उपप्रा-वज्रमुनि वज्राचार्य
पृष्ठभूमि
छुँ नं संस्कृति निर्माणया आधार धैगु उगु थाय्या भूगोल, मौसम, धर्म, राजनीति आर्थिक शिक्षा, पेशा खः । नेपा: कृषि प्रधान देय खः । कृषिनापं स्वापू मतःसें मनूतय्गु जीवन सुथांलाक न्ह्याकेफइमखु । जीवन सुथांलाक न्ह्याकेगु माध्यम धैगु हे धर्म ख: । धर्मयात पालना याकीगु कानून धैगु हे धर्मग्रन्थ खः । विद्वान्, प्राज्ञ धर्मगुरुपिन्सं अनया मनूतय्त ल्वय्क उगु थाय्या राजनीति, भूगोल, मौसम, जीवनशैली, समाज, अर्थ, पेशायात ल्वय्क अध्ययन याना: धर्मग्रन्थ च्वयातःगु जुइ । छुँ नं अभिलेख (साहित्य, धार्मिक ग्रन्थ ) धैगु उगु ईया हुयावनाच्वंगु, धुलं गयाच्वंगुअस्पष्ट किपा ख:, गुकियात सफा यानाः, बांलाका: ब्वनेफत धा:सा अझ स्पष्ट किपा खनेदयावइ । नेपाःया संस्कृति स्वय्बलय् अप्व: हे कृषि पेशानाप स्वापू दु । कृषियात माःगु वस्तु, कृषि उत्पादन जुइगु वस्तु वा ईयात ल्वयक संस्कृति निर्माण जुयाच्वंगु दु । स्वनिग:या प्रमुख बालीकथं वा व छ्वयात कयातःगु दु । असार महिनाय वा पीगु शुरु जुइगुलिं वस्वयान्ह्य: जेष्ठशक्ल षष्ठि सिथिनख:खुन्हु म्ह्याय्मस्त स:ताः थीथीकथंया वः नकेगु याइ । गथांमुग:बलय् बुँइ वा पीगु ज्या सिधय्काः छेँया फाेहर दक्व चीकाः सुचकुचु यानाः, उगु दिंनिसें नखःचखः, जात्रापर्वनापं धर्मया अभ्यास यानाः जीवनयात अःपुक म्वाय्गु माध्यम नेवाःतय्सं नालाकया: वयाच्वंगु दु ।
नेवाःतय्गु जीवन दर्शन इमिसं यानावयाच्वंगु संस्कृतिं नं क्यं । जीवन घःचा: खः । जीवनय् काय्गु जक मखु, बीगु नं यायमा: । का जक कयाः बी मसल धाःसा तयां तय्थाय् दइमखु, बि जक बिया: गनं वइगु मन्त धाःसां थ:के फुनाः वनी । जीवन कालबिल खः । सुनां थःत ग्वहालि या:सा उम्ह मनूयात नं माःगु इलय् ग्वहालि याइ, थःत जीवनय् ग्वहालि याःगु वस्तुयात हे छाय् मजुइमा सुभाय् बिइमाः, बियाच्वंगु दु । मोहनीबलय् थ:त जीवनय् उपयोगी जूगु वस्तु, पेशानाप स्वापू दुगु वस्तुयात पूजा याना: दच्छिया छक: न्हुधाः यानावयाच्वंगु दु । थःगु पेशा न्ह्याकेत ग्वाहालि ब्यूपिं ब्यां, ताहा आदियात नं सुभाय् बिया:नख:चख:त हनावयाच्वंगु दु ।थुपिंमध्ये नं कृषिनाप प्रत्यक्ष स्वापू दुम्ह प्राणि ताहा व ताहाया विषयस विभिन्न धर्मग्रन्थय् नं न्ह्यथनातःगु दु । उकीमध्ये स्वयम्भू पुराणय् नागया प्रसंग व नागनाप स्वापू दुगु संस्कृतियात थन न्ह्यथनेगु जुइ ।
धर्मय् ताहा (नाग)या थाय्
