स्यस्यःसमाज

पुरातत्वविद् शंकरमान राजवंशीं  भक्तपुर शिलालेख सूची’ सफुतिइ स्यस्यःतय्गु ६ गू जात व ६८ उपजात उल्लेख यानादीगु दु । गथेकि :- 

६ गू जात (मूल स्यस्यः):-

१.मास्के    २.प्रधान    ३.अमात्य   ४.जोशी  ५.राजभण्डारी  ६.कर्माचार्य

नापंनापं ६८ उपजात:- 

स्यस्यः

         समाज दुने लाःसां चिनाखँय् दुथ्यंका मतःगु पिया, भण्डारी, बैजु, माथेमा व थापात नं स्यस्यः खः । उकिइ अदुवा, एकादशी, कसजु, कायस्थ, गःछें, गैंडा, गोर्खाली, धुं, गोजा, त्वका, दु, न्हा,  बजिमय, साखः सिं, सिंह, दैवज्ञ, धौभडेल, कक्षपति, भंडेल, सैंजु व गुरुवाचार्यत नं. स्यस्यः उल्लेख जुयाच्वंगु दु ।  डिल्लीरमण रेग्मीं नेवाः समाजदुने थी–थी नश्ल, धर्म, संस्कृति व परम्पराया संयोजन  दुगुलिं “नेवाः जात मखु राष्ट्रियता खः” धयादीथें नेवाः समाजदुने स्यस्यःतय्त नं नेवाःतय्गु संयोजन धाःसां छुं पाइमखु । छाय्धाःसा स्यस्यःतय्गु इतिहास धात्थें मालास्वल धाःसा स्यस्यः समाज दुने खँय्, ब्रम्हूनिसें  मर्सय् च्वंपिं मर्स्यातक,  व हिमाली जाति तामाङ्गतकया नश्लतय् अस्तित्व दु । 

                नेपाः एकीकरणलिपा देय् त्वःताः विदेशय् बसाइ सरय् जूपिं न्ह्याम्हसिनं थःत तःधंगु जात क्यनेत थःगु नांः लिउने स्यस्यः तयाः ब्यूबलय् थ्व समाजदुने अनेक विविधता खने दत । अथेजूसा नं स्यस्यःतय्गु थःगु मौलिक वासस्थान, धर्म, संस्कृति, बाजं, वसः व थःगुहे ऐतिहासिक दस्तावेजत दु । खँय् थकुजुजुत स्यस्यः समाजय् दुहां वयेधुंका मल्लत फुक्क स्यस्यः जुयावंथें वैशालीपाखें नेपालय् दुहां वःपिं लिच्छवि जुजुत नं स्यस्यः समाजय् समाहित जूवंगु दु । तर, फुक्कं स्यस्यःत भारतं हिन्दुस्थानं नेपालय् दुहां वःगु मखसे शेषान्त (संस्कृत भाषं स्लेषमान्तक, आम्ली यक्व दैगु थाय्) क्षेत्रं नेपाल मण्डलय् दुहां वयाः बसोवास यानाः राज्यसत्तानाप सम्बन्ध दुपिं जातितय्त स्यस्यः धयातःगु खः । 

        इतिहासविद् भुवनलाल प्रधानया कथं मंगोलियन नश्लया स्यस्यःतय्गु मू वासस्थान धैगु शेषान्त क्षेत्र खः । थ्व क्षेत्रय् रामेछाप, दोलखा काभ्रेपलाञ्चोक, नुवाकोट व रसुवा जिल्लातक लाः । स्यस्यःतय्त खँय् भासंं श्रेष्ठ धायेगु चलनबारे प्रचलित मेगु धापूकथं श्रीयन्त्रयात इष्टदेव कथं नालाकयाः तइपिं नेवाः जूगु कारणं श्री–इष्ट श्रेष्ठ धागु धैगु धापू दु । शारीरिक बल फुकेमाःगु ज्या मयाइपिं तर राज्यसत्तानाप सतीनाः व्यापार, उद्योग, राजनीति, प्रशासन व वासःज्या, आदि लजगाः यानावयाच्वपिं नेवाःतय्त मल्ल जुजुया पालय्तक भारो धाइगु खः (इतिहासविद् प्रधान) ।

