः । 

नय्, त्वनिगु ज्वल :-  

        नेवाः समाजय् चलन चल्ति ब्वलना च्वंगु परिकारयात थ्व जातं नं छ्यला वःगु दु ।

तण्डुकार जातया लजगाः :-

          अपुक थुइके बलय् तण्डुलया अर्थ जाकी खः । अकिं तण्डुलकार धायेबलय् वा जाकी दयेकिपिं धकाः भापिया कायेमा । पुवाचा पिना सिनाज्या न्यायेकेगु बुँख्यःलय् ब्वलना वगु शहरिकरणंया लिच्वलं खुसः समुदाय्यात नं कल उकिंयाना थी थी न्हूगु लजगा नाला काये माल ।

तण्डुकारतय् जन्मनिसें मृत्यु तकया थी थी संस्कार :-

          नेवाः जाति समुदाय दुने खास याना आदिवासी नेवाः जात पुचः समाज दुनेया “कर्म काण्ड व संस्कार” ज्वः ज्वः लागु पह जु । अय्जुसां नं थःगुहे जात पुवंके माःगु संस्कार जातीय अस्तित्वया विस्कं दिशावोध जुया च्वनि । अकिं तण्डुकारतय्सं नं थः समाज दुने जन्म निसें मृत्युतक हना वना यायेमाःगु विधि व्यवहारया संस्कार सुथां लाका वइच्वंगु दु ।

धौबजी नकःवने (पुंसवत) :-

           ब्याहा जुइ धुंका म्ह्याय्मचाया प्वाथय् दुगू गुला दतकि थःछें जः खलः पाखें मचाबुई न्ह्योहे धौबजी नके माःगु चलन दु । उबले थःछें पाखें म्ह्याय्मचाया मां व मेपि पासा छम्ह निम्ह नापं म्ह्याय्याथाय् वने माःगु जुई । अथेहे धौबजी, मरी चरी, लाः, न्या, फःसा, योमरी, फलफूल व परिकार ज्वलं यंका लुधंक नकेगु ज्याखँ जुइ । 

       लिपा मचा बुलकि थःछें  खलःयात सूचं बिमाःगु ज्या ताः लाकेमा । व्यवहार कथं इम्हू १ पाउ, चाक १ पाउ, जिफो १ गः नापं चिपालु बिया छ्वई । थुकि थःछें पाखें नं २/३ न्हूया दुने बजि खुमन्हा, मरी, घ्यो–चाकु, अय्ला माकथं म्हयाय्याथाय् ज्वना वनीई । थुगू रितिथितियात घ्यःबजी नकः वनेगु धाई ।

मचाबूब्यंके (न्वारान):- 

               मचाया जन्म जुइ धुंका न्हापा लाक्कया खुसी ६ न्हु कुन्हू ब्यंकेमाःगु संस्कार दु । उकुन्हु छें  बांलाक्क सूचुपिचु निसी याना ह्याउं मचा मां या अजि (सुदेनी) सुसा कुसा याना माःसा निभालय् छक्व च्वंके बि । उकुन्हु न्हि छपा लप्ते भ्वय् ज्वलं भचा भचा तःया “आगं ब्व” इनेगु धकाः दान याई । थः सतिपिं खलः पुचःयात सता भ्वय् नकेमाःगु चलन दु ।

           उकुन्हु थःछेंखलः पाखें कःसु १ माना, भूति १ माना, मुस्या १ छम्ना, पालु १ पाउ, कःसु वो १२ पा, मुस्या १ माना, बजि १२ निम्ना, लाः १ गू धार्नी, हयाउंमचा व मांयात १/१ छज्वः छज्वः लँ मचायात लासा, अजः (बट्टानापं), घोटी चौठी, मचाकठी फुक्कं लुमंका थ्यंका बिमा । मचाबुया लच्छिया दुने थःछें  खलःया सट्टीपिं सकल दाजु किजा जःतय्सं नलिम्ह मचाया ख्वा स्वः वनेगु ज्या पुवंके मागु जुई । थुकियात मचाःबु स्ववनेगु धाई । उबले मरी, चाकूसे च्वंगु थों, चुंला, बजि नापं ज्वना वने माःगु जुई ।

