ज्यापु समाज

१. म्हसीका :-

नेपाःया थी–थी जातिमध्ये नेवाः समाज दुनेया छगू जाति खः ज्यापु जाति । नेवाः समुदाय दुने बुँज्या याइपिं छगू जाति खः ज्यापु जाति । थ्व जातिया उत्पत्तिया विश्लेषण यायेबल “ज्या” खँग्वः निगूू खँग्वः “ज्या” व “फु” मिलये जुयाः जूगु धैगु धापू दु । “ज्या” धैगु ज्या हे जुल अले “पु” धैगु “फु” खँग्वःया अपभ्रंश जुयाः “पु” जूगु धैगु धापू दु । “फु” या अर्थ खः न्ह्याःगु नं ज्या यायेफु । अर्थात न्ह्याःगु नं ज्या यायेफुपिन्त ज्यापु धायेगु यायेगु खः ।। अले मेगु छगू नं धापू दु व खः स्वनिगूलय् ज्यापुतय्सं पिइगु वा मध्ये छगू मुख्यगु वाया नां खः “पुवा”  । अले वहे पुवाया नामं नं ज्याया लिउने पु तयाः ज्यापु धायेगु याःगु धैगु नं धापू दु । सामाजिक संरचना, धर्म(कर्म, संस्कार, संस्कृति, व जनसंख्याया हैसियतं नेवाः समाज दुने थ्व जातिं महत्वपूर्ण थाय् कयाच्वंगु खनेदु ।  

         नेवाः जातिइ विद्यमान विभिन्न जातितय् गनं, गबलय्, गथे वल धैगु ऐतिहासिक स्रोतया प्रामाणिक आधारत दःसां थ्व जाति गनं वल धैगु प्रमाण आतक खनेमदु खालि अनुमान बाहेक । गथेकि, इतिहासविद् बाबुराम आचार्य व जगदीशचन्द्र रेग्मीजुं (१९७८ः १०) थ्व जातिया पुर्खात लिच्छवि व महर्जन धैगु नां महाजन (अर्थात तसकं तःधंम्ह) खँग्वलं जूगु खः धाःगु दु । अथेहे लैनसिंग वांग्देलजुं थ्व जातिया वंशजत किरातत जुइमाः धकाः विश्लेषण यानादिइगु दु । तर, वंशावलीया आधारय् स्वयेबलय् मल्ल स्वयाः न्ह्यः लिच्छवि, लिच्छवि स्वयाःन्ह्यः किरात, किरात स्वयाःन्ह्यः आभिर, आभीरस्वयाःन्ह्यः महिसपाल व वस्वयाःन्ह्यः गोपालवंशीतय्सं राज्य याःगु खनेदु ।। गोपालवंशावलीया लिधंसाय् धायेगु खःसा ज्यापुत किरातकाल स्वयाःन्ह्यःयापिं खः ।। अकिं ज्यापुत स्वनिगःया भूमिपुत्र वा आदिवासी खः । 

          जयस्थिति मल्लं जातीय वर्गीकरण यायेन्ह्यः निगू जक जात दुगु खः – भारो व भाबो । शासक वर्गयात भारो धाइगु खःसा मेपिं सम्पूर्ण वर्गयात भाबो धाइगु खः ।। अबलय् ज्यापुतय्त भाबो धाइगु खः लिपा वयाः जातीय वर्गीकरण धुंकाः भाबो हे ज्यापु जूवःगु खः । उकिस नं ज्याया आधारय् थ्व जातीय नं विभिन्न थरया वर्गीकरण जुल, गथेकि, महर्जन, डंगोल, सुवाल, सिं, प्रजापति, अवाःल, ग्वाला (सापू, मेपू) काबुजा, मू, लावत, पिहि वा पहि (पहरी), आदि । थ्व हे विभिन्न समुदायया सम्मिश्रित जाति खः ज्यापु । ज्यापु जातिदुने विभिन्न थरया अर्थ थुकथं दु :-