थर स्वया स्यस्यःतय्गु म्हसीका :-

वैद्य :- 

      वेद परम्पराया आधारय् वासः याइपिं स्यस्यःतय्त वैद्य धाइगु चलन दु । नेपालभाषाया प्रख्यात बाल साहित्यकार गणेश अपारं धयादी–बैद्यत प्यंगू प्रकारं वर्गीकरण यायेफु
(१) ताहायागु मिखा स्याइवलय् वासः याइपिं ज्यापु वैद्ययात–ताहावैद्य,
(२) धुंयागु गःपतय् क्वँय् थाइबलय् व जीवजन्तुयात वासः याइपिं वैद्ययात द्यःवैद्य,
(३) घाटय् यंका अन्त्यअवस्थाय् वासः याइम्ह वैद्यःयात घाट वैद्य,
(४) लाय्कुलिइ जुजुपिनिगु परिवारयात वासः याइपिं वैद्यतय्त राजवैद्य धाइ ।
वैद्य स्यस्यःतय्गु मू वासस्थान ग्वलः पशुपति खः । ग्वलय् च्वंपिं वैद्यत बनेपा व किपुलिं वःपिं धयातःसां हुतराम वैद्यया वंशजत जुजु हरिसिंह देव नापनापं भारतया कर्णाटक जुया सिम्रौनगढपाखें नेपालय् दुहां वयाः स्यस्यः जुयादिइपिं खः धका हुतराम वैद्यजुं धयादीगु दु ।

राजभण्डारी :-

      जुजुया ढुकुटीइ मूली जुयाः ज्या याइपिं स्यस्यःतय्त खँय् भाषं राजभण्डारी व पशुपतिया नापनापं मेमेगु देगलय् ढुकुटीया जिम्मा कयाः हिसाब किताब तइपिं स्यस्यःतय्त विशेष भण्डारी धायेगु याः ।

जोशी:-

       ज्योतिषशास्त्र व संस्कृति विशेषज्ञ जोशी–स्यस्यःत यें, यल, ख्वप, किपू व थिमि नापनापं प्राचीन लाय्कू चाकलिं बसोबास जुयाच्वंगु खनेदु । थौंतकं तिथिमिति ज्योतिषशास्त्रया व्यवस्थापन निर्णय जोशीतय्सं यानावयाच्वगु दु । जोशीत वैदिक, वौद्ध तन्त्र व तिब्बती प्यंगूहे पात्रया ज्ञाता जुइ । फियात लुँ यायेगु शुभ साइत लुइकेगु ज्या जोशीतय्सं हे याःगु खः । गुकिया प्रतिफल नेपाल सम्बत् थें जाःगु मौलिक राष्ट्रिय सम्बत् खः ।

प्रधान :-

        यलय् न्याम्ह, येंय् प्यम्ह, ख्वपय् न्याम्ह, थिमिइ व किपुलिइ निम्ह प्रधानतय्सं जुजु ल्ययेगु, तयेगु लिकायेगु व जात्रा पर्वय् ध्यबाः यायेगु प्रावधान मल्लकालय् दयाच्वंगु जुयाच्वन । थौकन्हय् राजसभा परिषद् धाथें लिच्छवि व मल्लकालंनिसें दुगु थ्व परम्परा आः नं जात्रा पर्व न्ह्याकेबलय् प्रधान स्यस्यःतय्सं हे निर्णय बिइगु परम्परा दयाच्वंगु दु । प्रधानतय्गु मू च्वनेगु थाय् लाय्कू सतिक खः । तर थबहिया प्रधानतय्त ब्यापारी बौद्ध धर्मावलम्बी स्यस्यः धाइ । मुख्य खँ छु धाःसा थंबहियापिं प्रधानतय्त स्वनिगलय् मान प्रधान, लाल प्रधान, प्रसाद प्रधान व नर्सिङ प्रधान यानाः प्यंगूू स्तरय् वर्गीकरण यानातःगु सचिव सुरेशमान प्रधानं धयादीगु दु । 

कर्माचार्य :-

कर्माचार्य स्यस्यःतय्सं जुजु व जनता फुक्कसिया लागि कर्म चलये यायेत तान्त्रिक पूजाया जिम्मा काइ । 

अमात्य :–

जुजुया जव ल्हाः व प्रत्यक्ष सल्लाहकार कथं अमात्य स्यस्यःतय्त नाला काइ । अमात्यत लाय्कूया चाकलिं च्वनेगु याः । 

मल्ल :-

ईशाया प्यंगू शदिइ मनुस्मृतिया कौटिल्य शास्त्रय् सत्ताधारी लिच्छविया नापंनापं मल्लतय्गु नं उल्लेख दु । भगवान गौतम बुद्ध महापरिनिर्वाण प्राप्त यानादिइगु थाय् कुशीनगर व पावा नं मल्लतय्गु गणराज्य खः । मगधया गुप्त सम्राटतय्गु हस्तक्षेप जुसेलिं कुशीनगरया लिक्कसं दुपिं मल्लत गण्डकी पार यानाः नेपालय् वःगु खँ चाँगुनारायणया अभिलेखं स्पष्ट याः । स्वनिगलय् निगू प्रकारया मल्लत दु (१) खसान्त क्षेत्रं वःपिं थकुजुजु मल्लत व (२) कुशिनगर क्षेत्रं वःपिं मल्ल जुजुत । अन्ततोगत्वा निगू हे प्रकारया मल्लत नेवाः समाजय् स्यस्यः जुल । 

