होलि
डा. चुन्दा बज्राचार्य
चिल्लाथ्व अष्टमी अर्थात फाल्गुणशुक्ल अष्टमीकुन्हु थाय् थासय् चिर स्वानाः सुरु जुइगु होलि, चिल्लाथ्व पुन्हि अर्थात फाल्गुण शुक्ल पूर्णिमाकुन्हु चिर क्वथलाः चिर वाये यंकल धायेवं तिनि होलि सिधःगु जुइ । होलि पर्वयात सरकारं राष्ट्रिय पर्व कथं मान्यता बियाः होलि क्वचाइगु दिं होलिपुन्हि छन्हु राष्ट्रिय बिदा हे बिया वयाच्वंगु दु । होलि सुरु जुइगु दिं चिर स्वाइगु जुगुलि उगु दिंयात चिर स्वाइगु अष्टमी हे धकाः धायेगु याःसा होलि क्वचाइगु पुन्हियात होलिपुन्हि धकाः धायेगु चलन दु ।
होलिया नामकरण
फाल्गुण शुक्ल अष्टमीनिसें फाल्गुण शुक्ल पूर्णिमा तक्कया च्यान्हुया दिंयात होलि धकाः नामाकरण यानातःगु दु । थ्व नामाकरण गुकथं जुल धयागु बारे छपु धार्मिक अबधारणा थुकथं खनेदु । हिरण्यकसिपु धयाम्ह छम्ह राक्षस दु । उम्ह राक्षसया धारणा कथं द्यःपिं स्वया राक्षस बल्लाः । द्यःपिं धयापिं हे शत्रुत खः । उम्ह हिरण्यकसिपुया केहें होलिकाया गुण धयागु मिं थिइ मफैगु खः । हिरण्यकसिपुया काय् भक्तप्रल्हाद छम्ह दु । गुम्हसिया उपासना हे विष्णु भगवान खः ।
हिरण्यकसिपु थः काय् प्रल्हादयात विष्णु भगवानया नां काये मते, व झी शत्रु खः धकाः गुलि धाल,नं खँ न्यँ हे मन्यं । उकि थःम्हं जन्म यानातःम्ह काय् प्रल्हादयात स्यायेगु बिचाःयात । उकिं थः काय्यात स्यायेत मि थिइमफुम्ह केहेँया मुलय् प्रल्हाद तयाः मि च्याकाः दथुइ तयाबिल । मिं थी मफुम्ह मिसाया मुलय् प्रल्हाद च्वनाःनं भगवान विष्णुया हे ना कयाच्चन । लिपा प्रल्हादयात मि मच्छसें मि थिइमखुम्ह होलिकायात हे मि नौ यानाबिल । व हे होलिकाया नां लिपा होलि धकाः नामाकरण जुयाच्वंगु खः । होलिका धयाम्ह मिसा असत्य पापि बांमलाःगुया प्रतीक खः । उकिं होलिया विशेष महत्व धयागु शत्रुया अन्त, पापि माथि धर्मया बिजय जूगुया हर्ष उल्लासं माने यानाः हनिगु खः । विजय जुइबलय् अविर तयाः सिन्दुर जात्रा याये थें पापि माथि बिजय प्राप्ति याइगु खः । उकिं हे चिर स्वानाःतःगु चिर क्वथलाः निश्चित थासय् थ्यंकाः चिर दाहा यायेगु धकाः चिर स्वानातःगु सिमा च्याकाच्छयाः नौ यायेगु चलन दु । होलिकायात च्याका नौ याना व्छये थें चिरयात च्याकेगु खः । नौ यानाः व्छयेगु खः ।