नेपालमण्डलय् नेवाः समुदायदुने हिन्दू, बौद्ध, मुश्लिम व क्रिश्चियन धर्म हनीपिं दु । हिन्दू धर्मय् नं द्य:पिनिगु आसन, बाहनया रूपय् ताहायात छ्यलातःगु दु । जलाशयन विष्णुया आसनया रूपय् ताहा दु, विष्णुया च्यागू अवतार कृ्ष्णयात वर्षातपाखें रक्षा याय्त कुइकूम्ह नं ताहा हे ख, कृष्णयात स्याय्त संम्ह नं ताहा हे ख: । उगु इलय् कालीययात दमन याना: स्यानाबिल । अथेहे महाद्य:या जनैया रूपय् ककुइ हिनातःम्ह नं ताहा है खः । वथेतुं बौद्ध धर्मय् नं शाक्यमुनि बुद्ध ज्ञानप्राप्त याय्धुंकाः थःम्हं सय्कूगु ज्ञान सुयात कंसा जी धका: विचा: यानाच्वंगु इलय् वा वःबलय् सुचलिन्द नागं कुइकूगु, शाक्यमुनि बुद्ध जन्म जूगु इलय् आकाशं नन्द उपनन्द नागराजां जलधारा हाय्कूगु, सुजाता क्षीर भोजन याकूगु भिक्षापात्र नाग भुवनय् यंकूगु, सम्राट अशोक रामग्राम स्यंकाः बुद्धया अस्थिधातु लिकायत्यंगु इलय् नागराजां पना: लिकाय्के मब्यूगु, अशोक महाराज काश्मिरय् बुद्धधर्म प्रचार याय्त छ्वःपिं रक्षित, धर्मरक्षित, महारक्षित, महामेन्द्र व भद्रशालायात नागं दुःख ब्यूगु (वज्राचार्य, ११३०: ५), पंच बुद्धमध्ये अमोघसिद्धि बुद्धयात छ्यनय् कुइकाः च्बपिं न्हयग: छ्यंया ताहा आदि प्रसंग खनेदु । ताहायात धर्मय् बांला:गु व बांमला:गु नितां ज्याय् छ्यलातःगु दु । नेवाःतय्सं ताहा, सर्प, बि, नाग, नां काय् मत्य:म्ह, न्ह्यकां, अजिंगर नं धायग या: । तर ताहा धालकि सामान्यकथं व नाग धालकि द्यःया बहानया रूपय्, न्ह्यकां धालकि न्हिनय् मिखां मखंम्ह, अजिंगर धालकि तत्या:म्ह ताहायात थुइकी । न्हिप्यं च्वाउँसे च्वंम्हेसित नाग धाइसा व न्हिप्यं च्वाउँसे मच्वंम्हेसित ताहाकथं म्हसीकेगु याइ । ताहाया नाम नं नेवाःतयूसं नख: हनेगु यानावयाच्वंगु दु ।
बुंगद्य:या रथ वास्तुकलाय् नं रथया आकार कर्कोटक नागराजया आकारया १२ कु ताःहाक: याना: दय्केमा: धैगु धारणा दु (नेपाल देशको इतिहास, २०२८: १) । छेँ दय्केबलय् नाग बास यानाच्वंगु छेँयात भिंगुकथं काइ । सामान्यतया छुं नं थाय्या दुने जमीनय् नाग वा ताहा च्वनाच्वनी । उकि ज्योतिषयात क्यना: नागया म्हय्, छ्यनय्, न्हिप्यनय् मलाक दय्केगु याइ । नागया बासस्थान स्यंकाः मनूया बासस्थान दयकेत्यंगुलि क्षमा फ्वनेकथं नागया तिसा नवरत्नयात सिज:या थलय् तया: ल्हाकाः पूजा यानाः तिनि छेँ दय्केगु याइ (वज्राचार्य, ११३१: ४८-४९) । नेवाः संस्कृति कथं नःरां, सम्यक न्यायकीगु इलय् विघ्नबाधा मवय्केत नाग पूजा यायगु, ततःधंगु भ्वय्बलय् वा वइ धका: नागयात धौबजि नकेगु चलन दु । इलय् वा मवल धा:सा नागयात किसलि फ्यायगु, छाय्गु यानावयाच्वंगु दु (शाक्य, २०४९: ४२-४३) । महायानी आचार्य नागार्जुनं नाग भुवनय् वनाः नागपिंन्त प्रज्ञापारमिता सम्बन्धी धर्मदेशना याःगु, प्रताप मल्लयात नागवंशया