राजवंशी :-

जुजुया ढुकुटी ज्या याइपिं राजभण्डारी धैथें, जुजुया खानदाननापं इहिपा जुयाः वंशज परम्परा स्वाःवंपिन्त राजवंशी धाय्गु याः । 

मुल्मी :-

मुल्मी स्यस्यःतय्गु रक्त सम्बन्ध स्वनिगलय् चाकलि च्वनाच्वंपिं तामाङ्गत नाप दु धैगु दाबी तामाङ्ग अनुसन्धानविद् अजितमान तामाङ्गं याःगु दु । मल्ल जुजुतय्गु पालय् किल्ला व सिमाना रक्षाया लागिं मूगढाधीशया रुपय् तयातःपिं तामाङ्गतय्त लेप्चा भाषां मूर्मी धायेगु यायां वहे गढ प्रमुखयात नेपालभाषां मुल्मी धायेगु याःगु धैगु धापू दु । लिपाजूलिसे मुल्मी तामाङ्ग व नेवाःतय्गु सम्बन्ध क्वातुना इहिपा कर्मकाण्ड चलय् जुया वसेंलि मुल्मीस्यस्यः जुयावंगु अनुसन्धानविद् अजितमानया धापू खः । 

थापा :-

मध्यपुर थिमि नगरपालिकाया बोडय् थापास्यस्यःतय्गु वस्ती दु । बोडय् दकलय् न्हापा ख्वपं च्वंवःपिं थापास्यस्यः काशीराम थापा व हर्कमान थापा खः धैगु ‘ऐतिहासिक शहर बोडे एक परिचय’ नांगु सफुतिइ उल्लेख दु । मल्ल जुजुया पालय् तलेजु पुजाय् छ्यलिगु चायागु धम्पयात थापाइ धाइ । जात्राबलय् व थापाइ छ्यंय् तैम्ह स्यस्यःयात थापाइ वा थापास्यस्यः धायेगु चलन दु । 

माथेमा :-

मू स्यस्यःपाखें पृथक् थेमा शाखा जातियात माथेमा धाइ । तर, माथेमातय्सं धाःसा थःगु वंशज भारतया दक्षिण क्षेत्रं नेपालय् वयाः नेवाः समाजय् समाहित जूगु खः धाइ । गथेकि, माथेमा सामाजिक गुठीया अध्यक्ष डा. पुष्पराम भक्त माथेमाया धापूकथं ने.सं. ८४३ स यलया जुजु योगप्रकाश मल्लया राज्यकालय् गणेश शंकर भारी माथेमा वंशजया ज्येष्ठ नागरिक खः । माथेमातय्त मूलरूपं भक्त माथेमा, कुमार माथेमा व वीर माथेमा यानाः स्वंगू ब्वय् ब्वथलातःगु दु ।

      नेवा: समाज दुने स्यस्यःत दकलय् असंगठित खँय्–ब्रम्हुत थें स्वभाव दुपिं जाति धकाः धाइ । स्यस्यःतय्गु मू थलो शेषान्त क्षेत्र धाःसां स्वनिगलय् स्यस्यःत ग्वलः (पशुपति), सक्व, गोकर्ण, बोडे, लुभु, भोँत, नाला, धौख्यः, पन्ती, चांगु, इचंगु, बाडेगां, यें, यल, ख्वप, थिमि व किपू लाय्कू चाकलिं स्यस्यःतय्गु वस्ती खः । थुकिया नापनापं स्यस्यःतय्गु निगूगु जनघनत्व दुगु वस्तीया नां कायेबलय् मच्छिगां, थक्वाथ (थानकोट), बलम्बू, टोखा, फम्पी, सांगा, गुण्डु, नगरकोट, इनार (सूर्यविनायक) भुइजःसि नारांद्य, धर्मस्थली, बालाजु सुन्दरीजल नं स्यस्यःत दुगु लागा खः । श्री ५ या सरकार तथ्यांक विभाग, २०५८ सालयागु जनगणनाकथं स्यस्यःतय्गु ल्याः करिव २ लाख २२ हजार ७ सय ९३ दु । 

भेषभूषा :-

                  स्यस्यःतय्गु वसः राजशी पोषाकयात कयातःगु खनेदु । स्यस्यः मिस्तय्सं हाकु पतासि व थानागा अले मिसालं फिइगु चलन दुसा मिसा मस्तय्सं घांगर–सुरुवा, कुर्ता–सुरुवा, जामा पुनेगु याइ । मिजंतय्सं तपुलि पुइगु, जनिखं चीगु, तःपालं सुरुवाः, कमिज सुरुवाः, इष्टकोट, ज्वारीकोट, कोट, पाइन्ट, पुनेगु याइ । अले हो गाचां न्ययेगु, जँय् जनिं चिइगु, न्हापा–न्हापा यानावःसां थौकन्हय् बाःज्य वंकाःतकं कुर्ता सुरुवा फिइगु चलन जुुयावःगुलिंं जनिं चिगु त्वफिना वनाच्वंगु खनेदु । 