दमरा फयेगुः :- 

          मचा जन्म जुया लच्छिया दुने थःछें  पाखें जाकि, चिकं छमना छगु कचौरा १ छतका दाँ १२ निम्ना बजि, झिं १२ ता योमरि, १ माना मस्याँ, १ मना कय्गु, १ मना सिमि ला याना मुक्कं १२ ता घासा तया मचा बुम्ह म्ह्याय्मचायाथाय् यंकेमाः । उबले काय् बुसा मे छ्यँ छगःलं म्ह्याय् बुसा बागः मे छ्यँ नं तया यंकेमा ।

जाः नकेगु (मचाजंको वा अन्न–प्राशन) :- 

          काय् बुसा ६ ला दइबलय् म्ह्याय् जूसा ५ ला दत्तकि कूल गणेद्ययाथाय् वना पूजा आजा याना मचा पास्नी धकाः जा (अन्न) नकेगू संस्कार जुई । थुबले भ्वय् हे नकेमाः धइगु अनिवार्य मदु । थःथःगु गच्छे अनुसार ज्याखँ पुवंकि । तर, थौंकन्हय्, पार्टी भ्वय् नकीगु नं खनेदइ वल । अन्नप्राशनया न्हिबलय् निसें मचा न्हाय्पने लुँया तिसा कथं मुन्द्रिचा व तुतिबाया वहया कल्लिचाः न्हयाकेगु चलन न दु ।

निदँ बुन्हि :-

          थ्व कर्मकाण्ड कथं मचाया निदँ बुन्हि कुन्हु भव्य बाँलाक्क जन्म दिन मानय् यायेगु चलन दु, नेवाः समाजय् । सुनं मचाया लागि थुकुन्हु थःथःगु इष्ट देवता (गणेद्य) यात बाँलाक्क पुजायाना, सुकुन्दा च्याका ख्यें सगँ बिया निगः योमरीया मा दयेका मचायात क्वखायेका तयेगु याई । आ वया केक चाना इना बिगु चलन नापं खने दइवल । योमरी लोंचामरी मचाया पाजु छें  बिके छ्वइ । उकिया लिसलय् पाजु खलः पाखें लं वसः मरी बिया हये माःगु चलन दु ।

बुसंखा/ब्रतबन्ध (उपनयन):-

 काय्मचा जुया ८ दँ, १० दँ, १२ दँ दतकि मुहूर्त स्वया छ्यँया सँ मुन्डन जुइक खौरय् याना टपूलिं पुइकि, थजोगु संस्कार पाजु जुम्हेसिया पुवंकि । अबले छ्योंया बिचय् लाक्क सँ छप्वांय् ल्यंका आंसा तयेगु धकाः धाई । थुकियात कय्तापूजा धकाः नं धायेगु या, न्हापा न्हापाया इलय् कय्ता बिया कय्तां चिकिगु रिति थिति दुगू खः । आया परिवेशय् सामुहिक ब्रतबन्ध ग्वःसाया ज्याझ्वःत नं न्ह्याना वःगु जुल । गच्छे अनुसार भ्वय् नके माःगु चलन दु ।

इहिमुना (बेल विवाह) :-

             थ्यंमथ्यं ५ दँ निसें १० दँ तक्कया दुने लाःपिं मिसा मचातय्त यायेमाःगु संस्कार खः इहिपा कर्मकाण्ड । थौंकन्हे इहि मुनेगु धकाः चैत्य दुथाय् सामुहिक कथं मिसा मचातय्त मुना बेल विवाहया संस्कार ताःलाकेगु जुयावइच्वंगु दु । थुबले अजम्हू,ज्वला न्हाय्कँ ज्वलँ कोटलय् मजि मगाःगु जुइ कथं तयेमाः । इहिमुना झ्वलय् बेलनाप ब्याहा याये न्ह्यो अबुं (मचाया) थःगु मुलय् तया कन्यादान बि थें धर्म कर्मया ज्याखँ सुथांलाकि । बेलनाप इहिपाया ज्याखँ क्वचायेका मचायात छें  दुतहयेबलय् सलिपाःय् जाय्क वाजाकि तइबिया लसकुसयाना दुकायेमाः । खासयाना थिमज्यू (रजस्वला) जुइन्ह्यो (बेल विवाह) या कर्म पुवंके माः ।