छन्हु महाद्यः तपस्या च्वनाच्वंबलय् वयागु तपस्यायात भंग यायेत कामदेवं थी थी लिला क्यनाच्वन । थ्व खनाः पौराणिक बाखं कथं महाद्यः तमं थःगु कपालय च्वंगु स्वंगःगु मिखा कनाः कामदेवयात भस्म याना व्छत । अथेतुं चिरयात भष्म यानाः ज्ञानगुणया ज्याय् रतिकृदायात भष्म यायेगु कथं चिरयात दाहयात घायेगु नं याः ।
चिर स्वायेगु
बसन्तपुर लँया दथुइ हनुमान ध्वाखाया न्ह्यःने व यलया कृष्णमन्दिरया न्ह्यःने आदि थाय् थासय् चिर स्वायेगु धकाः ताःहाकःगु पँथय् स्वतँया चाकलाःगु छत्रय् थीथी रङ्ग बिरङ्गया कापः कुचा कुचा चिनाः यःसिं थने थें थनातइगु खः। स्वयेबलय् स्वतँ दुगु छत्र थें च्वं । यलय् कृष्णमन्दिरया न्ह्यने चिर स्वाइगु धयागु सिमाय् रङ्गी बिरङ्गीया कापः खानाः स्वाइगु खः । चिरया अर्थ खः वसः। विशेष यानाः अझ मिसापिसं पुनिगु वसः खः। बास्तबय् रङ्गी चङ्गी कापः कुचा कुचा चिनाः छत्र थनेगु स्वयां रङ्गी विरङ्गीया कापः सिमाय् खानाः ब्वइगु चिरनाप सतिगु स्वापू खः। थथे चिर स्वायेगु धकाः कृष्णया पालय् अर्थात दैविंककालय् गोकुलय् कृष्णं विभिन्न लीला क्यंगु मध्यय् छगू रास लीला खँनाप स्वापु दुगु खः ।
गोकुलया गोपिनीत छन्हु यमुना खुसिइ म्वःल्हुइत थःपिनि वसः दक्वं खुसि सिथय् तयाः थःपिं खुसिइ दुना च्वंगु जुयाच्वन । उगु इलय् कृष्ण नं गोपित म्वःल्हुया च्वंगु यमुना खुसिइ थ्यंकःवल । गोपिनीतय्सं वसः त्वःताः म्वःल्हुयाच्वंगु कृष्णं खनाः दक्व वसः कयाः सिमाय् खानाः म्वःल्हुया च्वंपिं गोपिनीतय्त हायेका च्वंगु जुयाच्वन । लिपा गोपिनीतय्सं कृष्णयात चित्त बुझय् यानाः थःथःगु वसः कयाः पुने खंगु खः । कृष्ण गोपिनीपिनिगु वसः सिमाय् खाःगु हे चिर स्वानाः सिमाय् कापः खायेगु खः धकाः घाइपिं दु । श्रीकृष्ण गोपिनीत नापं रसरङ्ग याःगु जुगुलि होलिबलय् विशेष यानाः मिजंपिसं मिसापिन्त, मिसापिसं मिजंपिन्त अबिर, रङ्ग कयेकाः ईकाः, पाकाः, तयेकाः, लोला, बेलुनय् रङ्ग जायेकाः केकाः म्हितेगु चलन जूगु धाइपिं दु । मिसा मिजंया दथुइ जक मखु मिसा मिसा, मिज मिजंपि दथुइ नं अबीर तयेकाः, रङ्ग छ्वाकाः, पचुकां रङ्ग छ्वाकाः, लाेलाय्, रङ्ग भरेयानाः बेलुनं कयेकाः होलि म्हितेगु चलन दु ।
गुरुमापायात जा नकेगु
डा. चुन्दा बज्राचार्य
