सायमि समाजया संस्कार

         झीगु जीवनय् इहिपाः अतिकं महत्वं जाःगु संस्कार वा ज्या खः । थ्व संस्कारं निम्हेसिया दथुइ हिया स्वापू तयेगु ज्या याइ । मानन्धरतय्गु विहाः विधिया थःगु हे विशेषता दु । थौंकन्हय् मानन्धरतय्गु विहाबलय् म्वाःमदुगु झंझट, झमेला आर्थिक झ्यातुगु विधि दइगु चलनय् धमाधम सुधार याना हयेधुंकूगु सकसिनं स्यूगु हे खँ खः । थःथःगु गक्ष कथं इहिपाः याःसांनं अपोयावःगु खर्चं झीत ख्याना च्वंगु दु ।

        मानन्धर समाजय् बिहा प्रथा गथे गुकथं न्ह्यानावनाच्वंगु दु धइगु खँय् दु वाला स्वयेबलय् थ्व समाजय् न्हापा बिहा निगु कथं जुइगु जुयाच्वंगु खनेदु – 

अ. पुलां बिहा व
आ. न्हूगु बिहाः । 

बिहा यायेत न्हापां लमि पाखें मिसा फ्वंके छ्वइ, न्यनेकने यानाः मिसाया छेँजः व मिजंया छेँजः निखलःयात चित्त बुझे जुल धायेवं मिसाया जातः फ्वंके छ्वइ । मिसा मिजं निम्हेसिगु जातः क्यनाः तू मतू स्वयाः तुत धाःसा तिनि खँ न्ह्याका बिहा यायेगु खँ क्वःछिना कथं लाखा तयेगु धकाः पुजा ज्वलं लिसें लाखा, ग्वय्, धौसगं, मरिचरि व फलफूल तयाः मिसाया छेँय् लमि वनाः बिहा क्वःछिउ वनी । थ्व चलन अप्वः थें यानाः येँय् जूगु खनेदु । ख्वपय् व थिमिइ थ्व चलन भचा पाः । अन लाखाया पलेसा लड्डु जक तयेगु याः । थथे लाखा तःवनेगु ज्याझ्वः तक पुलां व न्हूगु ब्याहा दथुइ छुं पाःगु खनेमदु । लाखा तःवंबलय् हे पुलां वा न्हूगु ब्याहा यायेगु धइगु खँ नं लाखा तःवनेगु दिं कुन्हु हे क्वःछिइ । लाखा तःवनेगु दिं कुन्हु हे साइत स्वयाः ब्याहा जुइगु दिं व साइत स्वयाः दिं पौ नं तयाः यंकेगु चलन दु । 

अ) पुलां बिहा

          पुलां बिहा धायेबलय् मांभत, लमि सुकुन्दा चिराग ज्वनाः जन्त वनाः भम्चा काःवनेगु धइगु पुलां बिहा धकाः सिइकेमाः । थथे मांभत लुँस्वाँ छुनाः लमि व जन्त वना भम्चा काःवनेबलय् क्वत व माःछि कथं ग्वय् बाताय् ग्वय् यंकेगु चलन दु । न्हापा न्हापा जन्त वनेबलय् बाछाइ बाजा तयेगु चलन मदु । उबलय् दाफा थानाः म्ये हालाः बय् पुयाः स्वनिगलं पिने जूसा म्वायलि पुयाः भम्चा काःवनेगु चलन नं दु । मसिंप्वः बिइगु चलन जूगु सछि ति दँ तिनि दत । भम्चा काःवनेबलय् मिसाया छेँ क्वय् चच्छि म्ये हालाः दाफा थाना लहर लसता याइगु चलन दु । म्ह्याय् मचा पितबिइकुन्हु छन्हु न्ह्यः म्ह्याय्मचायात वया पाजुपिंथासय् पय्नं जा नकी । जन्त थ्यंकः वयेगु मांभत लमि व भौमचा नापं फ्यतुकाः भौमचायात सिंन्ह तिकाः नितोला लुँ लमिया पाखें मांभतं भौमचायात लःल्हायेकी । मिसाया छेँय् विषेश यानाः मिसाया मां व बौ नं मांभत व लमियात लसकुस यानाः छेँय् दुत यनी, अले भौमचानापं तइ । जन्त वःपिंत मसिप्वः बिसें अय्लाः व मेगु ज्वलं तयाः तुच्चा याकी । तुच्चा याके न्ह्यः म्ह्याय् मचाया छेँजःपिंसं ग्वय् फइ । 

            मांभत, लमि सुकुन्दा ज्वंम्ह व चिराग ज्वंम्ह झ्वःलिक तयाः भ्वय् नके धुंकाः भम्चायात सब्जं नकी । सब्जं धकाः थाय्भुइ अनेतने परिकारया लिसें धौ, दुरु, ह्याउँगु थ्वँ आदि तयाः त्रिखुट्टीया द्यःने तयाः नकेगु याइ । भम्चा पितबिइ न्ह्यः मिसाया मांबां नं मिजंया मांयात विधि पूर्वक कन्या दान याइ । अनंलि म्ह्याय्यात लुकुंंछिनाः बौम्हं दू स्वचाः चाःहिला दुलिइ तइ । भम्चा दुलिइ तयेवं मिजंया बौ (ससःबौम्हं) दू फांगां फायेकी । अले मिसाया छेँया जःपिं, मिसाया मां बां व सकसिनं दू फांगाया द्यःने जाकि स्वाँ, अबिर, आदिं पुजा यानाः (ह्वलाः) म्ह्याय्मचा पितबिइ ।