बाह्रा तयेगु :-

           म्ह्याय्मचातय्त थ्यंमथ्यं ८/१० दँ निसें १२/१४ दँ तक्कया दुने थिमज्यू (रजस्वला) जुइ न्ह्यो बाह्रा तयेगु ज्याखँ पुवंके माःगु जुइ । साइत स्वया जोतिषयात क्यना धौसगँ बिया कोठाय् बन्द याना तयेमाःगु जुई । बाह्रातःगु कोठाय् मिजं मस्तय्त स्वक्ये बिमज्यू । निभाजः नं मलाइगु कोठा जुइमाः । १२ न्हू तक वो म्ह्याय्मचायात वहे कोठाय् तयातइगु चलन याना बाह्रा तइगु धकाः धइगु खः । ४/६ न्हु दय् धुंकालि जयबली क्यनिगु यायेमाः । अथे उबले तक चिभ्या नं नकि मखु । १२ न्हु दइगु न्ह्यो म्ह्याय् मचाया निनी खलः पाजु खलः तय्सँ छुस्या मुस्या नकः वनेगु धकाः सिया तःगु छ्वः, कनि, चना, कय्गु नापं फछि बुबः बजि फछि मरी फलफूल ज्वना वनेमा । वयाँ न्हापा क्वँचिकं साय्केगु ज्या जुई ।

       १२ न्हु दतकि बाह्रा पिकायेगु धकाः म्ह्याय्मचायात सूद्र्यया न्ह्यने तया पूजा याना/याका त्वाःवाया गणेद्यया थाय् यंका पूजा आराधना सुथांलाकि । बाह्रा पिकाइ कुन्हु न्हि थः खलःतय्त भ्वय् सता नकेमा । भ्वय् वइपिंसं वाजि जाकि फच्छि मिसा मचाया लागि लँ वसः छप्व देछाना विगु चलन दु।

       बाह्रा तइबलय् यौन शिक्षा बिसःम्ह ब्यक्तित्वया चयन जुइगु आभास जुई । यौन शिक्षाया महत्वं जाःगु न्ह्यसः लिसः बाह्राच्वंम्ह मिसायात न्यंके माःगु जुई । क्वं चिकँ सायेकेगु इ झिंछन्हु कुन्हु जुइ वयां लिपा झिंनिन्हु कुन्हु बाह्रा पिकाईगु न्हि खः । तप्यंक सूद्र्योया किरण पाखें बचय् यायेगु नं कुतः जुई । बाह्रा तइबलय् प्वाकय सफः हिनेगु पह नाला काइच्वनिगु जुई । रजश्वला जुइ न्ह्य बाह्रा तय्गु कल्चर बाँलाई । साइतया खँय् बाह्राया अवधि निगु महिना वा निगु पक्ष लाके मज्यू । निगु  सनिवाः व आइतवाः लाके मज्यू ।