होलियात नेवाःतय् विशेष उत्सव कथं हनेगु चलन मदुसां इतुंबहाःया केशचन्द्रया पाजु गुरुमापायात भ्वय् नकेगु चलन दु । इतुंबहाःयापिसं केशचन्द्रयात केशचन्द्र आजु धकाः धायेगु चलन दु । केशचन्द्र, धनिम्हेसिया काय् खः । वया छगु बांमलाःगु बानि दु । व खः जु म्हितेगु । जु म्हितुम्हितुं थःगु छेँ बुँ फुकं हे फुकल । लिपा थःगु छुं हे मदुसेलिं चकंद्यःयात बियातःम्ह तताया थाय् वनाः जा नःवनेगु यात । चकद्यः नं तसकं धनिम्ह जूगुलिं किजायात जा नकीबलय् तताम्हसिनं लुँया देमाय् तयाः नकीगु जुया च्वन । लूँया देमाय् तयाः नकुगु देमा धाःसा केशचन्द्रजू म्हिताः फुकिगु जुयाच्चन । थथे जु म्हिताः फुकुगु जगुलिं तताम्हं ली, कँयया देमाय् तयाः नकेगुयात वहे नं बाकि मतसेंलि लप्तेय् तया जा नकेगु यात । थ्व खनाः केशचन्द्रया थःत तताम्हं हेपे याःगु धकाः जा मनसे न्हिन्हिया जा मुनातल ।
छन्हु थःम्ह मुंकातःगु जा पानाः मी माल धकाः बिचाः यानाः पानाः थः पिवाः च्वना च्वन । पिवाः च्वंम्ह केशचन्द्रया न्ह्य वल । न्ह्यलं चायेकाः पानातःगु जा दुकाये धकाः स्वःबलय् जा छग्बःहे मदयेक बखुनं नयाः तःगु जुयाच्वन । थथे जूगु खनाः केशचन्द्र ख्वल । केशचन्द्र ख्वुगु खनाः जा नयावंपिं दक्वः बखुंचात वयाः जाया पलेसा लुँ – खि फानाबिल । उगु हे लुँ मुनाः च्वंबलय् लाक्क छम्ह गुरुमापा लाखय् केशचन्द्रयात नये धकाः वल । थ्व खनाः केशचन्द्र गुरुमापायात पाजु नालाः पाजुया छेँया भलाकुसल यात । थःत पाजु नाःगुलिं गुरुमापायात धाःथें भिंचा भाःपाः केशचन्द्रयात नयेगु मयात । बखुंतय्सं फाःगु लुँयात गुरुमापायात हे ज्वंकाः इतुबहालय वल । गुरुमापायात न॑ थः नापंतुं तल ।
केशचन्द्र मसीक मसीक गुरुमापां त्वाःयापिं मचात खुयाः खुयाः नयेगु यात । थ्व खं यानाः त्वाःयापिंसं केशचन्द्रयात गुरुमापां याःगु कर्तुत कन । थ्व खं यानाः केशचन्द्रया नापं त्वाःयापिं जानाः गुरुमापायात तिनिख्यलय् वाये यंकेगु खँ धाल। केशचन्द्र न गुरुमापायात एकान्तगु थासय् तिनिख्यलय तयेगु यात । अन गुरुमापाया ज्या धयागु तिनिख्यलय् स्वपा अप्या छयासं लानाच्चन धाःसा उकियात अलग यानाबीगु खः । न्हिन्हि गुरुमापायात ला जा नकेगु तयेके हयेगु खँ नं धाल । व हे कथं थाैंकन्हय् दछिया छक्वः मेय् छम्हसिया ला, झिंनिफा जाकिया जा थुयाः उकियात ल्वयेक ल्वसा घासा दयेकाः हाेलिपुन्हिया चान्हय् यंकेगु चलन दु । थथे गुरुमापायात चान्हय् जा नके यंकीबलय चिकिचा प्वाक मत छप्वाः च्याकाः खुफा बकुलाक नसा क्वबुया इतुंबाहाःया गुथिहारत तिनिख्यलय् वनेगु खः । अन थ्यंकाः गुरुमापायात भाग तयाः थःपिनि गुरुमापायात ज्वरेयानावंगु नसा नयाः लिहां वयेगु याइगु खः ।