रूपय् कयातःगु, बिडुडभ॑ कपिलवस्तुइ आक्रमण या:गु इलय् शुद्धोधनया प्यम्ह दाजुकिजामध्ये छम्ह गान्धार प्रदेश वनाः नागकन्यानापं वैवाहिक सम्बन्ध तया: अन हे राज्य दय्काच्वंगु खँ, करुणामय नेपा: हय्त: कर्कोटक नागराजां ग्वाहालि याःगु खँ आदि प्रसंग दु । अथेहे नेवाः संस्कृति दुने नागया प्रसंग यक्व दु । क्रिया समुच्चय क्रिया संग्रहलय् शिल्पशास्त्रसहित वास्तु नाग परीक्षा विधि न्ह्यथनातःगु दु । छेँ दनेत नाग पूजा याना: शुरु याय्गु, बरे छुइगु इलय् प्यंगु दिशाय् नाग च्वयातःगु प्यंगु: कूलिचां लुना: स्नान याकीगु, जनैकै वइगु इलय् येँयापिनि इतुबहालय् नाग पूजा याःवनीगु, झिनिगू तीर्थय् व्रत दनीबलय् नागया विशेष गुणयात लुमंका: व्रत न्ह्याकेगु प्रचलन दु । अथेहे आईतबार नागया व्रत च्वनीगु जुगुलिं नाग पूजा आइतवार याय्मज्यू धैगु विश्वास दु । नागयात पुँइ हाइबलय् वैद्यपिनिगु सल्लाहकथ छ्यं व न्हिप्यं गुखे स्वयाच्वंगु ख: धैगु सीकाः जक पूजा याय्गु प्रचलन दु । नागं स्वलाय् छक: दिशा हिली धैगु मान्यता दु । पूजा याइबलय् विशेष नियम दु । बुंगाः जूसा गुप्वी, खुसि जूसा झिछप्वी, ध्वंप्वा: जूसा न्हयूप्वी तया: पूजा याइ । पूजाय् मत, धुं, धुपाय्, घ्युः कस्ति छ्यले मज्यू, तर भुइसिन्ह:, पाला: (पाःला:यात नागया नसाकथं काइ) तया:पूजा याय्मा: धैगु विश्वास दु (शाक्य, २०४९: ४१) । अथेहे वास्तुकलाय् नं नागयात यक्व थासय् छ्यला:तःगु दु । द्यया तोरणय्, नारायणया आसनय्, हितिइ, पूजा याइबलय् चाया कूलिंचाय् नाग तयातःगु दइ । अष्टमंगलमध्ये छगू मंगलकथं नागयात च्वय्गु याइ । धर्मधातुया छचा:खेरं जनी थें नाग हिनात:गु दइ । चैत्यय्, पंचबुद्धया छ्यनय्, महाद्य:या ककुइ नं नाग तयातःगु दइ । नागयात द्वेषया चिंकथं कयाः उकियात नियन्त्रणय् तयफुसा मनूया लागि हितकारी जुइ धैगु प्रतीकात्मक अर्थय् नागयात कयाःतःगु दु ।
नागया प्राचीनता
नागयात जल, स्थल प्राणीया रूपय् काइ । जमीन तःलय् ल: दुगु थासय् प्वा्थं चुया: न्ह्यावनीम्ह प्राणी जूगुलिं जमीनदुने ल:या स्रोत मालाः हिति हाय्केगु ज्याय् नं ग्वाहालि याइ । नेपालयात तिब्वतीतयसं ‘“नागद्वीप” नं धाय्गु या: । थुगु थाय्यात नागबास दह, बासुकि नागराजाया थाय्या रूपय् कयातःगु दु । उकि दकले न्हापां थ्व भूमिइ राज्य या:पिं जाति नं नाग जाति हे जुइमा: धैगु तर्क नं वयाच्वंगु दु । जयस्थिति मल्ल वयधुंका: पेशागत आधारय् नेवाःतय्गु जात निर्धारण जुल । गथेकि सुजाता जुजुं चीधीम्ह जेन्तीमहारानीया काय्पिन्त राज्य बिया:, तःधीम्ह कलाःपाखें दुपिं न्याम्ह काय्पिन्त पित्युंगु इलय् कपिलमुनिया शरणय् च्वंगु व -कपिलमुनिं लिपा शाकोटक धैगु सिमा चीकाः शहर दय्के ब्यूगु, इमि हे परिवारया छम्ह मिसा कोरी जुया: तय्यंगु लिपा स्वस्थ जूगु कारणं उगु थाय् कपिलवस्तु, कोलियग्राम व अनया जाति शाक्य जुल (शाक्य,