 अले जन्त वःपिं सकलें बाजं थानाः लहरयानाः लसतां भौमचा दू मिजंया छेँपाखे न्ह्याकी । मिसाया छेँयापिं व त्वाःया दाजुकिजापिंसं म्ह्याय्मचायात बिदा बिइकथं जन्त वःपिं नापं लिउलिउ वनी । मिसाया थःछेँ नापसं च्वंगु सतिक दुगु गणेद्यः न्ह्यःने मिसा मिजंया बौपिं लमि सुकुन्दा त्वाःदेवाः न्ह्यःने तयाः मिसापाखेया व मिजंपाखेया गुरुजुपिं दथुइ न्ह्यइपुक खँल्हाबल्हा जुइ । मिसा बौ व मिजं व बौ निम्हसिनं गुरुयात दक्षिणा बियाः बिदाबाजि याः । दुलीइच्वंम्ह म्ह्याय्मचायात लँ खर्च धकाः ध्यबा बियाः बौ दाजु किजापिं सकसिनं म्ह्याय्मचायात बिदा बियाः थःगु छेँय् लिहां वइ । थुथकं भम्चा (म्ह्याय्मचा) पितबिइगु ज्या क्वचाइ । भम्चा कयावःपिं जन्त वःपिं बाजं व म्येया तालय् लहरलस्ता याना प्याखँ हुला भम्चा हइ । मिजंया छेँय् पिखालखुइ बँ इलाः सुकू लानाः जवंखवं लसकुस यायेत घलय् लः तयाः द्यःने धौ अविर तयाः जवंखवं त्वाःदेवा च्याकाः भौमचायात थाकुलि नकिं वा मांभतं पुजा यानाः लसकुस यानाः ताःचा ज्वंकाः भम्चा दुकाइ । 

भम्चा दुकाये धुंकाः वयात ह्वंकेगु क्वथाय् फ्यतुकी । सुकुन्दा च्याका छसी कथं छेँजः व फुकितसें भौमचायात ग्वय् फइ । ग्वय् फये न्ह्यः थः वने फुथाय् तकयापिं द्यःपिनि नामं भौमचायात भागि याकाः ग्वय् छायेकि । भौमचायाके ग्वय् फये धुंकाः कायमचायात समाः याकाः फक्व बांलाकाः भौमचानाप जवय् फ्यतुकाः थाय्भुइ थी थी परिकार ज्वलं लिसें धौ दुरु ह्याउँ थ्वँ पञ्च पकवान व ज्वःलाःगु भत्तु आदि तयाः त्रिखुट्टीया द्यने तयाः न्ह्यइपुगु वातावरणय् मिजंया पासापिं छेँया जःपिं सकलें च्वनाः न्ह्यइपुक सब्जं नकी । सब्जं नके धुंकाः थाकुलिं व भौमचा निम्हेस्यां छ्यं ल्वाका ह्वंकी । ह्वंकेगु ज्या क्वचायेवं मिसाया थःछेँ पाखे नापं लिसे वःम्ह व भौमचायात साःगु भिंगु घासा तयाः भ्वय् नकी । भौमचा लिसे वःम्ह सित भ्वय् नके धुनेवं भौमचा हःकुन्हुया ज्याझ्वः क्वचाइ । 

कन्हय्कुन्हु छेँजःपिं मुनाः पकनाः पुजा धकाः गणेद्यःयाथाय् (येँयापिनि पकना गणेद्यःथाया्) पुजा वनी । थ्वयात भरिं पुजा नं धायेगु याः । उकुन्हु हे बहनी मिसाया छेँय् जिलाजं दुचायेकी । अबले लमिं ग्वय् बाता ग्वय् ज्वनाः मिजंया नापं ससलय् ब्वनायंकी । ससलय् नं ससःबौ लमि व थाकुलि जिलाजं नापं फ्यतुका सुकुन्दा च्याकाः थः वनेफुथाय् तकयापिं द्यःपिंनि नामं जिलाजं पाखें ग्वय् छाय्कि । थुलि द्यःपिंत ग्वय् छायेकेगु ज्या धुंकाःथाकुलिनिसें छसिकथं फुकितसें जिलाजंयात ध्यबातयाः ग्वय् फइ । अनंलि चीधिकःनिसें छेँया जःपिंसं जिलाजंयाके ग्वय् फइ । दकलय् लिपा ससःमां व ससःबौ नं जिलाजंयाके ग्वय् फइ । ससःमांमं ग्वय् फइबलय् जिलाजनंं पुतुग्वय् लःल्हायेगु चलन दु । 

जिलाजंयाके ग्वय् फयेगु ज्याझ्वः धुंकाः जिलाजं लमियात तःजिक तुच्चा याकी । वयांलिपा जिलाजं व लमियात अनेतनेगु साःगु भिंगु घासा तयाः न्ह्यइपुगु वातावरण भ्वय् नकेगु ज्या जुइ । थुगु हे इलय् ससःया छेँजःपिसं जिलाजं व लमियात अतिकं न्ह्यइपुगु वातावरणय् ख्याःयानाः न्ह्यइपुकाः नकेत्वंके याइ । भम्चा हयाः कन्हय् वा लाःगु दिनय् थःथिति पासापिं सकलें सःता मिजंपिं पाखें भौमचा न्ह्यःने तयाः ब्याहा भ्वय् नके धुनेवं ब्याहाया ज्याझ्वः क्वचाइ ।

आ) न्हूगु बिहा 

           न्हूगु ब्याहा याइबलय् फुक्क चलन उत्थें तुं खःसां छता निता चलन जक पाः । न्हूगु बिहाः याइबलय् जन्ति वनीबलय् ज्वःक्वतः तयाः सयेँ जुयाः वनेमाः । न्हू बिहा याइबलय् भम्चायात नितोला लुँ बिइगु चलन मदु । भम्चा काःवइबलय् माजुम्ह, लमि सुकुन्दा ज्वनावंम्ह चिलाख ज्वनावंम्ह ससःबां सयेँ जुयाः वंम्ह व ज्वःक्वतः क्वबुया वःपिं सकसितं भ्वय् नकेमाः । भम्चा पितबिइबलय् न्हूगु बिहाः याइबलय्  न्याम्ह लिसे वनेगु व सुकुन्दा व चिलाख ज्वंम्ह नं वनेमाः । मिजंया छेँय् मथ्य बिचय् थःथीतिपिंथाय् सिसि तयेमाः । थथे सिसि तयाः कन्हय् सुथय्तिनि दाफा लिसें मिजंया छेँय् यंकी । भम्चा दुकायेत लुखाय् पञ्चबुद्ध व कलश च्वयाः लसकुस यानाः थाकुलि नकिंनं बलिं पियाः भम्चा दुकाइ । मेगु फुक्क चलन पुला बिहाः कथं हे याइ । न्हूगु बिहाः याइबलय् मिसा छेँ पाखें न्याम्ह लिसे वनेमाः, ख्वाः स्वःवनेगु व तमकः वनेगु नं चलन दु । ने.सं. १०७१ निसें न्हूगु बिहा व पुलां बिहाया चलन नापं ख्वाः स्वयेगु चलन नं मन्त । थुबलय् निसें हे लुँ बिइगु चलन नं मंत । थ्व चलन पानावःगुलि लिसें बाच्छै बाजं तयाः जन्त वनाः भम्चा काःवनेगु चलन शुरु जुयाः वल । थुकथं हे जन्त निसः प्यसः मनूत तक मुनाः जन्त वनेगु जुल । थथे यक्व मनूत मुनाः जन्त वनेगुलिं खर्च झंझं अप्वया वःगुलिं लिपा श्री ५ सरकारं न्ययेम्ह अप्वः जन्त वनेमदु धकाः नियम दयेकेवं जन्त वनीपिंनि ल्याः म्हो यायेगु चलन जुयावल । भम्चा दुकायेधुनेवं फुकितय्त ग्वय्काः भ्वय् नके मधुंक. भम्चायात देगुलि दुकाइमखु । ग्वय्काः भ्वय् नकेधुंकाः तिनि भम्चायात देगुलिइ दुकायेगु चलन थौंतक आपाःसिनं यानावयाच्वंगु दनि । 