केशचन्द्रयात लुँ खिफाना धनि याःपिं बःखुतय्त गुंला ज्वःछि न्हिन्हि बःखुंतय्त वा नकेगु चलन थौं तक्क नं दनी । गुरुमापायात जा नकेगु दिन न्ह्याबलें चिर क्वःथःगु चान्हय् हे न्याकेगु चलन दु । थ्व विशेष याना पःमाय् जातिं याःसां लिपा किलागःया ज्यापुतय्त जिम्मा बियातःगु दु ।
चिर क्वथयेगु
फाल्गुण शुक्ल पुर्णिमा अर्थात चिल्ला थ्व पुन्हि कुन्हु थाय् थासय् थनातःगु चिर क्वथलाः उकियात निश्चित थासय् यंकाः उना व्छ्येगु याइगु खः । यँया बसन्तपुरय् थनातःगु चिर क्वथलाः यँया तिनिख्यलय् यंकाः उइगु याइ । अथें तुं यलया कृष्ण मन्दिरया न्ह्यःने थनातःगु चिर बागमति खुसिया सिथय् यंकाः उना व्छ्येगु याइ ।
चिर स्वायेगु व चिर क्वःथयेगु साइत स्वयाः याये माःगु परम्परा दु । विशेष यानाः होलि म्हितिगु धयागु चिर स्वासानिसें जूसां मुख्य सरकारं विदा बिइगु पुन्हिकुन्हु जुगुलिं पुन्हिकुन्हु अप्वः जनतात होलि म्हितेगु याः । थ्वः थ्वः पासापिं जानाः त्वाः त्वालय् म्हितेगु याः । थ्वया नाप नापं छथासं मेथाय् वनाः लँय् हे होलि म्हितेगु याइगु खः ।
होलि मिसा-मिजं दथुइ ख्यालि न्हिलिया उत्सव
नेवाःतय् खय्त ला श्रीपञ्चमीकुन्हु ससुपुजा यानाः होलि म्हितेगु सुरु जुइ धुंकीगु खः । श्रीपञ्चमीकुन्हुनिसें फागुपुन्हि तक्क होलि म्हितेगु याइगु खः । होलिबलय् थें लँय् लँय् त्वाः त्वाःलय् म्हितेगु यायेगु याइमखु । छुं बिबाह, ब्रतबन्ध वा छुं पूजा यानाः वा ससुद्यःपुजा यानाः ,ससुद्यःया देवस्थानया नाप॑ पूजा वनावःपिं लिहाँ बल धाःसा थःथः हे लँय् लँय् होलि म्हितेगु याइ । लँय् नापलाःपिं मनुतय्त ख्याःयानाः, अनुरोध यानाः, अबिर तयेकेगु याइ ।
होलि विशेष यानाः मिसा मिजंतय् मतिनामिपिन्त मिसां मिजंयात, मिजनं मिसायात थःगु मतिनाया भावना व्यक्त यायेगु खः । फागुबलय् अभिव्यक्त यानाः तःगु फागु म्ये छुं कुचा थन न्हयब्वयाः
झ्यालय् च्वंगु तुकमाः व हे ल्यासे जितः माः
व ल्यासे मदयेकं जा हे मनया
थ्व झ्व: छम्ह मतिनामि मिजनं अभिव्यक्त यानातःगु लोकोक्ति खः । अथे तुं मिसाम्ह थः मतिनामि नाप लायेगु खँ थुकथं व्यक्त यानातःगु लोकोक्ति दु ।
दाला दंक बजि तये
हँय् खँय् निग्वः काला तये
जिचाभाजु वइबलय् खापां काका व्छये