इहिपा (ब्याहा यायेगु पह) :-

           न्हापां निसें चलन चल्तिया संस्कार कथं ब्याहाया ज्याखँ क्वछिने न्ह्यो मिजं व मिसा मचा निम्हेसिया जातः ज्योतिषयाथाय् क्यंवनेमाः । मिसा मिजंया ग्रहदशा नक्षत्र स्वया जोतिषं इहिपाया लागि पाय्छि जु धकाः धाःलकि खँ पक्का जुई । व्याहाया ज्याखँ क्वछिनेत लमि व मचाया अबुजु नापं १२ गः गेसुलाःगु ग्वय्, धौमरी मसला फलफूल तिसाः वःस माःमाःगु उगुंथुगुं सारदाम तया मिसा मचाया छें वनि । उकियात हे ग्वय् ब्यूवनिगु धकाः धाई । मिजं मचाया अबुं मिसा मचाया अबुयाल्हातिं १२ गः ग्वय् लःल्हाइ, उथाय् न्ह्योने दुपिं जः दुजः फुक्क साक्षिया रुपय् भापिगु जुइ, अले ब्याहाया ज्याखँ क्वछिगु जुइ । उगु पहनं इहिपाया ज्याखँ क्वछिने धुंकालि छवाः ति न्ह्यो लाखामरी फलफूल पुजाया सामग्री ख्येँ सःगं, न्या, ऐला मिसामचाया लागि लँ तिसा वःस तया ५ म्ह जः मिसा मचाःया छेँ वना “लाखा मह्रिविगु” धकाःया ज्याखँ पुवंकेगु जुई । वास्तवय् थौंकन्हे ग्वय् बि कुन्हु हे मिसा मचायाथाय् यंके माःगु बिमाःगु ब्याक्कं ज्वलंत फुक्कं छक्वलं हे थ्यंका क्वचायेकेगु अति पाय्छि कथं ताःलाका वःगु दु । ग्वय् बीगु लाखामरी बीगु ज्याखँ क्वचाल कि भँमचा काः वनेगु १/२ न्हु न्यो १/२ न्हा ग्वय् मिसा मचाया छें छ्वय्माः । जन्ती वनेगु न्हि मिजं मचाया छें थः थिति पासा पिंत मुंका तुच्चा कौला याका ग्वाः मसला पो बिया बाजागाजा नापं मिसा मचाया छें जन्ती वनि । अबले लमि मिजं मचाया मां अबु थःथितिपिं मुना पूजाया सामग्री ख्यँय् सःगं, न्या, ऐला नापं यंकेमाःगु जुई । दुरु तइतःगु थःल (दुरुंकूलि) व म्वाम्ह न्या तइतःगु (न्याकूलि) नापं यंकेमाः । वो फुक्क मिसा मचाया मांया ल्हाति लःल्हाना बियाःगु जुइ । मिजं मचाया पाजु खलः पाखें झिंनिता धाःसाया पकवान परिकार मरीवो (माय्या) १२ निता, १२ मना बजि, ऐला थों भूति कय्गु, सिमि, मस्यां मेमेगु तरकारी घाःसा घुसा दयेका तःगु ला ब्याक्कंयाना फुक्क छःकु कुगाःगु “पाजुकु” भौमचा जुइ म्हेसिगु छेँद्द तक जन्तया नापनापं यंकेमा । जन्त वंपिं खलःपुचः मिसा मचायागु छेँ थ्यनकि फूगु चाःगु स्वागत याना मसला पो ग्वाः बिया सम्मान याई । गुरुजु पुरोहितया निर्देशानुसार मिसा खलः जःयात मिजं पाखें यंकूगु सःगं बिया सम्मान याइ । अनं मिसा मचाया छेँ जः पिंसंनं हां माःमाःगु ज्याखँ न्ह्याकि । अबले मिसा पाखेया पुरोहित माकथंया संस्कार न्ह्याका यंकि । न्हापा न्हापाया चलन कथं ब्याहा याइम्ह मिजं मचा जन्ति नापं म्ह्याय्मचाया छेँ मवंगु सिदु । जन्त नं छन्हु न्ह्यो बहनि पाखे व निगु जुइ अले कन्हे कुन्हु साईत स्वया म्ह्याय्मचा पित बिया  हइगु याई । तर आ थौं कन्हे इ ब्यया ह्यूपा कथं ब्याहा याइम्ह मिजंमचा नं गाडि च्वना जन्त नापं वनिगु याः । सुथय् पाखें जन्ती वना न्हिछिलाछि भौमचा दुचायेकेगु संस्कार पुवंकि । थ्वयां न्हापा साइत स्वया मिसामचायात वया अबुंजु । दाजुं बुया आःया दू (डोली) या रुपय् जुइगू मोटर गाडीया न्ह्योने लिउने स्वःकतक्क चाहिला गाडी दुने फ्यतुका बिइ अनं मिजंमचाया अबुं दू फांगा फाय्कि । लमी नापं मेपिं मापिं छेंजः नं च्वनि । न्हापा न्हापा बाछै बाःजा लिपा लिपा भौमचा दुगु गाडी न्ह्या वनि । अन त्वाःवाया दुवाटय् गणेद्योया न्ह्योने मिसा व मिजं पाखेंया पुरोहित गुरुजुत न्ह्यो व न्ह्यो दना निखेंया सम्धीपिं व थःथिति पिनि न्ह्योने मिसामचा लल्हाय् माःगु व इहिपा क्वःछिने माःगुया औचित्ययात कःया मन्त्र उच्चाहरण याना संवादया सहलह ब्याकी । उकि मिसा पाखें व मिजं पाखेंया च्युता कथं ब्याहा इहिपाया स्वापु निख्यरं निख्यरं भापिया काइगु जुई । व मिसा मचा भौमचा जुल धकाः संकल्पया भावं संस्कार पुवंकिगु खः । थुकियातहे ’विचाःखँ ल्हाय्गु’ धाइ खः ।