– ज्यापु जातिइ महर्जन गबलेंनिसें जुल व थुकिया अर्थ छु धैगु सीमदुनी ।
– न्हापा–न्हापा बुँ दायेगु ज्या याइपिन्त डंगोल धकाः धाःगु खः ।
– भोजय् सुवाःया ज्या याइपिन्त व तलेजु भवानीयात जा थुइम्हसित सुवाल धाःगु खः धैगु धापू दु ।
– सिं
– चायाःगु भारा दयेकीपिन्त प्रजापति वा कुम्हाः धाःगु खः । येँया ज्याथा, त्यंगः, तःननि, वन्दे, कुमाःननि, क्वहितिया नापं यल कुम्हाः व जमःकुम्हाः नं दु । ज्याथा कुम्हाःतय्सं पुजाया लागि अयलीं–मयलीं भाराया सामानत दयेकी । त्यंगः कुम्हाःतय्सं भ्यगः, सलाःपाः व ततःग्वःगु भारा दयेकी । क्वहितियापिं कुम्हाःतय्सं घः दयेकी । तःननिया कुम्हाःतय्सं धौभेगः दयेकी । वन्देया कुम्हाःतय्सं धौभेगः व हाकुभारा दयेकी । जमःयापिं कुम्हाःत जनमाद्यः व करुणामय्द्यःनाप स्वापू दु । कुम्हाःतय्गु ज्या भारा छिइगु ज्या जूसां मू ज्या बुँज्या हे खः । थौंकन्हय् कुम्हाःतय्सं भारा छिइगु ज्या त्वताहये धुंकल ।
– छें दयेकेत अंगः दनीपिन्त अवाल वा अवाः धाइ ।
– सा लहीपिन्त सापूव मे लहीपिन्त मेपू व इमित ग्वाला धाइ ।
– तब्वः भिंद्योत्वाःया ज्यापुतय्त कावुजा धाइ । मोहनीबलय् तलेजु भवानी देगलय् थहां–क्वहां बिज्याइबलय् काहा बाजा पुइगु ज्या याइगुलिं थुमित कावुजा धाइगु खः । थुमित तब्वःत नं धाइ । थुकिया कारण दु, व छु धाःसा, तलेजु भवानीया पुजाया इलय् काहा बाजा पुयाःगु बापतय् करीव ५ फितया छगू तःपाःगु ढकिइ तयाः छगू भाग बिइ उकियात तःब्व धाइ । तःया अर्थ तःपाःगु व ब्वयाः अर्थ भाग वा तःब्वगु भाग वा तःब्व । तःब्वगु भाग काइपिनिगु त्वाः जूगुलिं तःब्व त्वाः जूगु अले व त्वाः भिंद्योत्वालय् लाःगुलिं तःब्व भिंद्योत्वा धाःगु व इमित लिपा तःब्वत वा कावुजा धाःगु खः ।
– जनमाद्यो व करुणामयद्योनाप सम्बन्धित मूस्वां पिइपिन्त मू धकाः धाइ । मूस्वां मूतय्सं बाहेक मेपिंसं पिइमज्यू ।
– पिइ वा पहरी ज्यापु जाति दुनेया जाति खयाःनं थुपिं यलया छगू गामय् जक दु ।
ज्यापुदुने थाय्या लिधंसाय्, छुं नसाया लिधंसाय, व विभिन्न लिधंसाय् विभिन्न उप–नां यक्कहे खनेदु, गथेकि
– बकुला,
– पाछै,
– फकं,
– बकं,
– तुकं,
– यतखामि ज्यापु,
– वतुमि ज्यापु,
– थःने ज्यापु,
– क्वःने ज्यापु,
– नालवन्दी
– पुलुपुलु
– फू बरे,
– नौमुरी ज्यापु,
– धौभेगः कुम्हाः,
– हाकु कुम्हाः,
– ह्याउँ कुम्हाः,
– ब्यासि कुम्हाः,
– भ्यावरा,
– सँय्ख्वा,
– ख्याः,
– मस्र्या,
– लाखय्,
– नवःचा,
– स्याबजि ज्यापु
– माकः,
– घउचा,
– अथेहे गुथिया लिधंसाय् मू स्वां खल गुथियापिंत मू ज्यापु,
– गों गुथिखलयापिंत गों ज्यापु, आदि ।

१.१. थाय्वाय् :-
थ्व जातिया मू बसोबास वा मू थाय् खः स्वनिगः । धाथें धायेगु खःसा स्वनिगःया येँ देय्या बनागत हे ज्यापुतय् लागाया रूपं स्वयाच्वंगु दु । ज्यापुतय्गु संगठनात्मक धांचां हे थ्व खंया पुष्टि जुइ, गथेकि “स्वीनिगू त्वाः” (स्वीनिगू त्वाःया धलः स्वयादिसँ) । ज्यापुतय्गु सामाजिक, धार्मिक, सांस्कृतिक दक्वः ज्याखंत थ्वहे स्वीनिगू त्वाःया आधारय् जुइ । अथेहे, स्वीनिगू त्वाःयात नं लागाकथं स्वंगू ब्वय् ब्वथलातःगु दु, गथेकि थःने, दथु, क्वने, आदि । स्वीनिगू त्वाःया नां धलःया वर्णन रत्नकाजि वज्राचार्य, एनिक होल, जेराल्ड ताफां व कृष्णप्रसाद रिमालपिंसं नं याना दिइगु दु, तर वय्कःपिंसं थःपिनिगु सफुतिइ यानादिइगु वर्णन ज्यापुतय्सं छ्यलावयाच्वंगु परम्परागत त्वाःनाप छुं भतिचा पाःगु खनेदु । ज्यापुतय्सं छ्यलावयाच्वंगु परम्परा धैगु इलय्–ब्यलय् ज्यापुतय् त्वाः थाकुलि भ्वय् नकेमाःगु संस्कार दु । अथे भ्वय् नकिइबलय् परम्परांनिसें चलय् यानावयाच्वंगु स्वीनिगू त्वाःया नां धलः अनुसारं जक याइ । उकियात हाचांगाया याइमखु । त्वाःया नां क्वय् न्ह्यब्वयाःकथं दु ।

स्वीनिगू त्वाःया नां धलः
त्वा लागा   त्वाः थाकुलि भ्वय् नकेगु परम्परागत संस्कारकथं त्वाःया नां

थःने त्वाः
१. थबही, २. लगंछें (क्वाबाहाः), ३. कुसुबियालाछि (विज्यापु), ४. त्यःर, ५. पिलातुं
(क्वनाय्त्वाः), ६. असं (भोताहिति), ७. छ्वासलबु (तंलाछि), ८. जमः, ९. मागः (भोताहिति)
दथु त्वाः
१०.ओलाछि (प्यंगःथां), ११. वंघः, १२. वतु, १३. किलाघः, १४. यतखा (दमाइत्वाः), १५. मरुहिति, १६. त्यंगः (बालामि), १७. त्यतः, १८. महाबु, १९. मखं, २०. दुगंबही, २१. पुखुद्यां (तेबहाः)
क्वःनेत्वाः
२२. ओमबाहाः, २३. यंगाः, २४. यःबाहा (भिंद्योत्वाः), २५. क्वतब्व (भिंद्योत्वाः), २६. क्वहिति, २७. युतुननि, २८. तुकंबाहा, २९. नाय्पाचो (गोफः), ३०. तःननि (ब्वस्यः खलः, वासिं खलः, मां खलः), ३१. मुसुंबाहाः (भलननि), ३२. बकंछेँ ।