तिसा:-

               न्हापा तिसां तिइगु उलि चलन मदुसां समाजय् मचाजंकुबलय् न्हाय्पनय् चाःचा, ल्हातय् लुँचुरी, तुती कल्या न्ह्याकेगु चलन दु । अथेहे मिजंमचायात जूसा ल्हातय् चेन (ब्रासलेत) न्ह्याकेगु याः । बाराः पिकाइबलय् मचायात थःपिनिगु गक्षकथंं मचायात हे धःका तिसा झुम्का वा रिङ्ग दयेका बी । गःपतय् सिखःमाः, ल्हातय् लुँ तयाः पञ्च धातु चुरा, तुतिइ पाउजु वा घंगला दयेका बीगु याइसा मेपिसं थःगु गच्छेकथं याइ । बियाछ्वइबलय् भम्चायात तिसां तिइकेगु ज्वलंकथं न्हाय्पनय् झुम्का, रिङ्ग वा टपचा सुइकेबिइ, ककुइ भिम्पूमाः, हारमाः, सिखः (न्यापुसिखः), तिलरी, अंगू, लुँचुरा, तुतिइ, पाउजु, छ्यंनय् लुँस्वां, सिरबिन्दु आदि तिइकेगु याइ । तर उप्पोसिनं थःगु गच्छेकथं हे तिसा तिइकेगु याइ । थथे लुँया तिसा यक्व मदुगु परिवारय् प्वत्यामाः व तिलरी क्वखायेकेगु चलन दु । 

नसात्वसा :-

             स्यस्यःतय्सं नइगु नसा त्वँसा सामान्यतयाः नेवाःतय्सं नइगु नसा हे खः । तर स्यस्यःतय्सं फायागु व सायागु ला मनः । स्वनिगलय् नेवाःतय्सं थें जा, कँ, तरकारी, मेय्यागु ला, न्या, खँ, अय्लाः थ्वँ, बजि नयेगु याःसा स्वनिगःपिने च्वनाच्वंपिं स्यस्यःतय्सं थाय् स्वयाः अनयापिं मनूतनाप मिलय् जुइक नयेत्वनेगु याइ । 

सामाजिक संस्कार :-

              जयस्थिति मल्ल जुजुं थः कलाः राजल्हदेवीनापं दुगु शक्ति थःगु ल्हातय् कया हिन्दुस्थान व मिथिलापाखें मिश्र, भट्ट, झा ब्रम्हुतय्त नेपालय् हयाः आदिकालनिसें चलय् जुयाच्वंगु प्राकृतिक किरात, शाक्त, बौद्ध संरचना ध्वस्त यानाः पितृसत्तात्मक राज्यव्यवस्था घोषणा यानाबिल । 

       थ्वहे परिस्थितिं स्यस्यः समाज निगु जुल । देश–विदेशय् व्यापार याइपिं स्यस्यःत बौद्ध धर्मावलम्बी जुयावन धाःसा राज्यसत्तालिसे क्वातुक सम्बन्ध दुपिं स्यस्यःतय्सं हिन्दुस्थानपाखें दुकयातःगु गरुडपुराणया आधार कयाः राज्यपाखें लाडेयाःगु हिन्दु धर्म मानयेयात ।  धार्मिक हिसाबं स्यस्यः समाजयात (१) नारायण शाक्त तन्त्र सम्प्रदाय, (२) शैवशाक्त तन्त्र सम्प्रदाय, (३) बौद्धशाक्त तन्त्र सम्प्रदाय, व (४) विविध मतांवलम्बी नापं याना प्यंगू ब्वय् ब्वथले फइ ।

नारायण शाक्त तन्त्र सम्प्रदाय :-
                वैशालीपाखें नेपालय् वःपिं लिच्छवि राजखलक व राज्यनाप सतिइपिं भाइभारदारत नारायण शाक्त तन्त्र सम्प्रदाय दुने लाः । थुमिसं थःपिनिगु कर्मकाण्ड यायेत कर्मचार्य व राजोपाध्याय ब्रम्हु तय्गु यानावया च्वंगु दु । 

शैव शाक्त तन्त्र सम्प्रदाय :-
               राज्यसत्तापाखें वैदिक हिन्दूकरणयागु कारणं शैव शाक्त तन्त्र सम्प्रदाय म्हो जक दु । 

