सामाजिक संस्कार :-
स्यस्यःतय्सं यानावयाच्वंगु सामाजिक संस्कारत क्वय् न्ह्यब्वयाकथं दु ।
थः म्ह्याय्मचाया प्वाथय् दुगु न्हय्ला दुने थःछेँपाखें मचा बुइम्हेसित धौबजि नकःवनेगु चलन दु । धौबजि नकःवनिवलय् धौबजिया नापनापं म्ह्याय्मचाया छेंजः पिंत फुक्कसित गाक्क खें, ला नापनापं प्यताघासा दयेकाः अन्तिइ अय्लाः, सोमाय् थ्वँ ज्वनाः मां, निनि, तताजु (भोत) म्ह्याय्या छेँय् वनेगु परम्परा दु । (धौबजि नकेधुंका झिलाया दुने म्ह्याय्मचां अजिया लिधंसाय् मचा बुइकी, थौं कन्हय् अस्पतालय् बुइकी) ।
म्ह्याय्मचा खःसा प्यन्हुं व काय्मचा खःसा खुन्हुं मचाबू ब्यंकेत थःछेँय्पाखें चाकु, इमू, घ्यः, चिकं, जाकि, बजि यंकेमा । म्ह्याय् जिलाजं व मचायात सुयातःगु वसः छज्वलं ज्वनावनेमागु चलन दु । न्हापा जुसा मचाबू ब्यंकीवनीबलय् म्ह्याय्मचा बूगु खःसा मेयागु बागः छ्यों व काय्मचा बूगु खःसा छगः छ्यों यंकेगु परम्परा दु । तर थौंकन्हय् थ्व चलन तनावने धुंकल धाःसां ज्यू ।
अजियात छमना जाकि लप्तेय् तयाः उकिया द्योने चिग्वःगु ग्वय् छगः व दक्षिणा तयाःबिइगु प्रचलन दु । अजिं अजिमाद्योया पूजा यानाः मचाया न्हाय्पं मुलुं व्हखनाः हाकुगु रंग छिनातःगु कपाय्या सुका न्हापं प्वालय् तयाबिइ । न्हाय्पं व्हखने धुंकाः शुद्ध नयेगु चिकं न्हाय्पनय् इलाबिइ ।
मचाबूगु लच्छि लिपा थःछेँपाखें म्ह्याय्मचायात मचाबू लहिकेत काःवइ । थःछेँय् लहिकःवःम्ह म्ह्याय्मचा लच्छितक थःछेँय् च्वनाच्वनेगु व्यवस्था जुइ । झिन्याहुलिपा छेँय्पाखें मिसाया थःछेँय् ससःमां थःथितित मचाबू स्वःवनेगु धकाः ला, बजि, फलफूल, फाकुवासः ज्वनावनी । लच्छि लिपा मचायात छेंय् लित हइ । मचाबूम्हेसित स्वलातक न्हिंन्हिं चिकं बुइका गर्मी जुइगु नसा क्वाति, चाकु, ला, घ्यः, गुंडपाक, फाकुवासः गाक्क नकाः म्हक्वातुकेमाः धैगु परम्परागत मान्यता नेवाः समाजय् दु । थ्वहे अवधारणा कथं मचाबू लहिकेगु यानातगु जुइफु ।
मचा जंको बलय् मिसाया थःछेँ पाजुखलःत अनिवार्य रूपं वयेमाः । मचायात जा नकेत जाकि, दुरु, खीर दयेकेगु ज्वलँ चिनी मसला, खेंय् सगं अय्ला, थ्वं, धा, फुपिंसं मचायात वसःया नापनापं न्हाय्पनय् तिसा, तुतीइ कल्ली उपहार बिइगु नं याः । मिसामचा जूसा न्याला व मिजंमचा जूसा न्हय्लाय् मचाजंको यायेगु चलन दु । इष्टद्यः पुज्यानाः याइगु मचाजंको निदँतिथिबलय् योमरि क्वखाके मागु संस्कार दु ।