           उगु पहनं अथे मेःथाय्याम्ह म्ह्याय्मचा ब्याहायाम्ह मिजंमचा (बर) या छेँ क्वय् थ्यन कि भौमचायात नःलिम्ह भापिया मूलुखाँ निसें गुरुजु पुरोहितं मन्त्र पाठयाना माजुं तःज्वगु ताःमा ताःचा नापं ज्वंका लसकुसया मिजंया छेँ दुतयंकि । अनंलि पुरोहित गुरुजुया उजंकथं बरबधुनापं तया फ्यतुका सब्जंब्वः नका ह्वंकेगु ज्या पुवंकि । सब्जंब्व नकेबलय् छगु विस्कं पहया ज्वलंनं तय्माःगु जुई । तःपागु भ्वय् लप्तय् भ्वय् ब्वया न्ह्योने मिसा मिजं नाप च्वना नय् भाय् याका पुरोहित गुरुजुं सुथांलाक्क ब्यवहार क्वचाय्कि । ब्याहा यापिंसं नय् माःगु जुसां मछाला नइ मखु । अले थःगु त्वाःवा दुवातय् लप्ते नापं वाय् यंकेमा । पाजु वा पाजुया नातेदारं सब्जंब्व वाये यंकेमागु जुई ।

          अलय् व कुन्हु हे निसें थःथिति इष्ट मित्रतय्त भ्वय् डिनर नकेगु ज्याझ्वः न्ह्याई । भौमचा दुचायेका कन्हे कुन्हु थःछेँ खलः पाखें ख्वास्वः वनेगु धकाः फलफूल, मिठाई, मरीचरी लं तिसा वस सःगं ज्वलं ज्वना मिजं (बर) या छें वने माःगु जुइ । ख्वास्वयेगु चलन कथं न्हापा लाक्क मिसाया अबुं अंगु या बिमाःगु तिसा बिया दाँ तइबि अले छसिकथं थःछें खलःतय्सँ थःयस्से दाँ तइबिगु ज्याखँ ताःलाका यंकि । ख्वा स्वयेगु ज्याझ्वः क्वचाय् धुंकालि बरबधुनापं तया मह्रिकःसी (दुने थी थी मरी बजी तया भोटं वन्दयाना तःगु कःसी) जिलाजंया ल्हाति सःसमा नं लल्हाना बि । मह्रिकःसी कायेसाथ कःसी भूनातःगु भों ल्हातिं ह्वखना बजिमरी म्हू चिंक कया सःस खलःयात ह्वला बि फयेके माः । अथे ज्याखँ क्वचाय् धुंकालि भौमचाया मां अबु थःथितिपिंत बाँलाक्क सम्मानयाना पांयाका मरी मसला ग्वाः बिया बाँलाक बिदाबाजी यायेमाःगु सदभाव व संस्कार खः ।

जिलाजं दुचायेकेगु :-

           म्ह्याय्मचाया ख्वास्वयेगु संस्कार पुवंके धुंकाली कन्हे कुन्हुया उकुन्हु नं जिलाजं दुचायेकेगु ज्याखँ जुई । म्ह्Þयाय् जिलाजं सम्धी लमी नापं पासापिं १/२ म्ह म्ह्याय्मचाया छेँ ब्वने ज्या याई । वय्कःपिंत सःसमां नं लुखाँनिसें स्वागतयाना ब्वनेमाः । म्ह्याय् जिलाजं नापं तया माकथं सःगँ बिया पाँयाई । लं वस ज्वलं नं देछाय्गु ज्या पुवंकिमाः । अनंलि फुक्कसित बाँलाक्क भ्वय् नकेगु ज्याखँ पुवंकिगु जुई।