बौद्ध शाक्त तन्त्र सम्प्रदाय :-
                गुरुजु वज्राचार्य पुजारी तयाः भगवान् द्यः बुद्ध लोकेश्वर साछी तयाः कर्मकाण्ड याइपिं वौद्ध तन्त्र सम्प्रदाय स्यस्यःत खःसां थुुमिगु संस्कारय् लाः, खें, अय्लाः, थ्वँ मदयेकं मगाः । थुमिसं बुद्ध भगवान् द्यःया नापनापं गनेद्यः शिव व शक्ति पीठयात नं तन्त्रपद्धतियागु आधारय् पुजा याइ । मूकथंं थंवहिया प्रधान व यलया द्वारिका वैद्यः स्यस्यःत बौद्धमार्गी स्यस्यःत खः ।

विविध धर्म सम्प्रदाय मतावलम्बीत :-
                मल्ल नेवाः जुजुया पालंनिसें ख्रिष्टियन, मुस्मां व थौैकन्हय् बहाई, साई, रजनीश, ब्रम्हकुमारी नापं थीथी धर्म मतावलम्बी स्यस्यःत दु । 

        प्रत्येक नखःचखःया उलि हे महत्व दु । ईयात माःकथं ल्वःकथं नसा त्वंसा ज्वरे याना नखः हनाः नखः पतिकं म्ह्याय्मस्त, भिनामस्त, व इष्टमित्र सःताः नखः मानये याना वयाच्वंगु दु । अथेहे स्यस्यःतय्सं मानये याइगु नखःत क्वय् न्ह्यथनाकथं दु ।

क. गथांमुगः चःर्हे :-

              स्यस्यःतय्सं न्यायेका वयाच्वंगु नखः मध्ये गथांमुगः चःह्रे नं छगू खः । दँया न्हापांगु नखः कथं कयातःगु गथांमुगःयात त्रिशक्ति सत्व, रजःव तमया द्यःने स्वपलाः तयाः थनीगु त्रिपद संवर भैराद्यः धकाः नं धायेगु या । गथांमुगः द्यःयात पुजा याइ । थुकुन्हु मस्तय्गु वसःया कतांमरि दयेकाः ग्रह वांछ्वयेगु नापं गथांमुगलय् यखायेगु नं चलन दु । थुकुन्हु नयागु अंगू न्ह्याय्गुया नापं बहनी च्वकाबजि, स्वँ, हि, प्वक तयाः भूतयात बौ तयेगु चलन नं दु । 

ख. गुंपुन्हि :- (सापारु–गाइजात्रा) 

               गुंलाथ्व पुन्हिकुन्हु झीसं गुता बूबः माय्, मुस्या, तग्वः कय्गू, चिग्वः कय्गू, चाना, मू, भुति, पःमाय्, सिम्पु, ल्वाक छ्याना प्यन्हु न्ह्यःनिसें फ्वयाः पुन्हिकुन्हु क्वाति दायेकाः त्वनेगु चलन दु । थ्व दिं कुन्हु छुचुंमरि व क्वाति ज्वरे यानाः न्हापां द्यःयात, सिकियात, व ब्यांयात छाये धुनेवं फुकसिनं नयेगु याइ । थ्व दिं कुन्हु जनै चिइगु व गुम्हं–गुम्ह सिलु कुण्डय् म्वःल्हु नं वनी । सापारुकुन्हु मदयावंम्हेसिगु नामं छेंखां छम्ह मचायात सायाः चाःहीकेछ्वयेगु चलन दु । अले उकुन्हु छेंय् मदुपिनिगु नामं ३६५ माल्पा, स्वारी, फलफूल बोताय् तयाः सायाः चाःह्युवःपिंत ब्व बिइमा । मचाम्ह मदुगु जूसा वयागु नामं दुरु दान अर्थात् सायाः चाःह्युवःपिन्त त्वंकेमा । 

ग. बौया ख्वाः स्वयेगु :- 

                भाद्रकृष्ण औंसी खुन्हु बौ दुपिन्सं बौयागु गुण लुमंकाः मरि, फलफूल वसः, ख्येंय् सगं देछाना बौयागु ख्वाः स्वयेगु चलन दु । विशेष यानाः बिया छ्वये धुकुपिं म्ह्याय्मस्त जूसा बौया ख्वाः स्वयेत छेंयापाखें थःछेंय् कु छ्वये्गु चलन दु । बौ मदुपिंन्स गोकर्णय् वनाः म्वःल्हुयाः मरि बजि धौ फलफूल तयाः निसलाः बिइगु चलन दु । 

घ. मोहनी नख :- 

              स्यस्यःतय्सं तःजिक हनीगु नखः मध्ये मोहनी नखः दकले तःजिक हनीगु नखः खः । मोहनी भ्वय् कूछिभ्वय्निसें शुरु जुइ अले नखत्या चालंनिसें शुरु जुइ । छेंय् सफासुग्घर यानाः कूछिभ्वय्खुन्हु भगवती द्यः पुजा याइ । छेंय् भोय्या परिकार विशेष यानाः लायागु परिकार दयेकाः केरालप्ते तयाः कूछि कूछि बजि तयाः झ्वः छुनाः भ्वय् नयेगु चलन दु । 