श्रोत :-  येँ ज्यापु महागुथि ।

येँ देया संगठनात्मक धाँचायात बःकयाः धायेगु खःसा ज्यापुत हे येँ देया मू वासी जुइफु । मेमेगु जातिस्वयाः थ्व जाति स्वनिगलं पिने म्हो हे जक दु । जनसंख्याया ल्याखं नेवाः समुदाय दुनेया मे–मेगु जातित स्वयाःतसकं यक्व दुगु जूगुलिं व आतक थ्व जातिया मुक्कं जनगणना मजूनिगुलिंं थ्व जातिया जनसंख्या थुलि हे दु धकाः धाये थाकु । तर नेपाःया जनसंख्याया मुक्कं ५.६ प्रतिशत नेवाःत मध्ये ज्यापुतय्गु संख्या २.७ प्रतिशत दु (जोन ह्वेल्पतनं २००१ या तथ्यांकया आधारय् याःगु छगू विश्लेषण अनुसारं) । थुकथं संख्याया ल्याखं नेवाः दुने विभिन्न जातित स्वयाः थ्व जातिया ल्याः उप्पो दु । अलय् मेगु खं छु धाःसाः थ्व जातिया लागा (जनसंख्या व थाय्) तसकं तःधंगुलिं येँ स्वनिगः दुने नं (येँ, यलः, ख्वपः, व गांलागाय्) थ्व जातिया दुने नं थपिनिगु सामाजिक, सांस्कृतिक, धार्मिक संस्कारय् भति–भति पाःगु खनेदु । अथेजूगुलिं, छगू सिमित समय व स्रोतया कमिं यानाः थ्व जातिया दक्को जनसंख्या व लागायात कःघानाः दक्वसित कःघानाः थ्व प्रोफाइलय् दुथ्याकेमफुगु जुल । अले थुकिया लागि मुक्कं येँ स्वीनिगू त्वाःयात आधार कयागु खः ।

१.२. भेषभूषा :-

थः पिनीहे स्थानीय तानय् थानागु कापःया तपाःलं, सुरुवाः, जनी व तख्व तपुलि ज्यापु जातिया मिजं भेषभुषा खःसा मिस्तय् नं थानाकापःया पुतु दुगु लं व हाकुगु पतासी (सारी), जनी खः । अथेहे न्हाय्पनय् मारचा, रिंग, तुकि, गःपतय् सिखः, तुतिइ कलि, व ल्हातिइ चुरा मिस्तय्गु तिसा खः । अथेहे मस्तय्गु लं नं थाना कापःया साधारण लं सुरुवाः खःसा मिसामस्तय् जांगा दुगु सुरुवाः खः । तर थौंकन्हय् थ्व वसःया चलन मदये धुंकल ।

१.३. ज्यापुतय्गु विशेषता :-

२. सामाजिक संस्कार 
थ्व जातिया सामाजिक संस्कारया विश्लेषण छसिकथं थथे दु :-

२.१. मचाबु संस्कार

धौबजि नकःवनेगु :- थः म्ह्याय्मचा इही यानाः बियाःछ्वये धुंकाः दकलय् न्हापांया मचा प्याथय् दइबलय् थःछें धौबजि नकःवनेमा । 

घ्योबजि नकःवनेगु ।

सिसापालु कंकेगु :- दकलय् न्हापांया मचा बुइबल् भम्चाया थःछेंय् मचा बूया सूचं कंके छ्वयेमा । थ्व संस्कारयात सिसापालु कंकेगु धकाः धाइ ।
मचाबू ब्यंकेगुः मचा बुयाः प्यन्हु लिपा मचाबू ब्यंकेगु याइ ।

मचाबू ब्यंकेगु कु यंकेगु थः म्ह्याय्या दकलय् न्हापांया मचा बुइबलय् थःछेंपाखें मचाबू ब्यंके ज्वलं कु म्ह्याय्याथाय् यंकेमाः । 

मचाबू स्वःवनेगु :- मचाबू ब्यंकेधुंकाः थःथितिपाखें मचाबू स्वःवयेगु याइ । अन्दाजि बाःछिलिपा थःछेँपाखें न्हापालाक्क कु यंकी । थ्वयाःत मचाबू कु यंकेगु धाइ । अले तिनि थःछेँपाखेंया थःथितिपिं मचाबू स्वःवयेगु याइ । वयाः लिपा थः म्ह्याय्यात थःछें लही यंकिइ । वयाःं लिपा मिसाया भाःतया छेँपाखें थः भौ व मचायात बिचाः यायेत माजु वनाः मचाबू स्वःवनी । 

न्हाय्पं प्वाः खंकेगु :- मिसामचा जूसा न्हाय्पंया क्वय् च्वकाय् प्वाः खंकी । मिजंमचा जूसा क्वय्या नापं जव न्हाय्पंया च्वय् नं प्वाः खंकी ।

जा नकेगु :- मिसामचा जूसा न्याला दतकि व मिजंमचा जूसा न्हय्ला दयेव जा नकेगु याइ । जा नकीबलय् गणेद्योयात पुजा यानाः नकेगु याइ ।

बुदिं हनेगु :- मचा निदँ दतकि निरबुनि धकाः गणेद्योया नापं मेपिं द्योया पुजा यानाः बुदिं हनी । अले प्यदँ दतकि प्यरबुनिया बवुदिं हनी । थथे बुदिंं हनिबलय् मचायात निदँ जूसा निगः योमरि व निगः ल्वंचा मरि क्वखायेकाः बुदिंं हनि व प्यदँ जूसा प्यंगः योमरि व प्यंगः ल्वंचा मरि क्वखायेकाः बुदिंं हनी । अले बुदिंं हनाया खबर मचाया पाजुयाःथाय् निदँबुनि जूसा २२ गः व प्यदँबुनि जूसा २४ गः योमरि ज्वनाः याःवनि । अले पाजुपिंसं मचायात वसः देछायाः सगं बिइमाः । 