ज्याथ ज्याथिया जंको (भीमरथारोहण, देवरथारोहण, व महारथारोहण):-

           जन्मया आपा दँ थ्यँपिं मां अबु अजाअजी ज्याथ ज्याथीतय्त सम्मानपूर्वक हनावनायाना अझ नं आपा अप्व म्वाय्मा धःका पुवंकिगु संस्कारयात ज्याथ ज्याथिया जंको धाइ । थुजोगु स्वकः तक्क कर्मकाण्ड जुइफु । न्हापा लाक्क ७७ दँ ७ ला व ७ न्हु कुन्हु भीमरथारोहणया संस्कार, वयाँ लिपा निक्वया खुसी ८८ दँ ८ ला व ८ न्हु थ्यन कि देवरथारोहणया संस्कार अले वयाँ लिपा ९९ दँ, ९ ला व ९ न्हु थ्यन कि व ज्याथ ज्याथीयात  महारथारोहणया संस्कार पुवंकिमाः । रथ दयेका छेंन पितहया वासालाया दक्व फुपिं छय्छुइपिं निसें …दँ च्वय्यापिं काय् म्ह्Þयाय् थःथितितय्सं जंकोरथ साला त्वाःवाःया लागा क्वचायेका गणेद्य चाहिकेगु धार्मिक ज्याझ्वः पुवंकिगु जुइ । ख्यँ सःगं लंकाप जिया जित्तले फयाफत्तले ज्याथ÷ज्याथीया थःजः पाखें देछाय्गु ज्याखँ पुवंकिमाः ।

देवरथारोहण (स्वःक्वःगु जंको) या संस्कार ताःलाकेगु पलाख्यय् रथय्तया च्वय् धइथें साला चाहिके धुंका छें दुत यंके बलय् रथनापं बुया छेंझ्यालं जन्को याम्हेसित लसकुस याना कोठाय् दुत यंकेमाःगु विस्कं पह जुई ।

खुसः जातिया मृत्यु संस्कार :-

          थुकि थःगु जातिय् समाज पुचःलं लागा लागा कःघाना गुथि संरचना दयेका तःगु जुई । अन लागा ख्यया छेंखाः पत्तिकंया वो गुथिया जः कथं स्वापु दइच्वनि । गनं छें जःया स्वयां मृत्यु जुल धाःसा व गुथिया गुथियार खलः वया सिम्हेसिया सिथं यंका दाह संस्कार याके बि । थथे छगु परम्परानिसें न्Þयाना वइच्वंगु मृत्यु संस्कार खः । इपुलांनिसें जुया वइच्वंगु ज्याखँया मृत्यु संस्कारया चलन कथं सुं प्वाथय् दुम्हेसिया मचा मत्यंवो क्वांवल धाःसा चाय् जमिन दुने गाडे याइगु व कालगतिं तःधिकपिं सित धाःसा थःथःगु जातिय दिपय् यंका वा घातय् यंका दाह संस्कार पुवंकी । मृतकया छेंजःपिं छें लिहांवया सिम्हेसिगु नापं तर्पण बिगु ज्याखँ पुवंकि । वयाँ न्हापा वलिंपिगु धकाः छें पिन्हे लुखा न्ह्योने लहरी च्वना नयेत्वने भाये याना माःगु कर्मक्वचायकि । थ्व संस्कार घाट खुुसी नं च्वना सिधयेकि । सिम्हेसिगु छें २ न्हु २ न्हु निसें दुमब्यंकुतले थःथिति पासा पिसं बिचा हायेका वनेगु जुई/वनिपिं दई । ४ न्हु ५ न्हुया दुने लोचाः कथं थःथितितय्सं जाकी बजी वाउचा आलु घ्य ऐला, धौ फलफूल चि, पालु कसु इत्यादि चिजबिज दालाय् तया मृतकया छें यंका लोचा पुवंकेगु जुई । ७ न्हु दु कुन्हु न्हयनुमा जा नकेगु कर्म जुई । १० न्हु न्हि कुन्हु दुब्यंकेगु कर्मकाण्ड जुई । निसियाना दुमाःगु खय्विली चोखो याय् कथं वो न्हि कुन्हु छें सकलः जः खुसी वना संचाना म्वल्हुया सुधर सफाया ज्याखँ क्वचायेकेमाः । थुजोबलय् निसें खासयाना सिम्हेसिया किरिया पुत्र च्वम्ह काय्यात दच्छितक्क बर्खिं च्वन्हेमाःगु पहनं पुरोहित गुरुजूं तुय्गु लं वस लल्हाई । १२ न्हुया न्हि कुन्हुल घःसु धकाः कर्मकाण्ड पुवंकी । सिंतासिया कचिअःपाया जोग्यशालाय् होमयाना घःसुया संस्कार सिधयेकि । वयां कन्हे कुन्हु १३ न्हुया न्हि कुन्हु पुजा आजा फुक्के यायेमा पिनि सिम्हेसिगु नामं श्राद्धयाई । लच्छी दुसांनिसें लय्लय् पत्तिकं थःगु गच्छे अनुसार लय्प्य थयेगु धकाः पिण्ड दान याई । नापनापं वगु मू संस्कार कथं मृतकया नाम्हं लत्या ४५ न्हुया न्हि कुन्हु श्राद्धयाना सिम्हेसिगु नामं वसः बसजा म्वानाच्वंबलय् भौतिक सुख सुविधाया निंति माक्को माःगु हनाबनाया ज्वलं सामग्री पुरोहित गुरुजुयात दान याये माःगु चलन दु । खुलाया श्राद्धयाना थःथिति पिंत पांब्वनेगु धकाः ब्वना भ्वय् नकाः संस्कार पुवंकेमाः । उगु किसिमं (वार्षिक) दच्छिया तकया श्राद्ध क्वचायेके धुंका तुयूगु वःस छ्यला च्वंम्हेसिया बर्खि फुकय् याय्माः । अनं लिपा छक्वलं २ दँया तिथि धकाः सिम्हेसिया नाम्हं श्राद्ध याई । मु संस्कार ताःलाके कथं मृतकया नामं लत्या, खुला, दच्छि व निदेंया पुण्यतिथि माःगु श्राद्धयाना पिण्ड दान याना माःमाःगु संस्कार पुवंकेमाः ।