इ) पाहाँ ल्याः स्वयेगु ः

            मानन्धरतये ततःधंगु लसता भ्वय्, ब्याहा भ्वय् वा थःछेँया हामा सिनाः दछि दयेकाः दकिलाया पाहाँ ब्वनेगु वा फुकेगु थें ज्याःगु भ्वय् न्यायेके लछि वा बाःछि न्ह्यःया थःत्वाः, गुथि, खलः वा फुकीत सःता पाहाँल्याः स्वइ । पाहाँल्याः स्वयेगु धइगु हे भ्वय्या लागी तयारी यायेत माःगु ल्याःचाः अनुमान (योजना), यायेगु ज्या खः । थुकिइ गुलि पाहाँतयेगु ल्याः दइ ? सुसु गुलिगुलिं सःतेगु ? (भोछिं, माचाछि, निम्ह वा छम्ह) धइगु लगत तयार यायेगु ज्या जुइ । अथे हे गुलि पाहाँयात ज्वरय् यायेगु भ्वय्यात माःगु हलंज्वलं छु छु माः ? गुलिगुलि माः उकिया धलः च्वयेगु ज्या जुइ । पाहाँल्याः स्वइबलय् इहिपाबलय् सुकुन्दा, चिलाख ज्वनीम्ह नापं भ्वय् धाःवनीम्ह हामू नं ल्ययेगु ज्या जुइ ।  भ्वय् ग्वसाः खलकं पाहाँल्याः, स्वयेत वइपिं फुकीतय्त तुच्चा याकाः बेलि नं याकाः छ्वयेमाः । ख्वय् थथे पाहांल्याः स्वइबलय् त्वाःया दाजुकिजा फुकीबाका च्वनाः पाहां ल्याः स्वइ तर तुच्चा व बेलि याकेम्वाः ।

ई) ख्वाः स्वयेगु ः

      लिसेवंपिं लिहां वय्वं भम्चिया अबु जूम्ह न्हिच्छिं द्यां लानाः नीवसः पुनाः भुमिं थाहां वक्व तरकारी, मसला, मरिचरि, मेय्या म्हय् दक्व ला घासाता ज्वनाः थःछेँया जहान व थःथितिपिं मुनाः म्ह्याय् मचाया ख्वाः स्वःवनी । अबु जूम्हेसित हासा पायेपाःगु लप्तेय् चयप्यता घासाता तयाः तःजिक भ्वय् नकेमाः । मेपिन्त गुलुमरि व ज्वःपस्ताः बियाः दुगं सलिखय् अय्लाः लुनाः कौला याकेमाः । अबुम्हेंस्या म्ह्याय्यात लुँ वहःया पाउजु न्ह्याकेमाः । मेपिंसं ध्यबा तयाः ख्वाः स्वइ । थ्व थाकुगु ज्या जूगुलिं ने.सं. १०७१ निसें थ्व चलन यात न्हंकाछ्वत ।

उ) तमकः वनेगु ः–

        ख्वाः स्वयाः लिहां वय्वं तमकः वनी । थौंकन्हय् ख्वाः स्वयेगु चलन मदुगुलिं लिसे वंपिं लिहां वयेवं तमकः वनेगु धकाः भमचाया छेँय् नं मां, निनि, थाकुलि नकिं व फुकी यानाः न्याम्ह बजि फच्छि, चाकु छग्वारा, तु, बय्लि छुस्यामुस्या, मरिचरि, थी थी सिसाबुसा, गुलमरि, मरिचरि, लाखा तये हःबलय् स्वयाः दुगंछि हलंज्वलं ताःलाकाः छजु लं, पर्सि व समाःज्वलं मां व मलें द्यछाइ । मिजं पाखें तमकः वःपिन्त नं बांलाक भ्वय् नकाः ग्वाःग्वय्, लाखामरि व मसला बीमाः । न्हापा न्हापा तमकः धकाः तग्वःगु देगःथें च्वंगु तकितकि दुगु चाया मरिकसिइ (तग्वःगु मकलय्) तयाः हइगु खः । ख्वपय् तमकः वनेगु चलन मदु । बजि नकः वनेगु धकाः म्ह्याय्मचाया मां वनाः सगं बियाः बजि नकाः थः जिचाभाजुयात ब्वनाहइ ।

ऊ) भ्वय्या परिकार ः–

           साय्मितये ब्याहा भ्वय्या झ्वलय् माजु नापंया भम्चा काःवनीपिंत भम्चाया लिसें वनीपिंत व तमकः वनीपिंत दकलय् बांलाक तःताजि थी थी परिकार ज्वरे यानाः तःजिक भ्वय् नकेमाः । उकिइ बजि तयाः खसिला, खाया ला, न्या, तिस्यः, न्ह्यपु, पुकाला, तकूला, स्येँला, मे, गोला, चीकूला, सःपूम्हिचा, छुचुं थनातःगु स्वँला, ख्येंय्, दुरु, धौ, मरिचरि, कचिला, बूबः, वाउँचा, पाउँक्वाः, पंचक्वाः, गोलभेडा, दायेका ला, काउली आदि ८४ व्यञ्जन ताःलाकाः थ्वँ व मूसःगु अय्लाः लुनाः भ्वय् नकेमाः । भ्वय् क्वचाय्काः ग्वाः व मःसिप्वः नं बीमाः ।