इही यायेगु :- मिसामचा स्वदँ पुलावन धायेव बिजोर वर्ष लाकाः इही यायेगु याइ । इही याइबलय् इही मुंकुथाय्, जंक्व याइथाय्, वा चिबाः पलिस्था याइथाय् यायेगु याइ । 

बाह्रा तयेगु :- मिसामचाया इही यायेधुंकाः भचा तःधी जुइवं रजस्वला मजूनिबलय् बिजोर वर्ष लाकाः साइत स्वयाः विधिपूर्वक बाह्रा तयेमाः । बाह्रा तइबलय् निभाः जः मवःगु ख्युंगु क्वथाय् तयेमाः । यदि थ्व ईया दुने बाह्रा तयेमफयाः छुं गथें जुयाः रजस्वला जुल धाःसा मचा थःहे क्वथाय् वनाः बाह्रा च्वनेमाः । बाह्रा तयेत साइत कथं बहनी बाह्रा ख्याः पुज्यानाः तयेमाः । वयाःं प्यन्हु लिपा क्वंचिकं सायेकेगु याइ । क्वंचिकं मसायेकुतले मचां चि नयेमज्यू । पेन्हु लिपा क्वंचिकं सायेकी । क्वंचिकं सायेके धुंका जय्बिलिं क्यनी । जयबिलि क्यनेधुंक थः स्यान्या जहान परिवारपिसं भिंगु पुजा आजा गनं वने मज्यू । वयाः लिपा थःथितिपिंसं मचायात छुस्या(मुस्या नकःवइ । छुस्या(मुस्या नकःवइपिंत बांलाक भ्वय् नकी । झिंनिन्हु दयेकाः बिधिपूर्वक बाह्रा पिकाइ । बाह्रा पिकाइबलय् गणेद्यो व सूद्र्योयात पुजा यानाः मचायात दकलय् न्हापां सूद्र्योया दर्शन याकी अले बौयात ख्वाः स्वकी । वयाःं लिपा मचायात बौरां छुइ । 

कय्तापुजा (बर्तबन्ध) :- मिजंमचा भचा तःधि जुल धायेव कय्तापुजा याइ । 

वःला छ्वयेगु :- स्वीनिगू त्वाःया विभिन्न त्वाःया विभिन्न द्योयाथाय् वःला छ्वइ । गथेकि, थःने इलाकाया यक्वसिया कतिंपुन्हि खुन्हु स्वयम्भुइ वःला छ्वइ, अथेहे थःने इलाकाया वलाछि, प्यंगः थां, लगंछें, क्वाःबाहाः, कुसुमबियालाछि, बिज्यापु त्वाःयापिनि सिघःपुन्हिखुन्हु सिघलय् छ्वइ, तेबहाः, वतु व दुगंबहीयापिनि पांचरय्बलय् लुंमरीइ छ्वइ, त्यरः त्वाःयापिनि बालाचरय्बलय् यपिंख्यः वा लुतिइ छ्वइसा मेगु छगू त्यःरमितय् भोरी गणेद्योयाथाय् छ्वइ, मागः (भोताहिति) पिनि स्वन्तिबलय् मय्ति छ्वइ, अले क्वःनेयापिनि पचिमरः पंचमिखुन्हु पचली छ्वइ । ज्यापु संस्कारय् वःला मछ्वयेकं मिजं मचा वयस्क जुइमखु । वःला छ्वयेधुंकाः तिनि वयाःत त्वाःलय् दुतिनिगूु जुइ । वःला मछ्वयेकं त्वाःलय् दुकाइमखु । अकें ज्यापुतय् वलाःया बिस्कं महत्व दु । वःला झिं निदँय् छकः छ्वइ । वःला स्वदँ तक छ्वयेमाः । यदि वःला छ्वयाः स्वदँया दुने व मचाया कय्तापुजा मजूनिसा स्वदँया दुनेहे यायेमा । स्वदँलिपा सपना वा पूर्ण लाकेगु विधिं पुजा यानाः पुवंकेमाः । थ्वयाःत दरु यायेगु नं धाइ । वयाःं लिपा धिमय् स्यना त्वाःलय् दुकाइ । थथे झिंनिदँय् छक वःला छ्वइ व झिंनिदँय् छकः धिमय् स्यनाः त्वाःलय् दुतिनी । गुलिसियां झिंनिदँया दुने खुदँय् धिमय् स्यनी व खुदँलिपा धुन्याः वा प्वंगा स्यनी । धिमय् व पोंगा स्यनी । धिमय् स्यनीबलय् नं परंपरांनिसें यानावयाःच्वंगु नासःद्योया साधना, आराधना यानाः विधिपूर्वक संस्कार पुरा यानाः जक याइ । धिमय् स्येनेधुंका ब्वसं वनी । न्हापा(न्हापा त्वाः(त्वाःलय् वा थःने, दथु व क्वःने त्वाःलय् ब्वसं वनेगु चलन दु, तर आः मदयेधुंकल । आः वयाः द्योयाथाय्, थकू जुजुयाःथाय् व हनुमानढोकाया नासःचोकय् वनेगु यानाच्वंगु दु ।

२.२. इही (विवाह) संस्कार  

            ज्यापु जातीय दुने इहीया व्यवहार परम्परानिसें स्वंगू कथं न्ह्याका वयाःच्वंगु खनेदु – परम्परागत लमिपाखें भम्चा स्वकाः यायेगु, स्वयम्वर जक याना चिकिचाधंगु विधिकथं अःपुक यायेगु, व यःत्यः जुयाः विस्के यंकाः छुं दिं सुचुकाः वयां लिपा माःकथं यायेगु ।
             परम्परागत विधिव्यवहारकथं याइबलय् लमिया पाखें भम्चा स्वकाः याइ । थुकथं याइगु इहीलय् लमिया तःधंगु भूमिका दइ । लमिपाखें भम्चा मायेकाः चूलायेवं खँ क्वःछिइत लाखा बिइगु ज्या याइ । वयाःं लिपा भ्वय्या लागि लैकाः चिइगु ज्या याइ । लैकाः चिइगु ज्या धैगु भ्वय्या लागि माःकथंया ज्वरजाम यायेत सल्लाह याइगु खः । लैकाः चिइबलय् सुवाः, पाजुपिं, जिलाजंपिं, फुकीपिं व त्वाः खलःया हनेबहपिं मुनाः सहलह याइ । वयाःं लिपा साइतय् मू भ्वय् याइ । 