       पिण्ड दान याय्त श्राद्धया कर्मकाण्डया निंतिं येंलागाय् च्वंपिंसं बज्राचार्य गुरुजु पुरोहित पाखें ज्याखँ पुवंकि । गां गांया लागाय् थ्व (खुसः) या विस्थापित जुया वंपिं जातिय पुचःतय्सं ब्रम्हुतय्त सताः ज्यायाकेगु याना वइच्वंगु न्यने कने दु । व्यापक सर्वत्र नेवाः समाज समुदाय दुने नेवाः जाति खलः पुचःतय्गु ज्वःज्वः लागु रिति रिवाजया नाप नापं थ्व खुसः (आदिवासी) जातिया सं्रस्कार नं छ्याय्फवाय् कथं ज्वःला धाःसां मनासिव पाय्छि जुई । 

नेपाल तण्डुकार समाजयात सुझाव :-

१. नेपाः देय्या राष्ट्रिय सांस्कृतिक सम्पदया जगेर्ना यासें उकियात निरन्तरता कायम यायेगु ज्याखँय् नेपाःया आदिवासी जाति तण्डुकार समाजया योगदान व अस्तित्वयात गेसुलाक्क न्ह्याकेमाःगु इयामाग खः ।

२. तण्डुकार समाजया वर्तमान लक्ष अनुरुप दैनिक मजदुरी इलम घन्दा याना वइ च्वंपिं व ब्यापार ब्यबसायी पेशाय् लगेजुया च्वंपिनिगु क्षमता विकासयाना यंकेफयेकेगु अवसर चुलाकेत उत्साहित यायेगु, मन थकायेगु ।

३. तण्डुकार समाजप्रति थःजातिय बुद्धिजिवी तय्गु धारणा/छ्याता (शुझाव) या लागि आह्वान यायेगु थुकि सर्वाङ्गिण समाज/समुदाय दुनेया सुंन तण्डुकार जः/जातिं थःगु नुगः खँ तयादिगु मन दुसा लसकुसयाना ज्याखँया ग्वसा न्ह्याकेगु जुइ ।

४. समाजया लागि सहयोग सहमति सहभागिता दय्केगूया निंतिं खलः पुचः दुनेया पाय्छि ब्यक्तित्व चयन यायेत समिति (ज्यासनापुचः) गठन यायेगु । थ्व खँ च्वःलय् थी थी ख्यया नांजापिं व प्रवुध्द, लब्धप्रतिष्ठित भाजु मयजुपिंत हनावना सम्मान अभिनन्दन आदि इत्यादि उगुंथुगुं ज्याखँ छसिकथं पुवंकेगु । थुकिया लागि फुक्व लागा कच्चायात बभिचत (न्हय्पं तिंस्वाकेगु) यायेगु जुइ ।