       अथे हे ब्याहाःया लसता भ्वय् धकाः थःथिति सकसितं भ्वय् नकीबलय् ताःलाकेमाःगु नसा ज्वलनय् न्हापां प्यता घासा धकाः बजि तयाः छोय्ला, बूबः, वाउँचा, लैं अचार दइ । अनंलि दायेकाला, पंचक्वाः कय्गू, भुति, सिम्पु, न्यादुगु गोलभेडा अचार, काउलि, पुकाला, आमलि, धौ व अय्लाः मदयेकं मगाः । थुकिया नापं थौंकन्हय् फर्माइस कथं खसिला, न्या, चाकुमरि, तयाः नकेगु याः ।

ए) लैकाज्या ः–

         भ्वय्बलय् छसिंकथं थःथःगु भालाय् दुगु थी थी परिकारया नसात्वंसाया हलंज्वलं ज्वनाः भ्वजय् तःवनेगुयात लैकाज्या व ज्यायाइपिंत लैकाः वा ज्याय् च्वनीपिं धाइ । भ्वय् ज्वरे यानातःगु थी थी परिकार व अय्लाः थ्वँ तयातःगु कोथायात भरिं क्वथा (भलिं क्वथा) धाइ ।

ऐ) भौमचा दुगुलिइ दुकायेगु ः–

        मानन्धरतये निक्वः देपुजा न्यायेकी । बछलां मू देपुजा न्यायेकीसा बाछि लिपा न्यादेपुजु व यंलां नछा देपुजा न्यायेकी । न्हूम्ह भम्चायात दिगु द्यमःथाय् दुकायेत कलः पुज्यानाः ख्यलय् थाकुलि नकिं नं मन्दःपालय् पुज्यानाः लसकुस यानाः दुगु द्यःयाथाय् सलाःपाः छानाः गुर्जु गुरुमां न्याम्ह थाकुलिनापं सकलें फुकीतय्त बजिमरि ध्यबा सिसाबुसा पालु तयाः सलापाः बीमाः नापं मरि नं सकसितं तयाबीमाः । अथे हे देपुजाया कुलाघः खुन्हु थःछेँय् पाखें धौतयेके हइ । तर ख्वपया साय्मतिय् छक्वः जक देपुजा न्यायेकी । बरु सुयां ब्याहा नं कय्तापुजा नं छक्वलं जुल धाःसा कय्ता बिइगु दिनय् हे देगुपुजायानाः भम्चा व कय्ताबिउम्हेसित दुकाइ । ब्याहा जक यात धाःसा देगु द्यःयाथाय् वनाच्वनी मखु । देपुजा जुइगु दिनय् हे दिगु पुजाबलय् हे जक भम्चा दुकाइ ।

मचा बुइ छुं न्हि न्ह्यः प्वाथय् दुम्ह मां जुइम्हेसित थःछेँ व भाःतपिनि पाखें धौबजि नकेगु बांलाःगु चलन दु । प्वाथय् दुबलय् थज्याःगु पोसिलो, तागतदुगु नसाः नकेगु चलन तसकं बांलाः । 

मचा बुइ न्ह्यः ब्यथा जुयाच्वनीबलय् अजिचा (दिदिअजि)यात सःता हयाः अजिया पाखें मचा बुइकेगु ज्या याकी । मचा बुइवं नैंचा सःताः पि ध्यंकाः छ्वासय् वाय्यंकी । पि ध्यनेबलय् छमना जाकि, ग्वग्वय् छगः पाल्चा छप्वाः च्याका ख्वलाय् चिकं तयाः छम्वः व प्यदां तयाः पिं ध्यनी । अबलय् निसें जय्बिलिं क्यनी । मचा बूगु खँ भम्चाया थःछेँय् व फुकितय्त सः कनेगु धकाः कनी । सः कनेवं फुकितय्त नं जय्बिलिं क्यनी ।

 मचाबू ब्यंकीकुन्हु मिसाया थःछेँपाखे माःगु ज्वलं ज्वनावनेमाः । अजिचां छायेगु यानाः मांम्हेसिनं मचायात बौम्हेसित लःल्हाइ, अले छेँया जःपिं पाजुखलःपिं फुकीतसें सकसिनं मचायात ध्यबा छाइ । मचा मुलय् तयाः मचाया मांबौलिसें छेँया जःपिंसं व मेपिं सकलें झ्वःलिक च्वनाः ब्वजा बजि नइ । उकुन्हु मचायात छाःगु ध्यबा अजिचां काइ । आगं ब्व लुकुमांद्यःयात छाना पिखालखुइ मत बियाः ब्वजाबजि छाइ ।

           नःलिबलय् खुन्हुं मचाबू ब्यंकीसा मेबलय् प्यन्हुं मचाबू ब्यंकी । मचाबू कुन्हु सिसापालु इनेगु धकाः अजिमा स्वयाः छायेछिइ यानाः दिदिअजिं सिसापालु (घ्यः, चाकु, पालु, इमू व चि ल्वाक छ्याना तःगु) थःछेँय् जः व जःलाखःलापिन्त इनाः नकी । दिदिअजि ज्वीम्ह साय्मि मदुसा ज्यापुनी वा जोगिनी ज्वी । मचा बुयाः कन्हे कंस खुन्हु थःछेँय् नं म्ह्याय्मचायात घ्यःबजि नकःवइ । घ्यःबजिइ घ्यः १ पाउ, चाकु छपा, बजि फछि मरि जेरी स्वारी बागू किलो ज्वनावइ । थःथिति नापं पाजु, बाज्यां मचाबू स्वःवइबलय् मचायात ध्यबा छाइ अले अमित कौला याका छोइ । वखुन्हु बहनी मचाबू ब्यंकेगु छन्हु न्ह्यः सःकंवनेमाः । मचाया पाजुया छेँय् सःकंवनेगु धकाः धकि छपातय् म्ह्याय् जूसा बामना, काय् बूसा छमना इमू, चि, चाकु छपा, पालु, जिफ्वः छगः भुयू सिन्हः व म्हासुगु सिन्हः तयाः क्यने यंकी ।थथे सः कंवंपिंत भ्वय् नकाहइ । लिसें ज्वनावःगु वस्तु गुलि गुलि तयाहल, उलि उलि हे साया हइ । थ्वयात सिसापालु क्यंवनेगु नं धाः । नइनं पि ध्यनाः छ्वासय् वाय् यंकी । थुखुन्हु जयबिलिं क्यनी । नइ नं पिध्यनेत जाकि छमना, ग्वःग्वय् छगः, पाल्चा छपाः च्याका ख्वलाय् चिकं तयाः छमो व प्यदां तयाः पि ध्यनी ।