१०९८: २१-२६) । उकथं हे नेपालय न्हापां शासन याःपिं नाग भूमिइ च्वपिं जूगुलिं अनया वासिन्दा नं नाग जाति जुइगु सम्भावना यक्व दु । नेपालया सर्वप्राचीन, इतिहासकारपिन्सं मान्यता बियावयाच्वंगु सफू धैगु जयस्थिति मल्लया पालय् नेसं ५०९ य् च्वःगु गोपालराजा वंशावली खः । उगु वंशावली १७ निसें ६३ पत्रतक दु । न्ह्यःनेया १७ (ख) पेजतकं तनाच्वंगु दु । उकी गोपालवंशयात नेपालया दकलय् न्हापांगु जातिकथं न्ह्यब्वयात:गु दु । तर गोपालराजवंशावलीया न्ह्य:नेया पत्रय् छु ‘दु अनुसन्धानया विषय तिनि । उकिं पुरातत्वविद् व इतिहासकारपिन्सं गोपालवंशसिबें न्ह्य: नागवंशं राज्य याःगु जुइमा: धैगु अनुमान यानातःगु द । नेपालमण्डलयात विभिन्न धार्मिक ग्रन्थ व पूजापाठया सूत्रय् नं वासुकी नागराज क्षेत्र धकाः न्ह्यथनातःगु दु । ख्वपया गुरु पुरोहितपिन्सं ब्वनीगु अद्य वाक्यय् “हिमबत्दक्षिणपादे नेपालमण्डले श्रीश्रीश्री पशुपती सन्तीधाने वासुकी क्षेत्रे वागमत्यां पूर्वकुले श्रीभक्तपट्टने” धयातःगु दुसा, यलय् “हिमवत खण्डे पशुपती सन्तीधान बासुकी क्षेत्रे वागमत्या पश्चिमकुल्यै” धयातःगु दु । अथेहे येँय् “हिमबत्दक्षिणपादे नेपालमण्डले श्रीश्रीश्री षशुपती सन्नीधाने वासुकी क्षेत्रे वागमत्यां पूर्वकुले” धयातःगु दु । अथेहै पुलांगु भजन म्ये थथे दु-
नागया बल नर उत्रपति रे।। थुगुलिन बालसुकि दरसन अति रे//
अर्थ – नागया वंशय् नर उत्पन्न जुल । थुगु कारणं न्हापां बासुकीया दर्शन याय्माल” (कायस्थ,२०६१: ८)
नेपालमण्डलया संस्कृति, जीवनशैली, भूगोल आदिपाखें थ्व नागभूमि धैगु स्पष्ट जूगु दु । सुं नं चेतनशील प्राणी थः म्वायत च्वनेत मेपिं प्राणीयागु ज्यान काय्गु, मेपिन्त विस्थापित याय्गुयात पापया रूपय् स्वय्गु याइ । थौंतक नं नेवाःतय्सं परप्राणीयात दुःख बीगु मब्यूसे उपकार याय्गुयात धर्म कथं कयातःगु दु । उकिं छुं नं वस्तु स्यंकेन्ह्यः उगु वस्तुयाके क्षमा फ्वनेगु यानाः वयाच्वंगु दु । गथेकि मूर्ति दय्केत ल्वहं छगःजक गनं लिकाय् मा:सां अनया खानी स्यनी धकाः ‘योनी पूजा’ यानावयाच्वंगु दु । निर्माण यानातःगु द्यःजक स्यंकेमा:सां मनूतयसं द्यःया छेँ स्यंके मज्यू धकाः साया न्यकूलिइ लुँया खोल तया: खिपतं चिना: स्यंकेगु यानावयाच्वंगु दु । अथेहै गनं खालिगु जग्गाय् थःगु बास छेँ दनेमा:सा नागयात क्षमा फ्वनेगुकथं पूजा याना: वयाच्वंगु