५. समाजया लागि थःगुहे स्वामित्व भवन धःस्वाकेत कुतः व्याकेगु, थुकि जग्गा खरिद तथा भवन निर्माण समिति यात आह्वान इनाप याय्गु व याकेविगु ।

६. अन्तरजातिय संस्कार/सम्वन्ध ब्वलंका यंकेगु

Homogeneousity  Heterogenesis  या दर्शन व अवधारणा कथं भावनात्मक ब्याख्या थुइकेगु ।

७. देशय् ब्वलना वइच्वंगु अशान्ति व द्धन्दया माहौलयात दिगो शान्ति यायेगु /याकेविगु ज्याखँय् / ज्या झवःलय् ब्वति कयाः समाज पाखें एक्यवद्धता जाहेर यायेगु । 

८. मानवाधिकारया प्रत्याभूति अनुरुप समर्थन न्ह्याकेगु । 

९. अतिवादी /अवसरवादी /कट्टर साम्प्रदायिक/अंहकारवादी मनस्थितियात ताःपाका इया ह्युपा कथं पलाः न्ह्याके फयेकेगु । 

१०. आर्थिक उपार्जनया ह्वताः चुलाका यंकेत तण्डुकार समाजया आजिवन सदस्य तय्गु ल्याःचाः अप्वःय्का यंकेगु । छेँखा पट्टिक छम्ह आजिवन सदस्य जुया दित इनाप यायेगु /उत्प्रेरित यायेगु ।

११. जाति समाजप्रति जनादेश (mandate)अभिवृद्धिया लागि कर्मकान्ड व संस्कारया थी थी लागाया गुथि मार्फत सम्प्रेयण या ज्याखँ /ज्याझवः न्ह्याकेगु । 

१२. न्ह्यलुवा जुया सुनं जाति समाजया ब्यक्तिं पला न्ह्याकुगु दुसा नेतृत्व विकासया लागि तिवः विगु ।

१३. थननाप तःसकं लुमंके बःहगु छु दु धाःसा तण्डुकार तय्सं थःगु धार्मिक संस्कारयात कयाः गौरवाणित जुइ मागु दु । छाय् धाय्वलय् दँय्दसं स्वयम्भुइ चैत्र शुक्रल रामनवमी कुन्हु जुइगु फर्किवाता पुजायात ब्यापक तण्डुकार जातिया अस्तित्वं जाःगु मौलिक धर्मकर्मया सम्पदा खः धकाः भापिया काय् मागु दु । उगु इया मुर्त शिलालेख ÷चिंदुसा जगेर्ना मयासें मगाः खः ।

१४. अले मेगुहानं प्राचिन इलं निर्सें तण्डुलकार्र  आया तण्डुकारतय्गु मौलिक संस्कृति व सभ्यताया प्रतिक करुणामय् बुंगद्यः (रातों मत्स्येन्द्रनाय) या रथजात्रा विश्व सम्पदा सूचिया धलखय् लाइगु व लाकेविगु प्रकरण यातनं ब्याक्क तण्डुकार जातिय समाज पुचःलं सरोकार व च्युता तय् मागुलि तसकं लुमंके बःह जुगु दु । वुंगद्यः थन नेपाः गालय विज्याकेगु मंका पुचलय् आया झि तण्डुकारतय्या छम्ह पुर्बज ललित ज्यापु (रथ चक्र) नं दुथ्यागु खः) 

१५. इलं ह्वाकथं माःमाःथें ज्याझवः न्ह्याकायंकेगु निंति समाज पुचःलय् सहलह ब्याकेगु जुइ । ने. सं. ११२६ चिल्लागा तकया दुने  खुक्वःगु तःमुज्या क्वःचायेकेगु कुतः यायेगु जुइ । ब्यापक फुक्व ज्याखँया लागि ग्वाहाली दइकथं सकलसिगु उजं काःया छगु आर्थिक ट्रष्ट -(Financial Trust) निस्वने फय्के माःगु दु ।

नेपाल तण्डुकार समाजं थःगु ब्यापक जातिय खलः पुचः यात पुर्बाग्रहरहित मंकापहनं कृयाशील व ग्वाहालिमि जुइकेगु मूतातुना कथं थन थुलिजकसां सहलहया म्हसिका ग्रन्थ न्ह्यब्वयागु जुल । थ्व ज्याखँया अवधारण व अभिब्यक्तयात आत्मसात याना दित इनाप याना ।

Conclusion:-