लाखा बिइगु :- लमिपाखें भम्चा मायेकाः, जातः मिलये यायेधुंका खँ क्वछिइत लाखा बिइगु याइ । लाखा बिइ धुनेवं खँ पक्का जुइ । लाखा बिइत लमिया नापं माजु वनी । अले लाखाया सामानय् झिंनिग तग्वःगु ग्वय्, चाकु (दुइ पाउ) छग्वारा, छ तका धिवा, व सिन्हः लम्पिचाय् तया व दक्कं लीया वाताय् तया ह्यांउँगु कापतं पोचिनाः, सुकुन्दा छगः ज्वनाः मिसाया छेंय् वनी । वयां लिपा झिंनिधानि मरि लाखा, दुरु लाखा, व केरा लाखा कायेगु चलन दु । तर, आः वयाः मरि लाखा, दुरु लाखा व केरा लाखा कायेगु चलन मदये धुंकल ।
पय्न जा नकेगु :- बियाः छ्वये न्ह्यः मू भ्वय्या दिंखुन्हु पाजु मलेंं भिंचाया शुभकामना यासें सगं बियाः पय्नजा नकी । वयां लिपा बियाः छ्वयेधुंका थःथितिपिंसं पय्नजा नकी ।
लस्वःवने न्ह्यः निकःख्यः वनी निकःख्यः कु ज्वनाः । (निकःख्य कु ज्वलं, अनुसूचि –२) । निकःख्यः वनीबलय् निनि, पाजु, काकि, लमि व मामत क्वतः ज्वना वनी । मांमतं भमचा जुइम्हसित सगं बिइ अले निकःख्यः वंपिंत भ्वय् नकी । वयाः हे झ्वलय् लस्वःवंपिं थ्ंयंकःवनी । (लस्वःवनेगु कु ज्वलं, अनुसूचि –४) । लस्वःवनिबलय् ज्यापु जातिया थःगुहे परम्परागत बाजं ज्वनावनी । लस्वःवंपिं भमचा पितमब्यूतले बाजं थानाः मे हालाच्वनी । उकीया दुने निकः कौला याकी – मिजंया पाखें छकः व मिसाया पाखें छकः । कौलाय् समय्–बजि, छ्वय्ला, मुस्या, पालु व वया नापं बेची व मलय् व पाचः ।
भमचायात समाः वयाः काकि, तःमां, निनिपिंसं याकी । समाः याके धुंकाः ग्वय् कायेकीगु ज्या क्वकालीनिसें छसिकथं क्वचायेकी । मां व बाःयात पुतु ग्वय् बिइ । ग्वय् कायेगु ज्या सिधयेवं थाय्भु नकेगु याइ । (थाय्भु ज्वलं, अनुसूचि – ३) । थाय्भु नके सिधयेवं छम्ह फुकीनं थाय्भु छ्वासय् वाये यंकी । वयां लिपा मामतं भमचायात सगं बियाः ल्हाः ज्वनाः थनी । अले भमचाया पाजुं लुकुंछिनाः गणेद्यो चाहीकाः दुलय् तइ (थौकन्हय् मोटरय्) । अले ससःअबुं दूफांगा फायेकी । वयां लिपा भमचा ज्वनावइ । भमचाया थःगु लागा सिधइथें च्वनेव मिसाया पाखेंया व मिजंया पाखेंया दथुइ खँलाबला जुइ । वयां लिपा जन्ति न्हयःने न्हयाःवनी, छ्येंय् थ्यनेवं भमचायात लसकुस यानाः छ्येँय् दुतयंकी । (लसकुस ज्वलं, अनुसूचि –६) । वयांलिपा सब्जंब्व (अनुसुचि ( ३) नकेगु अर्थात स्वयम्वर अर्थात ह्वंकेगु याइ । (ह्वंकेगु ज्वलं, अनुसूचि –७) । व धुंकाः ग्वय् कायेकेगु याइ । अले झिन्हु भ्वय् नकी । अले मू भ्वय् अर्थात पां नकी । (मूभ्वय् ज्वलं, अनुसूचि – ८) भ्वय् वःपिंत (भुतुखां छम्ह वा ब्याः दक्कोसित) ग्वय् फयेका भ्वय् नकी । भ्वय् सिधयेव सकसितं पां मह्री छता–छता बियाः बिदा यानाछ्वइ ।
मिसाया थःछ्येंपाखें बहनी बेली भ्वय् नयाः ख्वाः स्वःवइ । ख्वाः स्वःवःपिन्त छ्वय्ला, मुस्या(पालु व छ्वय्ला, मह्री छता तयाः थ्वँ अय्लाः नापं तुच्चा याकी । तर, थौंकन्हय् तुच्चाया परिकार हिलाः भचा तपाः यानाहःगु दु । 

क्वथा भ्वय् :- मिसाया पाखें क्वथाभ्वय् वनेगु चलन दु । मिसाया पाजु, मले, कका, काकि, लमि व लमिया भाःत, व मेपिं यानाः झिंनिम्ह खानाः सगं ज्वनाः क्वथा भ्वय् वनी ।