दु । अथेहे नेपालमण्डलया मनूतय्गु मूज्या धैगु हे बुँज्या खः । ल: मदय्क बुँज्या संभव मदु । उकिं ल:या चिं नागयात पूजा यानाः लयताय्केगु पूजा याना: ल; फ्वनेगु (वर्षापन ) विधि याय्गु, मलार म्ये हालेगु (शाक्य, ११२८: ४४) यानावयाच्वंगु दु । थुकथं नेपालमण्डलया विविध क्रियाकलापं नेपालमण्डलय् नागया परम्परा, नागनापया संस्कृति नेपाल उत्पत्ति थें हे पुलां धैगु प्रमाणित जू ।
स्वयम्भू पुराणय् नागया प्रसंग
विश्वभु बुद्धया पालय् स्वयम्भू दर्शन याय्गु लागि केशनी व उपकेशनी नाप वःम्ह मञ्जुश्री नं थुगु नेपालमण्डलय् बस्ती दय्केगु लागि दक्षिणया कोदुवार पर्वत तछयाना: स्वन्हु ‘ स्वचातक ल: पितछ्वय् धुंकाः ल:या नापं नागत नं पिहां वनेगु झ्वलय् नागतय् जुजु कर्कोटक नागराजा नं ल: नाप वने त्यंगु इलय् मञ्जुश्री नं अनुरोध यानाः कर्कोटक नागराजायात धनादह दय्काः अन तय्गु ब्यवस्था यात ।
अथे हे उम्ह हे कर्कोटक नागराजा गुणकामदेवया पालय् अनाबृष्टि जुयाः वा मवःगु इलय् गुणाकराचार्य व शान्तिकराचार्य निम्ह बेताली जुया: तन्त्र साधना यानाः नागतय्त आह्वान या:गु इलय् मवःगु कारण तन्त्रया बल साला: शान्तिपुरय् थने हल । थःगु म्ह बांमला:गुलिं दक्व दुगु थासय् वय्बलय् हिस्याइ धका: मवयागु खँ कन । लिपा-लिपा नं थुकथं हे अनाबृष्टि जुइ्गु इलय् मवइ धैगु शंका यानाः कर्कोटक नागराजाया म्हं हि लिकया: सफू च्वयाः शान्तिपुरदुने तयातल ।
निगू खुसि ल्वाकज्यानाच्वंगु खुसियात तीर्थया रुपय् कयाः उगु थासय् वास च्वनाच्वपिं नागया बारे न्ह्यथनातःगु दु ।
१) वागमती व खुसि ल्वानाच्वंगु थाय्यात ‘शोधन तीर्थ” धाइ । उगु थासय् ह्याउँम्ह ‘कर्कोटक नागराजा’ च्वनाच्वंगु दु ।
२) वागमती व मार्दारिनी खुसि ल्वाःगु शान्त तीर्थय् ‘सोमशिखि नागराजा च्वनाच्वंगु दु । ३) वागमती, मणिरोहिणी व रुद्रधारा खुसि ल्वानाच्वंगु शंकरतीर्थय् ‘शंखपाल नागराजा’ च्वनाच्वंगु दु ।
४) राजमञ्जरी व वाग्मती खुसि ल्वानाच्वंगु राजतीर्थय् ‘सुरुपा नागराजा’ च्वनाच्वंग दु ।
५) विमलावती व केशावती खुसि ल्वानाच्वंग मनोरथ तीर्थय् ‘कूलिक नागराजा’ च्वनाच्वंगु दु ।
६) केशावती व कुसुमावती ल्वानाच्वंगु निर्मलतीर्थय (उपललाक्ष्या नागराजा’ च्वनाच्वंगु दु ।
७) सुवर्णावती व वागमती ल्वानाच्वंगु निधानतीर्थय् नागया जुजुपिं ‘नन्द’ व ‘उपनन्द’ च्वनाच्वंगु दु ।
८) केशावती व पापनाशिनी ल्वानाच्वंगु ज्ञानतीर्थय् ‘बासुकी नागराजा’ च्वनाच्वंगु दु ।
९) वाग्मती व केशावती खुसि ल्वानाच्वंगु चिन्तामणि तीर्थय् “वरुण नागराजा’ च्वनाच्वंगु दु ।
१०) वाग्मती व रत्नावती खुसि ल्वानाच्वंगु प्रमोदतीर्थय् “पद्य नागराजा’,