              थःछेँय् नं ब्यंकेत कु छ्वया हइ । मचायात निजु वसः, मचाकथि, लुँ व वहःया अंगू, अजःसला, घोटि चौथी त्वंकेत चम्चा, लुँ इचा वह इचा (म्हासुगु व तुयूगु) घोटी चौथी, सुकू, तू फुंगा, लासा, सिलः, तुख्वः नं ज्वनावइ । मांम्हेसित छज्वलं वसः लिसे चिकनय् पुनेत लं व गा छपु । मचाबू ब्यंकेत थःछेँय् नं १२ मानाबजि ला बाधार्नी (मनाछ्वय्ला व चुंला) लैंचा, हाकुमुस्या, कःसू कःसूवः, घासाता व भुति तयाः च्याब्वः हासापाय्पाःगु लप्तेय् द्यः ब्व, लक्ष्मी ब्व, अजि ब्व, लमि ब्व, मां ब्व, अबु ब्य, काय् ब्वः व भौब्व व छस्वँमा थ्वँ नं ज्वनावइ । अजिं सुकुन्दा च्याकाः मचाया मां अबु नापं द्यः पुज्याइ । मचा अबुयात लःल्हाइ । आगंब्व लुकुमां द्यःयात छानाः पिखालखुइ आगं ब्व यात ब्वजाबजि धकाः चुकय् च्वंपिं मस्तेत इनाबी । अजिं मत च्याकाः छ्वासय् वायेयंकी । लमियात नं भ्वय् नकाः लँपाः बीमाः ।

       मचाबूगु बाःछि दयेवं लही यंकेत थःछेँय् नं बजि नकः वइ । नापं थःछेँय् मचाबू लही यंकी । मचाबू स्वःवइपिं थःथितिपिसं ग्वाः व मरि ज्वनावइ । लछि दयेवं मचायात न्हाय्पं प्वाः खंकी । मचायात पिउचां नं न्ह्याकी । मचाया मांयात लछि दयेवं बजि नकः वनेमाः । वासः खुनाः ब्यूवनेमाः । मचा बू लह्यूगु लच्छि दयेवं भाःतपिन्थासं सःतःवनी ।

        मचायात जंक्व न्हापा न्हापा चलन मदु आः जा नकेगु मयाःतल्ले मांया दुरु बाहेक छुं नके मज्यू । मचा ब्वलना वयेवं मांया दुरुं गाइमखु । म्ह्याय्मचा जूसा न्यालाय् व काय्मचा जूसा न्हय्लाय् थः कुलदेवता (दुगद्यः) व गणेद्यः पुज्यानाः साधारण कथं जा नकी । उगुइलय्म चायात तुतिइ वहःया कल्लि न्ह्याकाः, न्हाय्पनय् लुँया माल्चाः तयेकाः, ल्हाःतय् पञ्चरत्न चुरा, न्हूगु तासया तपुलि वसतं पुंकाः निनिं बुयाः गणेद्यइथाय् यंकाः गणेद्यः पुज्यानाः अन्याकाः छेँय् हयाः सुकुन्दा च्याकाः मचायात सगं बी नापं गणेद्यःया प्रसाद लुड्डु नं नकी । भ्वय् ब्व न्ह्यच्याकी । थ्व ज्याझ्वलय् थः छेँजः च्वनाः जक क्वचायेकी । मेपिन्त भ्वय् नकेम्वाः । तर थौंकन्हय् मचा जंक्वया नं भ्वय् सःताः भ्वासिपहः क्यनेगु म्वाःमदुगु अप्वःगु चलन यानाहल । भ्वय् नकेगु झीगु संस्कृति हे मखु । केवल म्वाः मदुगु आर्थिक कु कुबुइगु जक खः । थुकिं आर्थिक स्थिति बांमलाःपिं झी दाजु किजापिन्त जक तसकं मछिंका बीफु ।

       झीगु थी थी नखःचखः रितिथिति व जात्राया समाजय् दुथ्याकेत मिजंमस्तयेत ब्रतबन्ध थें तुं मिसामस्तय्त न्यादँ वा न्हय्दँ विजोर दँय् त्वालय् ज्या जंक्व.याःथाय्, चीभाः पलिस्था याःथाय् वा गनं इही मुंकूथाय् यंकाः मंकाः (सामूहिक) बेल बिबाह (इही) यायेगु चलन दु । बौ जूम्हेस्यां म्ह्याययात कन्यादान बियाः सुवर्ण कुमार (ब्याः) विष्णु द्यःलिसे इहिपा याइगुलिं नेवाःमिस्त गब्लें हे विधवा जुइमखु धाइ । इहि याये छन्हु न्ह्यः इहिजा नकेगु धकाः पाजुपिन्थाय् भिंचायात सःताः सुकुन्दा च्याकाः द्यः पुज्यानाः ल छपाः देछानाः ख्यें सगंबियाः भ्वय् नकाः भ्वय् छब्व नं बियाहइ ।

गुदँ झिंछदँ वा झिंस्वदँ दयेकाः जोशीयाके भिंगु साइत कयाः मिसामस्तय्त नीसी यानाः नी वसतं पुंकाः थाकुलि नकिं नं धौसगं बियाः बाह्राः तयेगु चलन दु । सुं नं मिजंतय्सं मखंक झिंनिन्हु तक लुखा व झ्याःतिना ह्वः छकू हे मदयेक प्वाःतिनाः च्वनेगु याइ । बाह्राः क्वथाय् बाह्राः ख्याः नीस्वनाः न्हिं न्हिं पुज्यानाः बाह्राः च्वनी । बाह्राः तःगु प्यन्हु वा खुन्हु दुखुन्हु क्वंचिकं सायेकी । क्वंचिकं साय्केगु धकाः कपाय्या बाह्राःख्याः दयेकाः धलिमय् तिकाः क्वं थलय् क्वं व चिकं थलय् चिकं सायाः  बाह्राः ख्याः यात पुज्याइ । थथे प्यन्हुंसा प्यता घासा व खुन्हुं सा खुता घासा ज्वरे यानाः भ्वय् छानाः भ्वय् नकेमाः नापं बाह्राः पासा नं तयेमाः । थुखुन्हुं निसें थःथितिपिसं छुस्यामुख्या नकः वइ । 