वंजला वनेगु :- भ्वय् सिधयेका कन्हय्खुनु ब्यःसःद्यइथाय् वनाः सिंचा फायेकाः भ्वय् नयाः लिहां वइ । छेंय भ्वय् बांलाक क्वचायेमा धका कामना यासें पाकना गणेद्योयात उप्पोयानाः भाकला यानातइ अले भ्वय् क्वचायेव पाकना द्योयाथाय् नं पुजा वनी ।
अथेहे गुलिसियां भ्वय् क्वचायेव ससपुजा अर्थात लसता भ्वय् नं न्यायेकीगु चलन दु ।
विवाहया अन्तिम चरणय् जिलाजं दुचायेकेगु खःसा भिं ब्यलि याकाः भ्वय् क्वचायेकी । भ्वय् सिधयेका सकसितं अंय्था मह्रि छता–छता वियाः बिदा बिइ । 

२.३. जंक्व

मेमेगु जाति थें थ्व जातीय नं सुं नं व्यक्ति न्हय्न्हय्दँ पुल धायेवं जंक्व यायेगु संस्कार दु ।

२.४. सि संस्कार

•  सी उथये यायेगु व सी उइगु ज्या सी गुथि वा सना गुथिं याइ । सी उइगु ज्या गोंतय्सं याइ । थौंकन्हय् गोंयाःगु ज्या सना गुथि वा सी गुथिं हे यानाहःगु दु ।
•  देवं तयेगु ।
•  सनाः हायेगु ।
•  छ्वासः वायेगु, पाखा कुँ गथेगु ।
•  सिथं यंकेगु, सनाः वनेगु ।
•  पिचा वायेगु ।
•  बिचाः हायेगु ।
•  चिपं थीकेगु ।
•  लोचाः फयेगु,
•  न्हय्न्हुमा तयेगु ।
•  झिन्हु दुखुन्हु दू ब्यंकेगु ।
•  झिंनिन्हु दुखुन्हु घःसू यायेगु ।
•  झिंस्वन्हु दुखुन्हु झिं स्वन्हु लत्याः यायेगु ।
•  लत्याः दुखुन्हु लत्या यायेगु ।
•  लय्प्यं थयेगु वा लय्पतिकं झिं निगू तीर्थय् सह्राद्ध याना दान विइगु ।
•  द्यो–द्योपतिकं मत च्याकः वनेगु ।
•  सापारुखुन्हु साया छ्वयेगु व सायाः वःपिंत मरी, फलफुल तया भाग वियाः दुरु त्वंकेगु ।
•  इन्द्रजात्राबलय् द्वादसीखुन्हु उपाकू वनेगु व चतुर्दशीखुन्हु दागिं वनेगु ।
•  बालाचःह्रेखुन्हु पशुपती बाला ऊ वनेगु ।
•  पां व्वनेगु ।
• खुला यायेगु ।
•  दकिला यानाः बर्खि फुकये यायेगु ।
•  निदँतिथि यायेगु ।
•  दँय्छकः सह्राद्ध यायेगु ।
•  लत्या, खुला, दकिला, व सह्रादबलय् थःथितिपाखें प्यनय् छाः वनेगु ।

३. संस्कृति

३.१. गुथि संस्कार
          थ्व जातिया दकलय् तःधंगु संस्कार धैगु हे गुथि संस्कार खः । थुकियात न्हय्गू कथं ब्वथलाः विश्लेषण यायेफु (क) थःगुहे कुल परम्परागत गुथि, (ख) सी गुथि, (ग) सांस्कृतिक गुथि, (घ) धार्मिक गुथि, (ङ) सामाजिक वा परोपकार गुथि, (च) सामूहिक सेवा गुथि, (छ) देय् सेवा गुथि ।

(क) थःगु हे कुल परम्परागत गुथि :-
           थःगु कुल परम्परायात न्ह्याका तयेत देवुचा गुथि व थःगु कुलया पितृतय्या लागि सोह्रसराद्ध गुथि न्हयाकातःगु खः ।

(ख) अथेहे सी गुथिं :- 
             थःपिनि परम्पराया ज्याया नापं मेपिनि सेवाया ज्या नं याइ । 

(ग) सांस्कृतिक गुथि :-
            त्वाः गुथि व नासःपुजा गुथि । त्वाः गुथिं थ्व जातिया मू संस्कृति धिमय् बाजायात निरन्तरता बिइगु ज्या याइसा नासःपुजा गुथिं मेमेगु विभिन्न दाफाया बाजं व मे यात जगेर्ना व सम्बद्र्धन यायेगु ज्या याइ । 

(घ) धार्मिक गुथि :-
           थ्व गुथिनाप विभिन्न धार्मिक गुथित लाःवइ, गथेकि संलुसीवा, तिसा –बिचाः, चःह्रय् सिवा, चौथि सिवा, पंचमी सिवा, अष्टमी सिवा, पुन्हीसिवा, सागुथि । संलुपतिकं द्योयाथाय् वनाः पुजा यानाः भ्वय् न्यायेका वयाःच्वंगु गुथियात संलुसिवा गुथि धाइ । अथेहे द्योयात तिसा छानाः गुथिया पलिस्था यानातःगु गुथियात तिसा बिचाः गुथि धाइ । थ्व गुथिं दँय् छकः द्योयाथाय् वनाः तिसा बिचाः यानाः विधिपूर्वक पुजा यानाः भ्वय् न्यायेका वयाःच्वंगु दइ । अथेहे चःह्य् सिवा गमय्, चौथि सिवा गणेद्योयाथाय्, पंचमी सिवा भैरःद्योयाथाय्, अष्टमी सिवा करुणामय द्योयाथाय्, पुन्हिसिवा स्वयम्भुइ आदि थासय् वनाः पुजा यानाः गुथि न्यायेकीसा भिंद्योत्वाःया तब्वत्वाःया सा गुथि धाःसा बिस्कं खनेदु । थ्व गुथि तब्व भिंद्यो त्वाःयापिंसं परंपरानिसें दँय् दँय् पतिकं माघ १ गते खुन्हु मरुगणेद्योया न्हयोने च्वंम्ह भूतेश्वर भैरवयात भ्याय्चा बलि बियाः पुजा यानाः मध्यान्नय् काष्ठमण्डपया पश्चिमपाखेया दबुलिइ गोरखनाथया पुजा राजोपाध्याय पुजारी पाखें यानाः भूत पन्छयेयानाः ३२ पाठी छ्व कीर्तिपुरं सा हयाः नकाः देगःया गजुलिइ पताकाा छायाः, गजुलिइ योमरि, लोंचामरि, चतामरि, ह्वलाः पुजा यानाः गुथि न्यायेका वयाच्वंगु दु ।