नेवाः परम्पराय् श्रीपञ्चमी खुन्हु सरस्वती (ससुमाजुया) देगलय् मचाया नामं पूजा यानाः थः मस्तय्त दकलय् न्हापां आखः स्यनेगु परम्परा दु । मस्तय्त क, ख, ग मखु कि नमोबागीश्वराय धका च्वकेगु नेवाःतय्गु बिस्कंगु परम्परा दु ।
वैदिक तन्त्र पद्धतिकथं कय्तापूजा याइबलय् राजोपाध्याय कर्माचार्य पुजारी तयाः गणेश, महाद्यः व अजिमा पीठय वटुकतय्त यंका कय्तापूजा याकी । धापुकथं कय्तापूजा मयासें इहिया याये मज्यू । कय्तापूजा याइबलय् म्हासुगु रंगया धोति, धुँयागु छयंगू बेरेय् याकाः ल्हातय् धनुषवाण ज्वंकाः देः चाःहिकेय्गु परम्परा दु । वैदिक परम्परा कथं मन्त्र जनिइ बियाः धनु शिक्षा आर्जन यायेत दयेकातःगु थ्व परम्परायात नेवाःकरण याःबलय् सगं तपुलि ज्वनावःपिं पाजुखलःनं आङ्सा दयेक सँ खाकेगु व निनिनं सँ फयेःगु यानाः बम्र्हूनं धाः कथं कय्तापूजा न्ह्याकी । प्रवज्या बौद्ध तन्त्र पद्धतिकथं वौद्ध वज्रयानी परम्पराकथं जुइगु प्रवज्याःयात वरे छुइगु नं धाः । गुरुजु वज्राचार्य पुजारी दैगु थ्वः परम्पराय् भिक्षु, भन्ते पिंस फिइगु म्हासुगु चिवर पुना आङ्गसा मतसे प्रव्रज्या याइगु याइ । ल्हाःतय् पात्र, कपि, कलम ज्वंका चाहिला भिक्षा फ्वने मागु थ्वः परम्पराय् आङ्गसा धनु व जनै प्रयोग याइमखु । बरछुइबलय् शुद्ध साकाहारी जुसां लिपा सगं काइबलय् लाः, खें, न्याः, धौ, अयला, थ्वं, गुरुजुतय्स अनिवार्य रुप तन्त्र परम्परा कथं छ्येलगु चलन दु ।
मचा बलय् हे म्ह्याय्मचायात बेलीरूप द्यःयात जिलाजं भापिया कन्यादान यानातयेगु परम्परा स्यस्यःतय्गु संस्कार दु । इही यायेत माःगु ज्वलं :-ब्रम्हु व बमनीयात वसः व दक्षिणा । इही याइम्ह मचायात फिइकेगु तास व जरी दुगु लेंगा जामा फिकेगु तिसा वसः नं समा याकेगु सामान ब्रम्हु, गुरुजुतय्सं धाः कथंया सामग्रीया व्यवस्था यायेमाः ।
इही लिपा व इहीया न्ह्यो थिइमज्यु मजुनिबलय् झिंनिदँया दुने नेवाः मिसामचात छगूहे कोठाय् कुनाः मिजं व सुद्र्यो मक्यंसे तयातयेगु परम्परायात बाह्रा तयेगु धाइ । व्यवहारिक हिसाबं छेँय् या थाकुली मां बज्ये पासा थःथितिपिंसं यौन शिक्षा बिइगु परम्परा कथं कयाच्वंगु बाह्रा तयेगु प्रथा स्यस्यःतय्गु नं अनिवार्य संस्कार दुने लाः । किसली (सलिचाय् जाकि, ग्वय्, ध्यबा) भाग्याकाः झ्याः, खापा फुक्कं तिनातःगु कोठाय् दुकाइम्ह बाह्रा च्वनिम्ह मिसामचा विधिवत रूपं पिमकाःतले सूद्र्यो व मिजंया ख्वाः स्वये मज्यू धैगु संस्कार दु । ब्रत कयाच्वंम्ह बाह्रामचायात म्हाइपुसे मच्वनेमा धकाः पालंपा मिसा पासापिंत कतामरी, गट्टा (चागः) म्हितकेगु व्यवस्था यानातइ । बाह्रा तःखुन्हु लाका दकलय् न्हापा