११) वाग्मती व चारुमती खुसि ल्वानाच्वंगु सुलक्षण तीर्थय् ‘महापद्म नागराजा’ च्वनाच्वंगु दु ।
१२) वाग्मती व प्रभावती ल्वानाच्वंगु जयतीर्थय् “शुक्र नागराजा’ च्वनाच्वंगु दु ।
नागया आधारय् न्यायका: वयाच्वंगु संस्कृति
नेपाःगा:या दकलय् ताःहा:गु जात्राया रूपय् यलया करुणामय जात्रायात काइ । उगु जात्राया नं ल: वा नागनाप क्वातुगु स्वापू दु । गोरखनाथ नेपाः चाःहिलेत वःबलय् सुलिमय वनाः थ्वँ त्वंवंगु इलय् सुलिंमयजुं योगी गुलि धाःगु खः, गुलि त्वंगु ख: व फुक्क हे पूर्ण यानाब्यूगुलिं अजू चाया: थुकिया रहस्य छु ख: धका: स्व:वंगु इलय् क्वनय् छचाखेरं नाग च्वनाः, गुलि थ्वँ क्वका:गु ख: उलि हे नागतय्सं लः तया: जाय्काः ब्यूगुलिं ख: धैगु सीकाः इपिं नागयात ज्वना: थःगु आसन दय्काः फ्यूतुनाबिल । उगु दिनिसें नेपाः गालय्
वा मवयाः हाहाकार जुल । थुकिया रहस्य छु खः धकाः जुजु नरेन्द्रदेवं गुरु बन्धुदत्त आचार्ययात न्यन । बन्धुदत्त आचार्य गोरखनाथ नागयात आसन दय्काः फ्यतुनाच्वंगु ध्यान साधनां खंकाः गोरखनाथया गुरु मच्छिन्द्रनाथयात नेपाः हःसा गुरुयात वन्दना याय्गु लागि गोरखनाथ दनी धैगु सीकल । कामारु कामाक्ष, (आसाम) य् यक्ष कूलय् जन्म जुम्ह बाेधिसत्व मच्छिन्द्रनाथयात नेपाःगालय् हय्फ:सा वा वइ धैगु सल्लाहकथ तन्त्र साधना, पूजा याना: बुंगद्य:यात नेपालय् ह:गु जुल । उम्ह बोधिसत्वरूपी मच्छिन्द्रनाथ नेपालय् ह:गु इलय् गुरुयात वन्दना याय्त गोरखनाथ दनेवं नागत स्वतन्त्र जुल । उगु इलय् वा वया: नेपालय सहकाल जुल । नेपालय् सहकाल हयाः बुँज्या याय्त ग्वाहालि यानाब्यूम्ह बुंगद्य:या सम्मानय् दँयदँसं जात्रा जुयाच्वंगु दु । अथेहे सुलिं मयजुं थःम्हं योगीया इच्छा पू्वंकाः बिइ फय्मा धकाः गणेद्य:या आराधना याःगु व इच्छा पूर्वंकाः नं ब्यूगुलिं उम्ह गणेद्य:यात प्वकना: (प्वक नाय्काः बीम्ह) गणेद्य:कथं कया: नेवा: विवाह संस्कार आदि याइगु इलय् थ्वँ अय्ला: साका: ग्वाहालि याःगुलिं इहिपाःया ज्या क्वचाय्का: दक्व परिवारपिं च्वना: प्वकना (पकना) पूजा यानावयाच्वंगु दु ।
चाँगुया हरिहरिहरिहरिहरिवाहन लोकेश्वरया उत्पत्तिया स्वापू नं नागनाप क्यनातःगु दु । तक्षक नागराजायात पद्मपाणी लोकेश्वरया वाहनकथं काइसा, गरुडयात विष्णुया वाहनकथं काइ । छन्हु खुसिसिथय् तक्षक नागराजा चिकुलां निभा: पानाच्वंगु इलय् तापाकनिसें गरुड खंकाः ज्वनेत वःबलय् नागं हिना: सने हे मफय्काबिल । उगु इलय् गरुडं थ: मालिकयात लुमंका: आह्वान याःगु इलय् विष्णु नारायणं थःगु सुदर्शन चक्र स्याय्त सन । व खनाः तक्षक नागराजां नं थ: मालिक अभिताभ तथागतयात लुमंकल । अमिताभ तथागतं सिंह गया: थ:गु वाहनयात रक्षा याय्त वःबलय् विष्णुयात समेत थःगु अधीनय् तयाबिल । थ्व हे धारणाया आधारय् नेपालय् हरिहरिहरिहरिहरिवाहन लोकेश्वरया मूर्ति दयकाः पूजा यानावयाच्वंगु दु ।