होलि येँया नेवाःत जक मखु विशेष यानाः नेपाःया पाहाडय् बसोबास याना च्वंपि स्वयां तराइ बासिपिं नेपाःमिपिनि तःधंगु नखः कथं हर्ष उल्लास यानाः म्हितेगु चलन दु । न्ह्याथाय् नं पासा पासापिंनि दथुइ म्हितेगु याःसा थः यःपिं मिसातय् मिजंतय्त, मिजंतय् मिसातय्त अबिर तयाः थःगु मतिनाया अभिव्यक्त याइगु चलन दु । तराईबासिपिनि गुम्हगुम्हसिया बिधुवाम्ह मिसाप्रति मतिना जुयाच्वन धाःसा होलि म्हिताः मिजनं अबिर, रङ्ग तयाः बिधुवायात सधुवा याना कायेगु परम्परा नं मदुगु मखु ।
होलिपुन्हि बुद्धधर्म कथं छगु पर्व नं खः । थ्व कुन्हु सिद्धार्थ राजकुमार थःगु गृहस्थी जीवन त्वःताः बुद्धत्व प्राप्त याये धुंकाः दकले न्हापां थःगु कपिलवस्तु क्षेत्रय् भिक्षाटन याःबिज्याःगु दिं खः ।
चकंद्यः जात्रा
डा. चुन्दा बज्राचार्य
चकंद्यःया जात्रा याइगु पुन्हियात चकं पुन्हि धका चकंद्यःया नाम हे पुन्हिया नां छुनातःगु दु । चकंपुन्हि होलि पुन्हिया कन्हे कुन्हु नं गुबलें गुबलें लाः अथे जुसां नं फाल्गुणपुन्हि धायेगु या उकिं हे चिल्लाथ्व पुन्हि अर्थात फाल्गुण शुक्ल पूर्णिमा कुन्हु दँय्दँस ठमेलया भगवान बहालं ह्याउँ ख्वाःया चकंद्यःयात यें जात्रा यानाः अबिर तयाः होलि म्हितेगु चलन दु । मेरि अन्दरसनया धापू कथं चकंद्यः धयाम्ह सिंहसार्थबाहु खः। सिंहसार्थबाहु वा चंकद्यः धयाःम्ह इतुबाहाःया केशचन्द्रया तताया भाःत, जिचादाजु खः । (The Festival of Nepal 1988:260)
होलिपुन्हि कुन्हु चकद्यः अर्थात सिंहसार्थवाहुयात जात्रा यायेगु परम्परा थुकथं न्ह्यात धयागु सी दु । सिंहसार्थबाहु ल्हासाय् वनाः व्यापार याइम्ह छम्ह व्यापारि खः । सिंहसार्थबाहु थः सछिम्ह पासापिं ज्वनाः ल्हासाय् व्यापार याः वंबलय् अनच्वंपिं मिसातय्सं सकसितं मायामोह यानाः लहिना तःगु जुयाच्चन । छन्हु सिंहसार्थबाहु देने त्यंकाः करुणामययात जप यानाः स्वःबलय् करुणामय प्रकत जुल । करुणामयनं सिंहसार्थबाहुयात धाल थन छिमिसं व्यापार याना च्वन । छिपिं फुक्कसित छम्हछम्ह मिसापिसं मायामोह याना लहिना तल । अमिसं छिमित मायामोह यानाः लहिना तःगु धयागु छिमित ल्ह्वंक नकाः लिपा छिमित नयेत खः ।
छिमित माया मोह यानातःपिं मिसापिं धयापिं लसिंत खः। उकिं छिपिं फुक थन च्वनेमते नेपाः लिहाँ हुँ धकाः धाल नापं छिपिं लिहांवनेत ब्रम्हपुत्र खुसि सिथय् छम्ह तुयुम्ह ब्वसल च्वना च्वनी । उकिइ हे छिपिं फुक्क च्वनाः लिहाँ हुँ। सल गयाः लिहाँ वनेवलय् लसिंत वयाः छिमित काःवइ अमित छिमिसं लिफः हे स्वये मते । सुनां लिफः स्वत व सी धकाः धयाः अदृष्य जुल । करुणामयनं धाःथें कन्हय् कुन्हु सकलें लिहाँ वनेत ब्रम्हपुत्र खुसिइ थ्यंबलय् तुयुम्ह सलः छम्ह च्वनाच्वन । उकिइ हे सकलें च्वनाः नेपाः लिहाँ वयाच्वंबलय् लसिंत नं थः मायामोह यानाः लहिनातःपिनिगु नां काका सल त्युल्यु वल । सुना सुनां स्वत अपिं फुक्क सलं कुतु वनाः सित । सिंहसार्थबाहु छम्हसिन॑ जक लिफः मस्वः उकिं वहे छम्ह जक म्वात, लिथ्यन ।