मां, अजि व लिपा निनिं थःथिथिपिंसं छुस्या–मुस्या (बरां, बकुलाः, कय्गू, चाना, मुस्या, फलफूल, धौबजि) नकः वनेगु चलन दु । वहेखुन्हु लिपा बाह्रा तःम्ह मचायात कोंचिकं सायेकी । कोंचिकं धाःगु जाकिचुं तू, पिना, तछ्व, चिकंया लेडम म्हय् बुलेगु व बांलाकेगु चलन खः । थ्वहे इलय् मिसामचायात बाह्रा च्वंपिन्त यौनज्ञानः बिया झिंनिन्हु खुन्हु सुथे इहिपा यायेबलय्थें समाः याका पिकाइ । बाह्राच्वंम्ह मिसाःमचाया ल्हाःतुतिइ लुसि ध्यंका अलः तयेका सूद्र्यो क्यने न्ह्यो जलन्हाय्कं क्यनेगु याइ । सूद्र्योया दर्शन याकेधुंकालिं थःथितिपिं सकसिनं सगं बियाः लसकुस याइ धाःसा पाहांत नापं तयाः बाह्रा च्वंम्हसितःनं भ्वय् नकेधुंकाः थाय्भु वांछ्वलकि बाह्रा भ्वय् सिधइ । थाय्भु मिसामचाया अबु दाजुं खाली तुतिं खिचायात तकं मथिइकुसें लिफः मस्वसे, छ्वासय् वांछ्वः वनेमाःगु चलन दु । बौद्ध परम्परा कथं धाःसा विहारय् यंका गुरुमांपिनिगु प्रत्यक्ष निगरानीइ कलेजी वसः फिका ऋषिनी, भिक्षुणी यायेगु चलन दु । बुद्ध वचंकथं पञ्चशील प्रदान याना न्हिं छ्छाः जक नकाः विहारय् तयेधुंका लित यंका च्वय् न्ह्यःथंकथं भ्वय् सगं कायेगु बिइगु परम्परा नं दु ।
स्यस्यःतय्गु इहिपायात (१) यकाः (२) फ्वःना – नीथिकथं ब्वथलेफइ । मिसा व मिजं निम्हस्यां यः–त्यः जुल धायेवं पाय्छिकथं इहिपाः याइ । यका जुइगु इहिपाः संस्कारगत मजुइ नं यः । तर फ्वना जुइगु इहिपा निगू परिवारयात छगूहे संस्कारय् हयेमाःगु कारणं यानाः छुं संस्कारगत परम्पराकथं जुइ । संस्कारगत नियमकथं जुइगु इहिपायात (१) खँ क्वः छिइगु (२) लाखा हयेगु (३) इहिपाःया भ्वय् याना स्वंगू ब्वय् ब्वथलेफु ।
खँ क्वः छिइगु :-
मिजं–मिसाया छेँय् लमिनाप थःथितिपिं छ्वया मिसाया निंतिं गबलय् लाखा (छगू प्रकारया छुचुं व चिनीया चास्नी तयाः दयेकातःगु धर्मचक्र मह्री ) हयेगु, तिसा, वसः, बाजं गुलि गथे यानाः हयेगु धकाः सहलःह यायेत वनीगु प्रथाया खँ क्वःछिइगु धाइ ।
लाखा येंकेगु :-
खँ क्वःछिउगु प्रतिबद्धताकथं लाखा (मनूस्वया), तिसा, वसः (न्हापा न्हापा जूसा हाकुपतासि पुन्टुगा थौकन्हय् दोपत्ता पर्सी दोसल्ला गा), फलफूल, धौ, तु छपु, मरिचरि, भुयुसिन्हः, सुकुन्दा, थःथिति स्वयाः ग्वय्, अन्तिइ अय्ला, सोमाय् थ्वं, खें संगं ज्वना वनेमागु परम्परा दु । न्हापान्हापा जूसा खमुलि तयाः लाखा यंकेगु चलन दु धाःसा थौंकन्हय् गाडिइ तयाः मिजंयापाखें मां, अबु, लमि वनेमाःगु चलन दु । मिजंया पाखें सगं बिया सिन्चा छायेका तिसाः वसः लःल्हाना लिहां वइ । लाखा कायेधुंकुपिं मिसाः–मिजं इहिपाः यायेधुंकुगु समान जूगु कारणं याना न्ह्याग्गुहे संस्कारं नं लाखा कायेधुंका मिजंपाखें कर्तव्य पुरा यायेमाः धइगु प्रचलन दु ।