जिं स्वये बाह्राः च्वनेगु धइगु हे ल्यासे जुल धकाः आः छुं प्रशिक्षण बीगु, ज्या स्येनेगु सुरु यायेगु गथेकि म्ये हालेगु, प्याखं हुलेगु, चागः म्हितेगु आदि ज्या जुइ । उगु इलय् सुं हे मिजंतयेगु ख्वाः स्वयेमजिउ । बिरामी जूसां क्यनेनं मजिउ धाइ । छुं जुयाः बाह्राः ततं उसा“य् मदयाः सित धाःसा व हे क्वथां बँय् ह्वःखनाः छेलिइ गाः म्हुयाः थुना छोयेमाः धाइ । तर थौंकन्हय् थ्व ज्या व्यवहारिक नं मजू, न्यायोचित नं मजू । बाह्राः तयेगुयात सूर्य दर्शन नं धाइ अथवा सूद्र्यः लिसे इहिपाः यायेगु ज्या झ्वः कथं कायेगु याः । अनंलिपा बाह्राःतःम्ह मचायात सिन्हःमू व ज्वला न्हाय्कं ज्वंकाः थाकुलि नकिं नं कलः ज्वनाः गणेद्यः पुज्याके यंकी । थ्व ज्याझ्वलय् नं मानन्धरतये थःथितिपिंत भ्वय् सःतेगु चलन मदु । खालि मचाया बाह्राः पासापिन्त जक सःताः नकेगु याइ । तर थौंकन्हय् बराय्चायाः भ्वासिचायाः फुस्लुगु आडम्बर क्यनीपिंसं सलंसः मनूतय्त सःताः भ्वय् नकेगु चलन यानाहल ।

नेवाः समाजय् दुनेलाःगु मानन्धर समूदायया मिजं वा मिस्तय्त सुकुन्दा च्याकाः गणेद्यः, नौग्रह पुज्यानाः नखोला, नखड्ग व लुँति (लुँसिन्हः) तयाः द्यः पुज्यानाः बुदिं (जन्मन्हि) यायेगु परम्परा दु । थुकथं जन्मन्हि यायेधुंकाः थी थी द्यःयाथाय् कलः वा पूजाभः तयाः देय्के वनेमाः गथेकि–थः कुलदेवता दुगुद्यः,गणेद्यः, भिन्द्यः, माहाकाःद्यः(शनिदेब), पाःलाःद्यः(संकटा) याथाय् अनिवार्य कथं पुज्याःवनेमाःगु अप्वःसिया थ्व चलन आ तकं न्ह्याना वैच्वंगु दु । खासयाना मस्त निदँ व प्यदँय् च्वनिबलय् छेँय् योमरि छुनाः(दयेकाः) निदँ क्यनीबलय् निगः योमरि माःहनाः क्वखायेकाः निदँबुन्हि याइसा प्यदँ क्यनीबलय् प्यंगः योमरि माःहनाः क्वखायेकाः प्यदँबुन्हि याइ । थुकथं निदँ व प्यदँ बुन्हि यायेत योमरि क्वखायेके हे माःसा मेबलय् क्वखायेकेगु अनिवार्य मजू । तर गुलिं गुलिंसिनं धाःसा निदँ, प्यदँ, खुदँ, च्यादँ झिदँ, झिंनिदँ बुन्हिबलय् तकं योमरि क्वखायेकेगु नं याः । पुरुष प्रधान झीगु समाजय् नं झिंनिदँ लिपा मेमेपिनि थें मानन्धरतयेनं मिस्तय्त स्वयाः काय् मस्तयेत प्राथमिकता बियाः जन्मन्हि यायेगु  अनिवार्य तायेकू । अझला मिस्तय्त बिया छ्वये धुंकाःला जन्मन्हि यायेगु हे त्वःफिका छ्वये धुंकल ।  

        न्हापा न्हापा साय्मितयेनं ज्यापुतये थें थः मस्तय्त ओलाः तयेगु संस्कार दु। थ्व चलन ये“या साय्मि तये जक दु । ओलाः मुंकूम्हेसिया छेँय् नं थः काय् मचायात थाकुलि यानाः पीठय् प्यदँ, श्रीघलय् प्यदँ, स्वयम्भुइ प्यदँ यानाः मुकं झिंनिदँ बिक्क ओःलाः तइ । थ्व ओलाःतयेगु मोहनी पचिंमह्रःबलय् पचलिइ, सीघःपुन्ही खुन्हु सीघलय्, कतिंपुन्हीखुन्हु स्वयम्भुइ, बालाचःह्रेबलय् लुतिइ, पाहा“चःह्रेबलय् लुँमरीइ ओलाः तयेगु याइ । ओलाः च्वनीबलय् मस्तय्त थःथितिपिंसं स्वांनं छुकः वनेमाः । ओलाः तलकि पक्काम्ह साय्मि जुइ, कर्म खनी । साय्मितय् ओलाः बुसँखा सिधःपिं निसें कय्तापुजा सिधःपिं तक तइ । उकिं ब्याहाः सिधःपिंत ओलाः तःसा ससःखलकं नं स्वां नं छुकः वयेमाः । साय्मितये ओलाः तयेगु चलन ने.सं. १०७८ निसें न्हनावंगु खनेदु ।

         झी मनूत सामाजिक प्राणी जूगुलिं उपिं बूगु समाजया दुजः जुयाः सामाजिक रितिथिति पालना यानाः जीवन न्ह्याकेमाः । उकिं थःगु समाजय् च्वनेगु, हनेगु संस्कार कथं बुसँ खाकेगु व कय्ता बीगु नितां कर्मकाण्ड (संस्कारत) मानन्धरतये साधारण नक्सां जक छुं तःजिक भ्वय् न्यायेके म्वायेक छन्हुं हे छक्वलं क्वचायेकाच्वंगु दु । जोशीयाके भिंगु दिनया साइत कयाः थःगु हे छेँय् पाजु व निनि जूम्हेसित जक सःताः पाजुं लुँ खोचां वह खोचां सँखाकाः, निनिम्हय्सित सँ फय्काः मां वा छेँया नकिं नं न्हय्कू ह्वना तःगु कापः (कय्ता) लःल्हाना बीगु चलन दु । गुम्हेगुम्हेसिनं दुगु द्यः (कुलदेवता) याथाय् वनाः नं थ्व ज्या पूवंकी । गुदँनिसें झिंन्यादँया दुने थ्व संस्कार पूवंकेमाः । थ्व संस्कार क्वचायेवं मचा बूसा जय्बिलि माली, सीसा दुखं च्वनेमाः नापं छेँय् चिपनिप नं बारे यायेमाः ।