सिंहसार्थबाहु ल्हासाय् च्वंपि लसिंतपा्खे बचय् जुयाः लिथ्यंगु धयागु फाल्गुण शुक्ल पूर्णिमा खः । अधे फु्कं सिका नं सिंहसार्थबाहु छम्ह लसिंपाखें बचय् जुयाः लिथ्यंगु खँ सकसितं कन । अथे मृत्युपा्खें बचय् जुयावःगुलिं सिंहसार्थबाहुयात अबीरं व्हला सिन्दुरजात्रा यानाः छँय् थँहितिया भगवान बाहालय् दुतयंकल । लसिंतपाखें बचय् जुयावःगु जुगुलिं दँय्दँसं होलिपुन्हि कुन्हु बाजं थानाः चकंद्यः जात्रा यायेगु परम्परा दुगु खः ।
छन्हु औंसिया चान्हय् सिंहसार्थबाहुं ल्हासां लसिंत नेपाः वयाः सकसितं दुःख ब्युवल धयागु सिल । अले छक्वलं वं तरवार ज्वनाः करुणामययात आराधना यानाः दक्व दुःख ब्युवःपिं लसिंतय्त ख्यानाः व्छ्याः लसिंतपाखे बचय् यात । अले सिंहसार्थबाहु धर्म, न्याय पक्ष लिना च्वनेगु धकाः सकसित ज्ञां बिल । थ्व खं यानाः उगु थाय्यापिं सकसिनं सिंहसार्थबाहुयात चकंद्यः धकाः जुजु थें माने यायेगु जुल। चकंद्यः जातीय समानताया बिचाः दुम्ह द्यः धकाः नं धायेगु याः ।
म्येः- होलिया मेला मयजु मस्यूला
च्वमिः-दुर्गा लाल लय्ः-होलि
मिजं:-
होलिया मेला, मय्जु मस्यूला
अबिर भचासां तये न्ह्यां ला ॥धु॥
अहोसा छायल्याः थथिन मछालाः
सुलाः सुलाः बिस्युंवने माःला
आसे रे आसे ह्याउँस्वान छुये थें
पिचु छ्यनय् अबिरया रंग बाला: ॥१॥
मिसा:-
मयों जितःला सहयाय् मखु ह्नां
मयो धासेंलि छिगु कर ला ॥धु॥
स्वां नं छुये मय् बांलाके न॑ मय्
जिपिं अथें हे बांलाः नि
थःत थंम बरू बांलाकि भाजु
लुँयात खाेल म्वाः सिलला छिं॥१॥
होलिया मेला, मय्जु मस्यूला
अबिर तलं तंचाय् दैला
मय्जुया म्हुतु सो चुपिया सिकं जो
तर जिगु ह्लाती अबिरया पो
छं म्हुतु न्याय्कि रे जिं ह्ला च्बेके
सु त्याइ,सु बुइ छ॑ अबलय् सो॥२॥
मयो जितःला सहयाय् मखु न्हां
मयो धासेंलि छिगु कर ला
मयो, मयाे जिमि यहे मयो का
मयोया वासः छुं दै ला
याकन चिलाहुँ रे भलादमि भाजु
मखुसा धुलं हे छ्वाके जिंला ॥२॥
मिजं:-
छंत मयेवं जिमित मयै ला
मान मिजासं तय्के ब्यु छं
मखुसा ह्नां ह्मछह्मं लुनाबी मय्जु
यत्थाय् नालिस तःहुँ रे छं॥३॥