मू इहिपा :-
भौमचा काःवनेबलय् न्हापा न्हापा जूसा बग्गी दोली उलिङकाठ व थौंकन्हय् समाः यानातःगु गाडिइ दुने मैपु सुरुवाः कोट टपुलि पुना तःम्ह मिजं (भाजु) तयाः न्ह्यो न्ह्यो बांसुरी बैण्ड बाजं पुइका न्ह्याकी । भमचा काःवने न्ह्यो सुकुन्दा च्याकाः, कोतः लीबाटा दूफांगा ट्याक्सी तयाः लिउने जन्ततय्त मिजं पाखें सिन्हः तिकाः खें सगं बिया साइट यानाः न्ह्याकी जब मिजंया पाखें जन्त मिसाया छेँय् थ्यंनकि लँ स्वयाच्वंपिं मिसापाखें जन्तियात लसकुस याना मिजंया मां अबु निनि पाजु स्याःन्याःपिं थःथितिपिंत मिजं नापं तयाः कोठाय् पाहां याकी । कोठाय् पाहां याःतले बाजं ग्रुप बाजं थाना हे च्वनिसा मेपिं जन्तीतय्त भ्वय् नकाः लसकुस याइ ।
नेवाः भ्वय् ज्वलं
१. मेया ला
२. बजि
३. बूबः
४. अचार, (लैं, कय्गु, आलु व पाउँ)
५. आलु, काउली वा आलु जक तरकारी
६. छ्याला, आलुछों
७. तखा, सन्या, खुन्या, मीक्वाः, पाउँक्वा
८. धौ
९. अय्लाः, थ्वँ
१०. मरिचरि, निम्कि
११. भ्वय् नयाः दकलय् लिपा सिसाबुसा (लैं, गय्गू, चि, फलफुल, सिन्का)
१२. भ्वय् नयाः दनेधुंकाः ग्वय्, लवं, सुकुमेल, चुरोट नकात्वका बिदाबाजी याइ ।
भम्चा पितबिइगु :-
समाः याना तःम्ह भौमचाया नापं मिजं तयाः थायेभु (भोय् ज्वलं सिन्का नापं) नका म्ह्याय्मचा पित बिइगु जुइ । पाजुं मिसायात लुकुंछिना ससःकेहेंनं लँ पंकाः पित बिइ । ट्याक्सीयात स्वकः मिसाः व मिजं निम्हेस्यां चाःहिइके धुंकां मिजंया अबुं दूफांगा फायेके धुंकाः ट्याक्सी न्ह्योने न्ह्याकी । गणेद्यः व भगवान् द्यः दुथाय पाय्छि थासय् च्वनाः मिजं व मिसाया अबु–अबु व लमि नापं च्वनाः लँ–खँ ल्हायेगु चलन दु । मिसाया अबुं जिमि म्ह्याय्मचा छिकपिनि भौमचा जुइधुंकल । म्ह्याय्नं छुं द्वं बिद्वं याःसा म्ह्याय् भापिया क्षमा याना दिसँ । स्याःसा पाप लह्यूसा पुण्य धकाः धाइ । मिजंया अबुं भौमचा धइम्ह नं म्ह्याय्मचा हे खः । मसःगु मस्यूगु छुं गल्ती ज्या जूवंसा सुधार यायेगु जुइ । छुं पीरधन्दा कयादीम्वाः बिदा बिया दिसँं । लँ–खँ ल्हाइबलय् चिराग मिप्वा च्याकातइ ।
छेँय् भौमचा दुकायेगु विधि :-