महानवमी (कालरात्री) कुन्हु चान्हय्निसें शक्तिपीठ व काली, कुमारी, महालक्ष्मी आदि द्यःपिन्थाय् खा, हँय्, दुगु आदि बलि बीगु याइ । छेंय् छेंय् थापना यानातःगु नलास्वांया द्यःने नं थथे बलि बिया पुजा याइ । बलि मब्यूगु छेंय् चबां (ख्यंय्) स्यायेगु याइ वा भुइफसि पालेगु याइ । अनंलि छेंय् दुगु मेसिन, मोटर, मोटरसाइकल, ट्याम्पु, रिक्सा, साइकल, लं सुइगु मेसिन, आदि दक्वं लाइन तयाः पुजा याइ । बहनी सीकाय्भू यानाः भ्वय् नइ । चालं कुन्हु आगमय् स्वनातःगु पुजा सामान क्वकायेगुया नापं द्यःया प्रसाद नं क्वकयाः मोहनी (हाकुगु सिन्हः) सिन्हः व जाकि सिन्हः तिनाः प्रसाद इना बी । छेंया थाकुलिं थथे सिन्हः तिका ताः आयुया कामना व याःगु ज्या ताः लायेमा धकाः सुवाः बिइ । थुकुन्हुनिसें पुन्हितक म्ह्याय्मचा भिनामचापिं नखत्या सःताः मोहनी सिन्हं व प्रसाद बियाः भ्वय् नकीइ ।

ङ. स्वन्ति नख :- 

              मोहनी नापनापं वइगु मेगु नखः स्वन्ति खः । स्वन्तिबलय् क्वःपुजा, खिचापुजा, लक्ष्मीपुजा, म्हपुजा, किजापुजा यानाः न्यान्हुतक यमपञ्चक धकाः नखः न्यायेकी । स्वन्तिया दकलय् न्हापा कार्तिक कृष्ण त्रयोदशी कुन्हु क्वःयात पुजा याइ । कन्हय् खुन्हु झीत रक्षा याइम्ह खिचायात पुजा याइ । अथेहे आश्विन कृष्ण औंसी कुन्हु लक्ष्मीपुजा याइ । 

    म्हपुजाखुन्हु छेंय् सफासुग्घर याना भ्वय् ज्वरय् याये धुंकाः छेजःपिं सकलें झ्वःलाक फ्यतुइ, अले न्ह्यःने लाइनंः मन्द च्वयाः न्याताजि रंगं झःझः धायेक बुट्टा कियाः मन्दः च्वये सिधयेवं फलपूmल ब्वया खेलुइताः च्याकाः थाकुलिनकिंनं छसिकथं थाकुलिंनिसें म्हपुजा याइ । सगं धुंकाः भ्वय् नइ ।स्वन्ति नखःया दकले लिपांगु दिं किजापुजा खः । थुकुन्हु किजा वा दाजु दुपिं तता–केंहेपिसं थः किजा वा दाजुपिन्त ताःआयुया कामना यासें मन्दः दयेकाः पुजा यानाः भ्वय् नकीइ । भ्वय् सिधयेका ग्वाः–ग्वय् मसलाप्वः बिइ । दाजुकिजापिन्सं नं तता केंहपिंत गच्छेकथं वसः वा दक्षिणा लःल्हाइ । 

च. योमरी पुन्ही :-

              थिंलापुन्हिखुन्हु नेवाःतय् प्वचुं न्हायाः उकिया दुने चाकु हाम्वः तयाः दयेकातःगु योमरि नयेगु चलन दु । थ्व दिनय् म्ह्याय्मस्तय्त नं सःताः योमरि नकेगु चलन दु । बहनि योमरि फ्वना न्ह्यइपुकेगु नं चलन दु । 

छ. घ्यःचाकु संल्हु :- 

           नेवाः नखः मध्ये ध्यःचाकु संल्हू नं छगू खः । माघ महिनाया न्हापांगु दिं संल्हुखुुन्हु घ्यः चाकु संल्हु नखः मानये याइ । थ्व दिंखुन्हु घ्यःचाकु, हाम्वःग्वारा, वाउंलाभा, तरुल तयाः नयेगु चलन दु । थ्व दिंखुन्हु म्ह्याय्मस्त थःछेंय् वनाः मांया ल्हातं न्हाय्पनय् व छेंनय् चिकं तःवनी । 