मञ्जुश्री नेपाःया लः पितछ्वयधुंकाः कर्कोटक नागराजायात धनादहलय् बास याय्त थाय् दय्काब्यूगु जुल । छन्हु कर्कोटक नागराजाया कलाःया मिखा स्याःगुलिं मनूया भेष कयाः बुँइ ज्या यानाच्वंम्ह ज्यापुयात वास: याकेत ब्वनायंकल । लखय् दुने नागराजाया कलाःया मिखा स्याःगु लंकेगु लागि वैद्यया रूपय् वंम्ह ज्यापुया आपत् जुयाः थःगु न्हाय्पया ल्यूने कुति- कुति याना: पिहांव:गु खिति वासःया रूपय् बियाः लिहांवल । व हे वासलं नागराजाया कलाःया मिखा स्याःगु ल्वय् लंगु जुयाच्वन । उकिया उपहार वा दक्षिणा स्वरुप हिरामोती घाना:तःगु प्वाकलं छपा: बियाहल । ज्यापुया तसकं य:गु प्वाकलं न्हयाबलें फिना: बुँइ ज्या याःवनीगु जुयाच्वन । छन्हु तांन्वःगुलिं प्वाकलं त्वःताः ज्या यानाच्वंगु इलय् भूतं खुयायंकूगु जुयाच्चन । बुँगद्यं:यां जाह्वला पूजाबलय् करुणामयथाय् देके वंगु इंलय् भूतं नं व हे प्वाकलं फिनाः स्वःवःगु जुयाच्वन। भूतं थःगु प्वाकलं फिनावःगु खनेवं ज्यापु थःगु ल॑ लितकाय्त वंगु इलय् निम्हेसिया दथुइ ल्वापु जुल । सुना नं विवाद ज्यंके मफुसेंलि उगु प्वाकलं निम्हेसितं मब्यूसे करुणामय द्यःयात छाःगु जुयाच्चन । व हे प्वाकलं ज्याह्वला पूजाबलय् दच्छिया छक: क्यनेकथं भोटोजात्रा आ:तक न्हयानाच्वंगु दु ।
छम्ह तान्त्रिकया कलाःया थः भात अजिंगर जूगु स्वय्गु इच्छा यानाः लिपा तान्त्रिकं ब्यूगु जाकि कय्के ल्वःमनाः निम्हतिपू नं अजिंगर जुयावंगु लुमन्तिइ ख्व्पया बिस्काः (बि अर्थात् ताहाः सिका: जात्रा) वैशाख १ गते खाइसँल्हुबलय् न्याय्कावयाच्वंगु दु । नेपालमण्डलदुने नेवाःतय्सं न्याय्कावयाच्वंगु यक्व संस्कृतिइ नागया प्रसंग व भूमिका खनेदु ।
निष्कर्ष
नेपाः कृषिनाप स्वापू दुगु देस जूगुलिं ल:नाप आपालं संस्कृति स्वानाच्वंगु दु । वा मवया: अनावृष्टि जुइबलय् नेपाःमितय्गु जीवन कष्टकर जुइगु स्वाभाविक हे खः । जब समस्या वइ, उबलय् समाधानया उपाय्त मालेगु ज्या नं याइ । लःनाप नागया तसकं क्वातुगु स्वापू दु । गन नाग दै, अन लः दै । नाग व लः पर्यायवाची शब्द खः । नाग च्वनाच्वंगु थासय् लःया स्रोत दै वा लः दै धैगु विज्ञान समत नं खः । उकिं असारं इलय् वा मवय्वं नाग च्वनीगु थासय् पूजा यानाः नाग साधना यानाः लः फ्वनेगु चलन आःतक नं दनि । अथे हे विभिन्न संस्कृतिया रूपय् नागयात पूजा यानावयाच्वंगु दु । श्रावणशुक्ल पंचमीयात नागपंचमी धका: छेँया लुखाय् नाग तिकाः पूजा यायगु, नागदह वा लः मुनाच्वंगु थासय् नागयात स:ताः पूजा याय्गु, नागयात दुरु त्वंकेगु यानावयाच्वंगु दु ।