झःझः धाय्कः समाः यानातःगु छेंय् लुखाया जवंखवं लः जायेका तःगु घः लुखाय् जवय्–खवय् तयाः तइ धाःसा घःया द्यःने अबिर ह्वलातःगु धौ छगः छगः तयाः भौमचा व काय्मचायात छें दुकायेन्ह्यो माजु जूम्हेस्यां च्वका–बजि ह्वलाः भम्चायात ताःचाप्वांय् ज्वंकाः लसकुस याना छेंय दुकाइगु परम्परा दु । वहे इलय् थःथितिपाखें ग्वय् कायेका भम्चा म्हसिइकेगु व भ्वय् नकेगु ज्या जुइ । म्ह्याय्मचा यात जिलाजंनापं प्यन्हु खुन्हु लिपा थःछेंय्, ससलय् ब्वनाः दुचायेकेगु ज्या जुइ ।
वञ्जला वनेगु :-
इहिपाया च्यान्हु लिपा कुलद्यः म्हसीकेगु परम्पराकथं मिजंपाखें न्ह्यंइपुसे च्वंक थःथितिपिं फुक्कसित सःताः द्यःयाथाय् भम्चानापं द्यःके वनेगु परम्परायात वंजला वनेगु धाइ ।
नेवाःतय्सं बुढा–बुढीया उमेर न्हय् न्हय्दँ, न्हय्ला व न्हय्नु क्योनिबलय् न्हापां बुढा जंकु याइ । लिपा चय् च्यादँ, च्याला व च्यानु क्योनिखुन्हु व लिपा गुइ गुदँ गुला व गुन्हु दइबलय् स्वक्वःगु जंकु यायेगु परम्परा दु । दकलय् न्हापां जंकु याइबलय् खतय् तयाः देय् चाःहीकीसा निक्वःगु पालय् रथय् तयाः देय् चाःहीकी, स्वक्वःगु जंकुबलय् झ्यालं पितबियाः खतय् तयाः देय् चाःहीकीगु परम्परा दु ।
जंकु याये धुंकुपि बुढा–बुढीत द्यः समान जुइगुलिं अमिसं धाःगु खँ कातयेयाये मज्यू धइगु संस्कारगत मान्यता नेवाः समाजया पहिचान खः ।
मेपिं नेवाःतय्थें हे स्यस्यःतय्गु नं सीज्या न्ह्याकेत सीगुथि सनागुथि दयेकातःगु दु । नेवाः संस्कारकथं सीवलय् छुं छुं ज्याखँ पाःसां समष्टिगत रूपं स्वयेगु खःसा फुक्कं मेपिं नेवाःतय् संस्कारनाप मिलय् जू ।
सौबँय तय्गु :-
मनू सिइन्ह्यः अन्त्यअवस्थाय् सौबँय इलाः हाम्वः कुश ह्वलाः मफुम्हेसित पिखा लुखाय् थ्यनी । प्राणवायु पिहांवय्न्ह्यो पवित्र खुसि, कुण्ड, सतिक दःसा घाटय्, मखुसा छगू तपागु भुइ लः तयाः तुति थुना थ्यनी । थुकियात अर्धजलय् तयेगु धाइ । मनू मन्त, सित धइगु निश्चित जुलकि सीम्हेसिया नुगः हानं लिहां मवयेमा धकाः अर्धजल वा सीम्हेसिया तुति क्वय् व छ्यों च्वय् मत च्याकाः छातिइ छपु चक्कु तयाबिइ ।
थलय्–कोलय् :-
शवयात्रा यायेन्ह्यो सीगुथीया गुथियारत वयाः सीम्ह मनू तयाः यंकेगु कूताः (पं यागु खट) दयेकाः, बांलाःगु खुसिया लखँ सीम्हेसिया ख्वाः सिकेगु, मिसाम्ह जूसा छ्यंनय् सिन्चा तयेका बिइगु, सचिका चिइका समाः याकेगु व मिजंम्ह जूसा वसः फुक्क त्वका तुयुगु सिफांगा न्ययेकेगु ज्या जुइ । सनाः वनेन्ह्यो स्वां सिन्हंः, चानचुन पुलांगु धेवा छानाः, पीताम्बरं पुइकेगुयात थलय्–कोलय् धाइगु खः ।
(क). सीम्ह न्ह्याकेन्ह्यो छकू रुमालय् जाकि व मेगु रुमालय् वा व ध्येबा लँय्–लँय् ह्वला–ह्वला न्ह्यो–न्ह्यो यंकेमाः ।