          नेवाः संस्कतिया दर्शन कथं मनूयात हे द्यः भाःपीगु नेवाःतयेगु थ्व तःजिगु संस्कार खः । मनूत थःगु जीवनया न्हय् न्हय्दँ, न्हय्ला, न्ह्यन्हु (७ घडी, ७ पलाः, ७ निमेष, ७ मात्रा) क्यंगु इलय् ज्याथः वा जिथियात द्यः भाःपियाः रथ जात्रायाना भीमरथारोहण यायेगु, निक्वःगु ज्याजंक्व ८४ दँ, ४ ला, ४ घौ, ४ पला, ४ निमेष व ४ मात्रा क्यं कुन्हु याइ । अथेहे स्वक्वःगु ज्याजंक्व ९९ द“, ९ ला, ९ न्हु, ९ घौ, ९ निमेष व ९ मात्रा क्यंकुन्हु याइ । थुइलय् थःथितिपिनि पाखें बारां छुइकेगु चलन युग, परिस्थिति कथं थाकुयाः, आर्थिक भारबीइगु, म्वाःमदुगु चलन थें तायेकुगु दु । बारां छुइकेगु चलन थःहे म्ह्याय्पिनि पाखें जक जूसा बांलाइगु खः धइगु आपाःसिया बिचाः खः । जंक्वया पुजाविधि क्वचायेकाः थःथिति सकसितं तःजिक भ्वय् नकेमाः ।

         मानन्धरतये दुगुद्यः दुगुलिं दिगु पुजाबलय् गुरुजु तयाः थाकुलिपिंसं स्वनाः द्यः पुज्यायेमाः । अथे हे छुं गुथि वा पुजाबलय् थाकुलि पुजाय् च्वनाः द्यः पुज्यायेमाः । मोहनीबलय् नं आगमय् द्यःपुज्यायेबलय् थाकुलि मदयेकं मगाः । उकिं छेँजः वा गुथिइ दकलय् थँजि हँजिम्हेसित थाकुलि ल्ययाः थाकुलिं लुइ ।  थ्व संस्कार अप्वः यानाः दुगुद्यःयाथाय् साइत स्वयाः चच्छिं महादिगू च्याकाः इनालः कयाहयाः, न्याम्ह मस्तय्त इहियानाः, होम यानाः थाकुलिं लुइ । थाकुलिं लूम्हेसित थःथितिपिसं बेतालिं चिकाः बारां छुनाः संगं ब्यूवइ । थःथितिपिंत तःजिक भ्वय् नकेमाः ।

मनू बुसेंलि छन्हु मसिसें मगाः । थ्व प्रकृतिया नियम खः । सी धुंकाः सीम्ह उइमाः । थ्व सी उइगु ज्या मानन्धर समाजय् सीगुठी, सनांगुठी, देपुजा गुठी वा मेगु छुं गुठीया पाखें जुइ । थज्याःगु सी उइगु गुथि दुगु खँ परम्परांनिसें न्ह्याना वइच्वंगु थी थी अभिलेख पाखें नं सीकेफु । सुं सित धायेवं सनांगुठी पाखें सनाः च्वयेकी, सी गुठीपाखें द्यवं फाय्काः दिपय् यंकाः उइ । थुगु दाह संस्कारया ज्या थाय् कथं पाः, छुं छुं गुठी, त्वालय् माःगु हलंज्वलं, सिँया बन्दोवस्त स्वापूदुपिं गुठियारतसें हे याइ । गुगुं गुठींं ल्हापं म्हयाः कोष दयेकाः माःगु हलंज्वलं ताःलाकी । थ्व बांलाःगु व्यवस्था खः । तर गनंगनं धाःसा माःगु फुक वस्तुया व्यवस्था सीगु छेँजःपिसं हे यायेमाः ।

          शोके लानाच्वंगु इलय् अमिसं अज्याःगु व्यवस्था याये मफयेफु । शोकया नापं ध्यबा नं मदइच्वंगु इलय् गुथियारतसें हे व्यवस्था यानाबिउगु खःसा सीपिनि छेँजःपिंत छुं भचासां अःपुइ । सुं सितकि सत्तीपिं थःथितिपिंत धाः वनी अले अमिसं म्हतिं म्हतिं फांगां फाय्कः वइ । थःगु हे गुथिं द्यवं कायेकाः दुखापिखां तिइ, सौ साली, छ्वासय् वाइ, सौपिचा वाइ, पाखाकुँ थनी, सनां वनी । सीम्ह क्वबुइगु, ख्वः ज्वनेगुया नापं म्ह्याय्मस्तय्सं लँ दुच्छिं वा ह्वलीसा धुंच्याकाः जिलाजंपिंसं किस्तिइ ताय् अबीर, स्वां, ध्यबा, जाकि, लँ धुच्छि ह्वलावनी । 