छेँ दनेगु इलय् नागया म्हय् लाइ धकाः फायकेगु, नागयात मेगु थासय् छ्वय्गु लागि जग साइत याना: पूजा याय्गु याना: वयाच्वंगु दु । ध्वंप्वा: वा लःपाखें पुनाः वैगु इलय्, म्हय् हिइसेच्वनाः च्वनीगु इलय् नाग पूजा याय्गु, कपाय्या नाग दय्काः पुँइ हाय्गु याना: वयाच्वंगु दु । न्हाय्पं ख्वाय् नाग धका: असारं कां पुया: वा वय्केगु लागि पूजा याना: वयाच्वंगु दु ।
नेपाःया न्हापांगु वंशया रूपय् नागयात कया: नेपाःयात नाग भूमिया रूपय् स्वीकार यानात:गु दु । पूजापाठ याइबलय् नागयात न्हापां पूजा यानाः, बासुकी नागया थाय्या रूपय् कया: नागया संस्कृति न्ह्याकावयाच्वंगु दु । नेवा: बौद्ध परम्परा, संस्कृति, पूजापाठ थ्व फुक्कया स्रोत धैगु स्वयम्भू पुराण खः । नेपालमण्डलया महायान बज्रयानी संस्कृतिया स्रोत धैगु नवग्रन्थ, स्वयम्भू पुराण हे खः । महायान सम्प्रदायपिन्सं अतिकं
हनाबनाः तयाच्वंगु नवग्रन्थ न्हापांगु वा निगूगु शताब्दीइ हे खनेदयधुंकूगु ग्रन्थ खः । थुपिं भारतया भूमिइ निर्माण जूगु खः । उकि नवग्रन्थ नेपालय् जक मखु, महायान देसय् नं गथे खः अथे हे ब्वनेगु प्रचलन दु । तर स्वयम्भू पुराण भारतय् बुद्ध धर्म पतन जुइधुंका: नेपा:या भूमिइ हे सृजना जूगु ख: । नेवाः बौद्ध वा महायान वज्रयान बुद्धधर्मया मौलिक ग्रन्थ जूगुलिं नेपा:या भूगोल, समाज, परिवेश, अर्थतन्त्र, पेशानाप स्वयम्भू पुराणया क्वात्तुगु स्वापू दु । लिपाया अनुवादकपिन्सं थःगु रुचि व ज्ञानकथं मूल स्वयम्भू पुराणय् थपघट याय्गु, वा छगू अध्याय जक नं ल्ह्यया: स्वयम्भू पुराण नां बीगु यानातःगु दु । स्वयम्भूयात केन्द्रित यानाः नेपाःयात ल्व:कथं थीथी अवदान, जातकया सृजना नं जुयाच्वंगु दु । उकि स्वयम्भू पुराण दकलय् न्हापां ‘स्वयम्भू चैत्य भट्टारकोद्देश’या नामं पिदंगु खःसां लिपा वना: थीथी नां बियाः पिदंगु जुल । थुगु सफू नेवा: बौद्धपिन्सं गुंला लच्छि ब्वनेगु यानावयाच्वंगु दु । उकि थ्व नेवाः बौद्ध पुचलय् यक्व हे महत्वपूर्णगु सफू खः घैगु प्रमाणित जू । थुगु सफुलिइ न्हापां हे मंजुश्रीया प्रसंग न्ह्यथना कर्कोटक नागयात थुगु थाय्या रक्षा याय्गु लागि तःधंदह (धनादह) दय्काब्यूगु न्ह्यथनाः नागया महत्व क्यनाब्यूगुलिं नेवाः बौद्धपिन्सं मेमेगु नं नागनाप स्वापू दुगु संस्कृति हनेगु या: धैगु प्रष्ट जू । उकिं नाग संस्कृति परम्पराया आधार नं स्वयम्भू पुराण खः धैगु प्रष्ट जू ।