(ङ) सामाजिक वा परोपकार गुथि :-
          लोक कल्याणया लागि खुसिइ तां छुइगु, लँ दयेकेगु व भिंकेगु, चौरा (फलचा) दयेकेगु व भिंकेगु , व विभिन्न जात्रा–पात्राय् लः त्वंकेगु, साखःति त्वंकेगु गुथियात सामाजिक वा परोपकार गुथिकथं कायेफु ।

(च) सामुहिक सेवा गुथि :-
          थ्व गुथिइ लसतां दयेकातःगु विभिन्न गुथित लाःवइ । थ्व गुथिया मू तातुना खः मंकाःज्या । ज्यापुतय्गु मू ज्या बुँजया खः । बुँजया धैगु इलय सिधयेकेमाःगु व इलय् सिधयेकेगु याकःचां सम्भव मजूगुलिं मंकाःज्या थनाः पालंपाः यायेमाः, उकिया लागि गुथि माः । वहे तातुनाः त्वालय् प्यम्ह–न्याम्हं उप्पो मिलय् जुयाः विभिन्न गुथि दयेकी, गथेकि पोत्या गुथि, नासःपुजा गुथि आदि । मंकाःज्याया लागि जक बिस्कं गुथि दयेकेमाः धैगु मदु, मंकाःज्याया लागि नासःपुजा गुथि, सी गुथि सनागुथिं नं याइ, तर, यक्को बुँ दुपिनि, यक्व जहान दुपिनि छगू निगू गुथिं मगानाः मेगु गुथि नं लस्तां दयेकी मंकाःज्याया लागि । तर, थौंकन्हय् बुँ कम जुजुं वंलिसे व विभिन्न कारणं यानाः मेमेगु गुथिया नापं थथे लस्तां निर्माण जूगु गुथित फुक्कं न्हनावनेधुंकल ।

(छ) देय् सिवा गुथि :-
           न्हापा न्हापा दँय् छकः स्वीनिगू त्वाःया छेंखां छम्ह–छम्ह मुनाः स्वयम्भूया भुइखयलय् भ्वय् न्यायेकिगु चलन दु । उकियात देय् सेवा गुथि धाइगु खः । स्वीनिगू त्वाःया छेंखां छम्ह अर्थात यें देय्या सम्पूर्ण छेंखा छम्ह–छम्ह धैगु खः अर्थात यें देया सम्पूर्ण ज्यापुतय् प्रतिनिधि मुनाः दछिइ छकः भ्वय् नयेगुया अर्थ खः दछि दुने थःपिनिगु क्रियाकलापया बारे थवंथवय् सहलह–छलफल ब्याकेगु खः । उकिं ज्यापु समाज दुने थ्व गुथिया बिस्कं महत्व दु । तर, थौंकन्हय् थ्व गुथि न्हनावनेधुंकल ।

३.२. नखःचखः

थ्व जातिं मानये याइगु नखःचखःया विवरण थथे दु :-

• गथांमुगः
• चथाः
• गुंपुन्हि
• यन्यापुन्हि
• मोहनी
• स्वन्ति
• सकिमना पुन्हि
• योमरिपुन्हि
• घ्यो–चावmु संलु
• पांचरे
• खाइसंल्हु (खाइक्वाति त्वनेगु, बैशाखया संल्हुखुन्ह)
• सिथिनखः
• मांया ख्वाः स्वयेगु
• बौया ख्वाः स्वयेगु

३.३. मोहनीबलय् पिहां वइगु ज्यापुतय्गु पायाः जात्रात थुकथं दु :-

• थंबही पायाः
• यतखा पाः
• वतु पायाः
• महाबू पायाः
• तेबहा पायाः
• क्वहिति पायाः
• मागः पायाः
• असं पायाः
• किलागः पायाः
• लाय्कू  पायाः

३.४. स्वीनिगू त्वाःया ज्यापुतय्सं मानयेयाइगु द्यो जात्रा थुकथं दु :-

स्वीनिगु त्वाःया द्योजात्रा

सि.नं—त्वाः थाकुलि भ्वय् नकेगु  धलःकथं ३२ त्वाःया नां धलः—त्वाःकथं जुइगु द्यो जात्रा

थःनेत्वाः

१. थबही चकंद्यो जात्रा— चिल्लागा पारुखुन्हु याइ ।

२. लगंछें (क्वाबाहाः)

३. कुसुमबियालाछि –बिज्यापु) स्वांछपु गणेद्यो—बालाचःह्रेबलय् याइ

४. त्यःर लुति अजिमाद्यो जात्रा बालचःह्रेबलय् याइ ।

५. पिलातुं (क्वनाय्त्वाः) न्हापा न्हायकंतला अजिमाद्यो जात्रा याइगु खः थौंकन्हय् न्हनावनेधुंकल 