ज. पाहांचःर्हे :-

         मोहनि धुंकाः पाहांचःर्हे  नेवाःतय्गु तधंगु नखः खः । चैत्र कृष्ण चतुर्दशीखुन्हु त्वाः त्वालय् लुकुमाःद्यः पुजा याइ अले छेंय् ताःलाकातःगु भ्वय् ज्वलं नं छाइ । विशेष यानाः वाउँ लाभा छायेगु, थ्वँ अय्लाः नापं तयाः भ्वय् छायेधुंका भ्वय् नयेगु चलन दु । 

झ. मांया ख्वाः स्वयेगु:- 

         वैशाख कृष्ण औंसीखुन्हु मां दुपिन्सं मांयागु गुणयात लुमंकाः मरिचरि, फलफूल वसः व ख्येंसगं बियाः मांयागु ख्वाः स्वयेगु याइ । मदुपिन्सं थ्व दिंखुन्हु मातातिर्थय् वनाः म्वःल्हुया मरि, बजि, फलफूल तयाः निसलाः दान यायेगु चलन दु ।

ञ. सिथि नख :- 

           थीथी नखः मध्ये सिथिनखः नं छगू खः । थ्व नखः जेठ शुक्ल षष्ठी कुन्हु कुमार पुजा यानाः हनीगु जुयाः थ्व नखःयात कुमार षष्ठी नं धायेगु याः । थ्व दिंखुन्हु सिथिद्यःयात नं समय्बजि छानाः पुजा याइ । थुखुन्हु छेंय् भ्वय् ज्वरे यानाः द्यःयात भ्वय् ब्व छाये धुंकाः भ्वय् नयेगु चलदु । थ्व दिनय् म्ह्याय्मचा सःताः इमित चतामरी, माय्वः, मूवः, बारा छुनाः भ्वय् नकेगु परम्परा दु । दिवाली मन्यापिं वा गबलय् धका मस्यूपिं स्यस्यःतय्सं सिथिनखःखून्हु दिवाली पूजा न्यायेकिगु याइ । 

             स्यस्यःतय्सं सञ्चालन याइगु जात्रा पर्व बारे न्ह्योथनेगु खःसा सक्वया बौद्ध देवी बज्रयोगिनी जात्रा, सक्वया हे माधव नारायण जात्रा, लुभुया महालक्ष्मी जात्रा, यें, यल, ख्वप व द्वालाखाया भिन्द्यः जात्रा, पन्तिया नमोबुद्ध जात्रा, बोडेया म्ये व्हखनीगु जात्रा व नीलबाराही गण प्याखं, ग्वल पशुपतिया त्रिशूल जात्रा, गोकर्ण अजिमा जात्रा, म्हेपी थवही योगाम्बर ज्ञानेश्वरी जात्रा व इचंगु नारायणया खः जात्रा पहिचानया रूपय् दु । उल्लेख जुयाच्वंगु थीथी जात्रा पर्वय् स्यस्यःतय्गु थःगु बिस्कं अस्तित्व दुगु बाजं मदु । उकीया लागि आदिवासी ज्यापुतय् धिमय्, खड्गीतय् नाय्खीं, उरायतय् गुंलाः व पो–द्योलातय्गु ढोलक व कपालीतय्गु सहनाइ बाजं इलय् बेलय् स्यस्यःतय्गु लागिं थाना ग्वाहाली कायेगु परम्परा दु । तर, सक्व बज्रयोगिनी जात्रा व माधव नारायण जात्राबलय् पुइगु शंख, लुभु महालक्ष्मी जात्रा व बाडेय् म्ये व्हखनीगु जात्राबलय् पुइगु स्वंगु म्हुतु दुगु पोङ्गा ताः भूस्याःत स्यस्यःतय्गु मौलिक बाजं खः । 

               ने.सं. ११२४ अर्थात् वि.सं. २०५९ तक नेपालं विविध विषयलय् डक्टरेड पी.एच.डी. यानादिइपिं स्यस्यःत ३७ म्ह थ्यने धंकुगु दुसा १३३ म्ह अधिवक्ता दु । नेवाः दुने जनसंख्याया आधारं दकलय् अप्वः शिक्षितत दुगु समुदाय खः स्यस्यः समाज । मुक्कं स्यस्यःतय्गु शैक्षिक स्थिति स्वयेगु खःसा स्वनिगलय् लाय्कू लागाय् च्वनाच्वंपिं स्यस्यःतय्गु शैक्षिक स्तर उच्च जूसां गांयापिं स्यस्यःत आतक नं थःगु नां तक नं च्वय्मसःपिं यक्को दनि, अझ मिसापिं स्यस्यःतय्गु स्थितिला झन बांमलानि । 

