मृत्यु संस्कार दुने जोगीचक्र
रविन श्रेष्ठ
मनू सामाजिक प्राणी ख: । हलिमय् च्वंपिं फुक्क प्राणीयाके आहार, विहार, निद्रा, भय व मैथुन दइ तर चेतना छता मनूयाके जक दइ । थथे चेतना दुपिं विवेकशील व चेतनशील प्राणीपिन्सं जक कन्हेया खुशीया लागिं थौं योजना दय्की । कन्हेया खुशी, आनन्दया लागिं याइगु पूर्व योजना वा ज्या हे संस्कार ख: ।
मानव जीवन कयां जन्मकासांनिसें मसीतले आनन्दं म्वाय्गु लागिं परिवारय्, समाजय् व्यवहार बांलाका:,चरित्र शुद्ध याना:, अनुशासनय् च्वना: सामाजिक नियमयात पालना याना: वनेफत धा:सा जीवन अ:पुक न्ह्यनावनी उकिया लागिं हे सामाजिक आवश्यकताया रुपय् संस्कारया जन्म जुल । वहे संस्कारयात लिपा धार्मिकया रुपय् थाय् बिल, गुकिंयाना: मानव जीवनय् मयासे हे मगा:गु क्रियाया रुपय् विकास जुल । नेवा: समाजय् थी थी कथंया संस्कार दु गथेकि, दशकर्म संस्कर, सोह्र संस्कार आदि । थ्व हे थी थी संस्कार दुने ला:गु तसकं महत्वपूर्ण संस्कार मृत्यु संस्कार नं ख: गुकियात सी संस्कार नं धाइ । थुगु संस्कारया याय्गुया मू उद्देश्य धइगु हे सीम्ह मनूयात मुक्ति बीगु वा मोक्ष बीगु ख: ।
थुगु सी संस्कारया दुने थी थी क्रिया दु उगु क्रिया मध्ये जोगीचक्र पुजा नं छगू ख: । नेवा: समाजय् न्यानुमा वा न्हय्नुमा बीगु धका: मनू सीगु छेँया पिखालखुइत:पागु लप्तेय् वा पँया पुलुइ जा, केँ, थी थी वाउँचा तरकारी, ला, हँय् खेँ, न्या, मरिचरि फलफूल, क्वंचाय् थ्वं, अय्ला:तया: सीम्हेसिया म्ह्याय्यात तयार याका: भैरव वंशया कानफट्ट जोगी समुदायया मनूतय्संतन्त्रोच्चारण याना:पुजा याइ (मुनंकर्मी, नेसं ११३८:४५)थथे तन्त्रोच्चारण याना: याइगु क्रियायात हे जोगीचक्र धाइगु ख: ।थुगु जुगीचक्र पुजा मृतक प्रतात्मा पञ्चतत्वय् दुबिना वनेमा धका: याइगु ख: । आ: थौंकन्हे कानफट्ट जोगी समुदायया मनूतय्सं थुगु ज्या मया:गुलिं इमिसं याइगु तन्त्रोच्चारण ब्राम्हणं हे अपसव्य[1] याना: याय्मा:गु विधिविधान याकावयाच्वंगु दु (मुनंकर्मी,नेसं ११३८:४५)।
आर्थिक अवस्था कमजोरपिं जनता छुं नं कथंया दुर्घटनाय् लाना:, जात्राया हूलय् लाना: सीपिं मनूत काजक्रिया मखना पञ्चतत्वय् दुबिना मवंसे प्रेतात्मा जुयाच्वनी । प्रेतात्मां देशय् दु:ख बी । सामुहिक प्रेतात्मायात वासस्थान पञ्चतत्वय् दुबिना वनेमा, थी थी जात्रा याइबले छुं नं कथंया बिघ्नबाधा मवय्मा धका: जात्रा याय् न्ह्य: जोगीचक्र पुजायाइगु चलन दु । मल्ल जुजुपिनिगु पालय् थथे पुजा याय्त गुथि नीस्वनात:गु दइ (श्रेष्ठ, नेसं ११२९:१२२)। दँय् दसं थुगु पुजा न्ह्याकेत जग्गातया: गुथि हे दय्का जुजु व प्रजातय्सं थाय् थासय् अभिलेख नं येक्व हे तयात:गु दु । थजा:गु हे अभिलेख मध्ये येँया मरुसत:[2]या अभिलेख नं छगू ख:। थुगु अभिलेखय् थुकथं च्वयात:गु दु :