६. असं (भोताहिति) असंभुलु अजिमाद्यो जात्रा—- मोहनीबलय् याइ ।

७. छ्वासालबु (तलांछि) म्हेपि अजिमा जात्राद्यो —ल्हुतिपुन्हिबलय् याइ ।

८. जमः कमलाति गणेद्यो व पासिक्व अजिमाद्यो जात्रा —ल्हुतिपुन्हिबलय् याइ ।

९. मागः (भोताहिति) मय्ति अजिमाद्यो जात्रा— स्वन्तिबलय् याइ ।

दथु त्वाः

१०. ओलाछि (प्यंगथां) नरसिंह आजुद्यो जात्रा पाहांच:ह्रेबलय् याइ ।

११. वंघः वंघ आजुयात येंयापुन्हिबलय् च्यान्हुयंक द्यो ब्वयाः स्वांनं  छायेपिया हाथु हायेकाः जात्रा याइ

१२. वतु लुंमरि अजिमाद्यो पाहांचःह्रेबलय् व कमलादि गणेद्यो जात्रा—येंयापुन्हिबलय् याइ ।

१३. किलाघः किलाघः गणेद्या जात्रा पाहांचःह्रेबलय् व पुलुकिसि जात्रा येंयापुन्हिबलय् याइ

१४. यतखा (दमाइत्वाः) कंग अजिमा व पतांगलि गणेद्यो जात्रा पाहांचःह्रेहेबलय् याइ ।

१५. मरुहिति मरुगणेद्यो जात्रा— मोहनीबलय् याइ ।

१६. त्यंगः (बलामि) त्यंगः गणेद्यो जात्रा पाहांचःह्रेबलय् याइ ।

१७. न्यत न्यतभुलु अजिमाद्यो जात्रा पाहांचःह्रेबलय् व भचाखुसिया शोभा भगवतिद्योया जात्रा बालाचःह्रेबलय् याइ ।

१८. महाबू लुचुभुलु अजिमाद्यो जात्रा पाहांचःह्रेबलय् याइ ।

१९. मखं मखं गणेद्यो जात्रा पाहांचःह्रेबलय् याइ ।

२०. दुगंबही लुंमरि अजिमाद्यो जात्रा पाहांचःह्रेबलय् याइ ।

२१. पुखुद्यां (तेबहाः) लुंमरि अजिमाद्यो जात्रा पाहांचःह्रेबलय् याइ ।

क्वनेत्वाः गुरुमापायात जा नकःवनेगु जात्रा

२२. ओमबहाः पचिमह्रःबलय्पचलि आजुद्यो जात्रा माने याइ ।

२३. यंगाः पचिमह्रःबलय्पचलि आजुद्यो जात्रा माने याइ ।

२४. यःबाहा (भिंद्योत्वाः) झिंनिदँय् छक मेलाकथं भिंद्यो जात्रा याइ नापं पचिमह्रःबलय् पचलि आजुद्यो जात्रा माने याइ ।

२५. क्वतब्व (भिंद्योत्वा) पचिमह्रःबलय् पचलि आजुद्यो जात्रा माने याइ ।

२६. क्वहिति तकति अजिमाद्यो पाहांचःह्रेबलय् जात्रा याइ व पचिमह्रःबलय् पचलि आजुद्यो जात्रा माने याइ ।

२७. युतुननी पचिमह्रःबलय् पचलि आजुद्यो जात्रा माने याइ ।

२८. तुकंबाहाः पचिमह्रःबलय् पचलि आजुद्यो जात्रा माने याइ ।

२९. नाय्पाचो (गोफः) पचिमह्रःबलय् पचलि आजुद्यो जात्रा माने याइ ।

३०. तःननि –ब्वस्यःखलः, पचिमह्रःबलय् पचलि आजुद्यो जात्रा माने याइ ।

वासिं खलः, मां खलः)

३१. मुसुंबाहाः (भलननि) पचिमह्रःबलय् पचलि आजुद्यो जात्रा माने याइ ।

३२. बकछें पचिमह्रःबलय् पचलि आजुद्यो जात्रा माने याइ ।

३.५. विभिन्न नखःचखः, जात्रा–पात्राया नाप–नापं थ्व जाति विभिन्न द्योयाथाय् द्यो पाःलाः नं जुयाःवयाच्वंगु दू । गथेकि,

• वंघः आजु (वंघमि)
• मरुगणेद्यो (मरुकिसंमि)
• भिंद्यो (भिंद्यो त्वाःया तब्वखलः पाखेंजक)
• न्यतमरु अजिमा (न्यत त्वाःया ज्यापुत जक)
• कमलादि गणेद्यो व बसुन्धारा द्यो (जममित जक)
• असंमरु अजिमा (असंत्वाःया ज्यापुतजक)
• भद्रकालि द्यो छें  (वतुमित जक)
• पचलि आजु (क्वःनेया पचलि भैरब गुथि खलःयापिं जक)
• लुचुमरु अजिमा (महाबौद्धमि)
• त्यंगः गणेद्यो (त्यंगःमि)
• किलागः गणेद्यो (किलागः गणेद्योगू खलः)

जात्राबलय् ज्यापुत व मेबलय् मेपिं द्योपाः च्वनिपिं द्योपिं

• इनद्रयणि (थनेया मां ज्यापुत)
• शोभा भगवती (न्यत तहाननिया ज्यापुत)
• मैति अजिमा (मागः भोताहितिया मू खलः)
• भारि गणेद्यो (बलामित)
• म्हेपि अजिमा (त्यौडमित)
• कंग अजिमा (यतखामित)
• तकति अजिमा (क्वहितिया ज्यापुत)

३.६ ज्यापुतय् द्यो प्याखं दुगु त्वाः थुकथं दु :-

क. न्यत, ख. किलाघः, ग. यतखा ।

३.७. ज्यापुतय् म्हयाय्मचा कुमारी याइगु त्वाः थुकथं दु :-

क. मखं त्वाः (थौंकन्हय् न्हनावनेधुंकल), ख. किलाघः त्वाः ।