(ख). चायागु भाजनय्–गंकातःगु सप्पा तयाः मि च्याकाः कुँ थना सिथं यंकेन्ह्यो यंकेमा ।
(ग). पंयागु निगः थल दयेकाः छगुलि गंगाजल व मेगुलि कचिगु दुरु, टपरिइ घ्यः, श्रीखण्ड, भुयू अबिर, जाकी, हथं, कौ, धुं दीपया निंतिं यंकेगु जुइ ।
(घ). पंचक तिथिइ लाःसा ह्याउँगु, कलेजी, म्हासुगु, तुयुगु, वंचुगु, रंगया कतामरि दयेकाः दीपय् यंकेमाः । मखुसा वहे छेंय् न्याम्हतकं झोलाक्क सिइ धइगु धारणा दु ।
(ङ). सीम्ह न्ह्याकेन्ह्यः इहिपा जुइधुंकुपी म्ह्याय्मचात सीम्हसिगु स्मरणय् ख्वया ख्वया सिथं यंकेगु लँय् भतिचा न्ह्यःने वने धुंका लिहां वयाः मिखा पियाः लिहां वइ ।
(च). छ्वासय् वांछ्वयेगु : पिःख्वया वनेधुंका भौमस्तय्सं सीम्हेसीया वसः थानातःगु सु यागु चकटी (सुखू) तयाः छ्वाःसय् वायेत यंकेमाः ।
(छ). सीम्ह थनेगुन्ह्यो नाय्खिं बाजं, मिं ज्वनिम्ह पो होलिम्ह, चिराग जोनिम्ह धारणी मन्त्रोच्चारण याइम्ह सीम्हेसिया सिथं व गुथियारत दकलय् लिपा च्वनाः दीपय् सिथं यंकी ।
(ज). सिथं थना पित यंकेधुंका छेंय् दुनेनिसें बँ पुपुं पिने यंकाः भ्यगतय् फोहोर तयाः तुफि नापं छ्वासय् वांछ्वयेमाः थ्व थिथियात पिचा वायेगु धाइ ।
दाह संस्कार :-
दीपय् सिथं यंकेधुंका दकलय् न्हापां गुथियारं न्हय्तँ जाःगु सिँ चांग (सिपँ) तयाः चित्ता दयकि । चित्ता तयार जुइ सातकि काय्पिंसंं सीम्हयात स्वकः चाःहिका अबु जूसा जेठाम्ह कायनं, मां जूसा कान्छाम्ह काय्नं छ्यंनय् मि तयाबी । काय्पिं मदुसा किजापिंस अग्नि संस्कार बिइगु याइ । अग्नि संस्कार सिधयेसातकि भष्म जूगु नौयात लःछ्वाकाः स्याइ अले मसांघाटय् वहे नौयात मनूया रूप बियाः हथंया निगः मिखा व कौया म्हुतु दयेकाः खुसिइ चुइका बिइगु संस्कारयात नौ चुइकेगु धाइ । नौ चुइकेधुंकाः फियागु बुद्ध चैत्य दयेकाः, अबिर जाकी पूजा यानाः, झिनु लिपा सँ खानाः, तुयू वसः पुनाः दच्छि तक बर्खी बारय् यायेमाःगु चलन दु ।
दच्छि दुने यायेमाःगु ज्या :-
- झिनु खुन्हु दूब्यंकेगु
- झिनिन्हुुं घःसू
- पीन्यान्हुखुन्हु लत्या श्राद्ध दान
- खुलां कर्म श्राद्ध याइ
- दकिला (दच्छि)
- दकिलालिपा निरतिथि यायेगु चलन दु
- धापूकथं निदँतिथिया ज्या सिधलकि सीपिं पार जुया देवलोकय् वनीः धइगु क्वाःतुगु विश्वास दु ।
सी कर्मकाण्डय् माःगु ज्वलं
तुयू वसः, लाकां, बर्सादी, कुसा, धोति, कोला, सीजःया ताँपं, लिइ–भु, बाटा, ढकी, सुकुन्दा , सिन्हःमू, धौमू, त्वाकः । कर्मकाण्ड स्वयाः संस्कारगत गुरुजु/द्यःव्रम्हुतय्सं धा कथंया सामग्री त ।