“ॐ नम: गोरक्षनाथ युग स्वस्ति श्री मन्नेपाल धिराजेश्वर श्री श्री जय रत्नमल्ल देवस्य विजयराज्ये श्री काष्ठ मण्डप स्थानसं प्रतिवर्ष जोगीचक्र दयेके यात दान याङा । भाषा थोते श्री त्रिपुर स्थान श्रीखण्डल देशया श्री २ बालानाथेन स्वहस्तेन स्वविद्यमानेन स्ववाचा प्रतिपन्नी भूतेन सुवर्ण द्वय् वर्षाधिक चतुपलाङ्कित चूर्ण काला लू प्लं ४ वर्ष थोतेया ब्याजन वर्ष प्रति आषाढ कृष्ण चतुर्दशी कोन्हु जोगीचक्र मुक्ति भोग याचकं पने माल जुरो एतत्पुन्यानु भावेन यजमानस्य सपरिवारणाम आ युरारो भ्यन्चान्ते परमधाम पदप्राप्यये ऽ स्तु थोते दान लोप भाकाले पञ्चानन्तर्थ पाप लाक जुरो श्रेयोऽस्तु संवत ६३२ आषाढ कृष्णा चतुर्दशी पर आमावस्याया पुनवसु नक्षत्रेबगू भोगे सोम दिने शुभम्”(मुनंकर्मी, २०४६:२६)।
खाइ सँल्हू छन्हुन्ह्य: ख्वपया टौमढी त्वा:या आकाश भैरवया न्ह्य:ने झिंनिग: क्वंचाय् अय्ला: थ्वं जाय्का: कानफट्टा जोगीतय्सं दुगु बलि बिया: पुजायाइगु चलन दु । थ्व झिंनिग: क्वंचाया सत्ता गुबलें गुग: गुबलें न्हय्ग: जक क्वंचा तया नं पुजा याय्गु यानावयाच्वंगु दु ।आश्विन कृष्ण एकादशी खुन्हु फर्पिङया हरिशंकर जात्राया मुख्य दिं खुन्हु जोगीचक्रपूजा याइ । थुकिया नितिं फर्पिङ कोटु त्वालय् गुग: त्यपय् थ्वँ तया: न्हय्ला व न्हय्नु दुम्ह छम्ह म्ये व ग्बँग: छम्ह वलि बिया: पशुपति गोरक्षा पीठं व:म्ह कानफट्टा जोगीं बहनी १० बजेपाखे जुगीचक्र पूजा याइ ।
चैत्र शुक्ल नवमी खुन्हु येँया जनबाहा: द्य: जमलं साला: असनय् थेनकि रथया न्ह्य:ने, येँया: बले नानीचाया: छन्हु न्ह्य: कुमारी छेँय् क्वय् कुमारी ख:या न्ह्य:ने जोगीचक्र पुजा याइ ।स्वांया पुन्ही खुन्हु जुइगु भ्वतया चण्डेश्वरी जात्रा बले पुन्ही खुन्हुन्हिनय्\भ्वतया स्वधा: हितिया दबुलिइ छम्ह कानफट्टा जोगीं फइचा बलि बिया: जोगीचक्र पुजा याइ ।
थुकथं मनू सिना: न्यान्हु वा न्हय्न्हु खुन्हु जोगी चक्र पुजा याय्गु धइगु प्रेतात्मायात पञ्चतत्वय् लीन याय्गु ख:सा थी थी जात्रा याइबले नं थ:गु कालगतिं मसीसे अकालं सीपिं प्रेतात्मां देशय् दु:ख मबीमा, जात्रा याइबले छुं कथंया बाधाबिघ्न मवय्मा धका: याइगु पुजा ख: । आ: थौंकन्हे थी थी जात्राबले कानफट्टा जोगीतय्सं जोगीचक्र पुजा या:सां मनू सीबले सीगु छेँया पिखालखुइ नं जोगीतय्सं पुजा मयाय् धुंकल । सीगु छेँया मनूत जक खुसिइ वना: जोगीचक्र पुजा याना: अथें त्व:ता तखेगु याय् धुंकल । थथे जोगीतय्सं पुजा मया:गु कारण नं छगु झीगु समाजय् उगु समुदायया मनूतय्त हेलाया मिखां स्वइगुलिं नं जुइफु । अथे हे उगु समुदायया मनुतय्गु आर्थिक अवस्था न्हापा सिबें आ: थौंकन्हे बांलाना व:गुलिं नं जुइफु । झीगु धर्म, संस्कृति, संस्कार ता: ई तक म्वाकातय्गु ख:सा जोगी समुदाययात नं उचित सम्मान बिया: उगु ज्या यात नं उचित सम्मान याय्मा:गु खनेदु ।
लिधंसा :
मुनंकर्मी पूर्णराम. (नेसं ११३८). नेवार संस्कारमा अन्त्येष्ठि विधि र पितृमोक्ष. ख्वप: जोशी समाज.
मुनंकर्मी लीलाभक्त. (विसं.२०४६). “जोगीचक्र”,प्राचीन नेपाल । ११५,२५-३१(पुष-माघ २०४६) ।
श्रेष्ठ सुरेन्द्र मान. (नेसं ११२९). नेवा: संस्कृतिया इतिहास. येँ: इन्द्र जवाहर गुथि.
‘लसकुश’ नेवा: अर्गनाइजेशन अफ अमेरिकाया लुमन्ति पौ नेसं. ११३९
[1]रुमाल जूसा जव ब्वहलय् व जनै वा उत्तरी जूसा खव ब्वहलय् तया: जव ल्हा: पिकाय्गु ।
[2]थुगु मरुसत: २०७२ सालया त: भुखाचं दुनाव:गुलिं आ: न्हूगु दय्केगु ज्या जुयाच्वंगु दु ।