           नेवाः समाज दुने नं उद्योग व्यापार राजनीति प्रशासनपाखे स्यस्यःत हे न्हयोने खने दइगु नेपाःयागु छगू वास्तविकता जुयाच्वंगु दु । तर, थौकन्हय् अवस्था यक्व हे पानावनाच्वंगु दु । अथेसां उद्योग व्यापारय् स्यस्यःतय्गु नेतृत्व ल्याेंदनि । उद्योग वाणिज्य महासंघय् नेतृत्व यानाच्वंपि ९४ म्ह नेवाःत मध्ये ७६ म्ह ला स्यस्यः उद्योगपतितय्गु अस्तित्व खनेदयाच्वंगु दु धाःसा नेपाल अधिराज्य दुने २१७ म्ह उद्योगपतित नेतृत्व तहलय् खनेदु । व्यापारपाखे स्यस्यःतय्गु सहभागितायात छगू हे शव्दं धायेगु खःसा स्यस्यः व व्यापार छगू हे सिक्काया निगू पाता थें जुयाच्वंगु खनेदु । अथे हे जूगलिं आतकं स्यस्यःतय्त नेपाःया न्ह्याम्हेस्यां नं साहुजी–साहुनी धायेगु चलन दुगु खः । तर, आः वयाः प्रख्यात उद्योगपति तथा पूर्व मन्त्री रविभक्त श्रेष्ठं धयादिइथें समुच्च नेवाः समाज होलसेलं खुद्रापाखे, खुद्रां फुटकर जुयावना च्वंगु दु । अथेसां नेपाल खुद्रा व्यापार संघया दुजःत जक स्वयेगु खःसा स्यस्यःतय्गु ल्याः ५१८ म्ह खनेदु । गुकि मुक्कं दुजःतय्गु ल्याः १६१८ दुसा नेवाःतय्गु ल्याः १४८१ दु । अथेहे किराना व्यापारी संघया अध्यक्ष स्यस्यः हे दसां १६५६ म्ह दुजःत मध्ये ३३८ म्ह स्यस्यःत दु ।

     राजनैतिक ख्यलय् स्यस्यःतय्गु भूमिका व योगदान तसकं च्वय्लाः । अझ धायेगु खःसा मुक्कं नेवाःतय्गु भूमिका हे स्यस्यःतय्सं म्हिताच्वंगु दु ।  इतिहासयात वाला स्वयेबलय् नेपाःया राजनीतिक ह्युउपा हयेगु झोलय् दकलय् न्हापां हे स्यस्यःतय्सं बलिदान बिल – शहिद धर्मभक्त माथेमा व शहिद गंगालाल श्रेष्ठ । अथेहे, नेपाली कांग्रसेया सर्वोच्च नेता स्व. श्री गणेशमान सिं, नेपाली कम्युनिष्ट पार्टीया संस्थापक सदस्य स्व. श्री पुष्पलाल श्रेष्ठ, अले वय्कःया समकक्षपिं श्री शम्भुराम श्रेष्ठ, श्री कृष्णभक्त श्रेष्ठ आदि ला उदाहरण जक खः । तर, आःयागु न्हूगु ह्युउपाःवःगु राजनीतिइ धाःसाः स्यस्यःत ल्युउने लालां वयाच्वंगु दु । 

६ मू जात व ६८ उपजातकथं नेवाः समाजय् म्हस्यूपिं स्यस्यःतय् नं लिपा–लिपाः लजगाः, थाय्बाय्, घटना परिस्थितिकथं अनेक कथंया सहायक जातत पिहां वल ।  स्यस्यःतय्गु सहायक जाततय्त न्ह्यथनेगु खःसा सच्छिसिकें अप्व थ्यने धुंकल । मद्य, मांस, मुद्रा, मैथुन व मत्स्य पञ्चमकार पूजा पद्दति छ्यलाः संस्कार म्वाकाच्वंपिं स्यस्यःत वहुसंख्यक राजनीति, प्रशासन, उद्योग, व्यापारय् लगय् जूगु दुसां अल्पसंख्यक स्यस्यःत कृषि–पशुपालन, भरिया ज्या यानाः नयाच्वपिं नं दु । खयेत ला मेमेगु जातीय समाजय् थें नेवाः समाजय् नं थःगु भाय्, संस्कृति, परम्परायात त्वःता थुखे ला उखे ला जुयाच्वंपिं नेवाःत यक्व दु । नेवाः समाज दुने नं स्यस्यःत दकलय् अप्वः थःगु भाय् संस्कृति परम्परा जक मखु जातीय महत्व धइगु भावना नापं ल्वःमंका याकःध्वं जुयावना च्वंपिं मनूत यक्व दु । छगु अध्ययन कथं स्वनिगः दुने च्वनाच्वंपिं ५२ प्रतिशत व स्वनिगः पिनेयापिं ७८.१५ प्रतिशत स्यस्यःतय्सं थःगु मांभाय् नेपालभाषा, नेपाललिपि, संस्कृति, परम्परा, धर्म त्वःतावंगु खनेदु । (श्रोत….?.)