           ख्वपय् न्ह्यायमस्तय्सं वा ह्वलेगु चलन मदु । सिथं यंकीबलय् वने नं म्वाः । अब्ले मेपिं हे सुं व्यक्तिं लँदुच्छि वा ध्यबा ह्वलावनी । ख्वपय् नाय् जातितय् जक म्ह्याय्मस्तयसं जक वा ह्वलावनेगु चलन दु । सिथं यंकीबलय् बाजं थाये म्वाः । सिथं वंपिं गुथ्याःतय्सं लाकां न्ह्याइ मखु । मि तये धुंकाः सिथं वंपिं वा सनां वंपिं ख्वाःसिलाः लिहां वइ । सीम्ह मुइवं मितःम्हेस्यां नौ व ह्यंग्वाः यात मनू दयेकाः हथंया मिखा तयाः पुज्यानाः चुइका छ्वइ । मेपिं बलिंपियाः लिहां वइ । थ्व खुन्हुनिसें ल्वःचाः बजि तयेमाः । म्ह्याय् मस्तय्सं चिपं थीकः वइ । निन्हु खुन्हु वा कन्हे कुन्हु सुथ न्हापां सीम्हेसिया छेँय् बिचाः फयेगु धकाः मुंवइ । गुर्जुं सीम्ह सुखावति भुवनय् वास लायेमा धकाः जपमाः हीकाः धारणी तुतःब्वनी । जिलाजंपिसं नं बिचाः हायेके थाय् गुर्जुं ज्वनावनेमाः । तसकं सत्तीपिं थःथितिपिसं प्यन्हु खुन्हु व न्यान्हु खुन्हु ब्याः व चिपंथीकः वयेगु याइ ।

       तसकं सत्तीपिं थःथितिपिं बजि फच्छि, घ्यः आधापाउ, केरा १ दर्जन, चि, पालु, चाकु छपा, सुन्तला आधाकिलो, अय्लाः छमना, धौ छगः व मरि तयाः चिपं थीकः वइ । सत्तिपिं थःथितिपिं बजि, धौ, चि, पालु तयाः ख्वयाः ब्याः वइ । मेमेपिं तापाःपिं झिंप्यन्हुनिसें लत्याया दुने मरि तत्तागु झिंनिपा मरि ज्वनाः ब्याः वनी । सीया कन्हय्कुन्हुंनिसें झिन्हुया दुने सिइपिनि छेँजःपिन्त जानकः वनेगु धकाः थःफुकी दाजुकिजापिंसं जाकि, सिँ, मसला, तरकारी दालाय् तयाः ज्वनाः तःवनीसा गुलिसिनं जाथुयाः हे दालाय् तयाः नकः वंपिं नं दु । थ्व चलन आः मंत । 

        न्हय्न्हु खुन्हु म्ह्यायमचां पिखालखुइ न्हय्न्हुमा तइ, बहनी सीछेँया झ्यालय् खःमुलिइ यखानाः पाखा जा खाइ ।  झिन्हु दुखुन्हु दू ब्यंकी । सीम्हेसिया छेँया पिखालखुइ आति दायेकाः, खुसिइ वनाः हाम्वः, क्वं, चिकं, अंबःसुकू खौ कयाः म्वःल्हुइ । पाजुपिंसं बर्खी वसः तयाबीमाः धाइ । बर्खि वसः पुनीपिं मिजंतसें पाचुक सँखाइ । खुसिया लः सितु सादुरु, साै पंचगर्भे कयाः सूद्र्यः पुज्यानाः न्हाय्कं स्वइ । झिंनिन्हु खुन्हु घःसू (गृह शुद्धि) याइसा झिंस्वन्हु दुखुन्हु प्यंथइ । 

         लय् लय्पतिं थी थी तीर्थय् वनाः गुलिसिनं छगू हे तिर्थय् वनाः प्यंथइसा गुम्हेस्यां प्यंजा बीपिं नं दु । अथे हे सीम्हेसियागु नामय् लत्या, खुला, दकिला व निद“या तिथि नं यायेमाः । दच्छिया दुने दकिला धकाः ब्याःवःपिं, चिपं थीकः वःपिं थःथिति सकलें कत्तानाः जाभू नकाः पाहाँ फुकेमाः । थुकिइ साय्मितय् भ्वय् सुकुलिइ तयाः घ्यः दुगु जा, केँ, अचार, पंचक्वाः व ला तयाः जा हे नकेमाःगु चलन दु ।  अथे हे नांजाःपिं ध्यबा दुपिं मानन्धरतय् स्वनिगः भ्वजय् वा जाभूलय् यल, ख्वपया मानन्धरतय्त नापं छेँखापतिं छम्ह छम्ह सःतीगु मखुसे बर्कन्छि न्ह्यसलय् थ्याःपिं मानन्धरत सकलें भ्वछि भ्वछि सःताः पाहां ब्वनीगु यात स्वनिगः नकेगु धाइ । 

          लुमंके बहःजू दकलय् लिपा स्वनिगः नकूगु दैसाःया साहु देवराज मानन्धरया जाभू खःसा वि.सं. २००५ सालय् जूगु उगु स्वनिगः भ्वजय् थ्यंमथ्यं २२००० दां खर्च जूगु न्यनेदु । सीम्हेसिया नामय्, सीम्हेसित तरे यायेत दच्छिया दुने थी थी द्यःयाथाय् गथेकि नमोबुद्ध (नमुरा), स्वयम्भू, जन्मांद्य, खास्ती, बुंग, च्वबाहा, नाला करुणामय् द्यःयाथाय् वनाः १०८ कचि देवा च्याकः, वनेमाः नापं स्वयम्भूइ न्येकू प्वीकः वनेमाः । तुयू वसतं पुनाः बर्खि च्वंपिं दच्छिया दकिलाया श्राद्ध सिधेवं बर्खी फुकय् याइ । लत्याया दुने मितःम्ह व सौ बँ साःम्हेसित, म्ह्याय्मस्त व सत्तीपिं थःथितिपिंसं पेस्की ब्वनेगु धकाः भ्वय् सःताः नकी । सीम्हेसिया नामय् सापारु वा वया कन्हय् खुन्हु येँया त्वाः व बाजं खलः दुपिनि दाफा थाकाः बहिद्यः वा देय् चाःहिकाः समय् वा जा नकेगु नं चलन दु । येँयाःबलय् यःसिं थनीखुन्हु पाल्चा मत तयाः गुर्जुयात धारणी ब्वंकाः उपाकु ऊवनेगु धकाः येँ देय् चाःहिली । कुमारी सालीखुन्हु थःने क्वःने पाल्चा तःवनी । बहनी द्यांलानाः ध्यबा, जाकि, वा तछ्व ह्वलाः दागिंलिसे कुमारी सालीगु लँय् चाःहिलेगु नं चलन दनि । तर ख्वपय् च्वंपिं साय्मितसें इन्द्र जात्राबलय् त्वाःत्वालय् यमां द्यः ब्वयाः त्रिशुल आकारयागु तजाःगु चिराक यांमत च्याकाः बाजं थानाः देय् चाःहिली । दछि दयेकाः दकिलां पाहा“ फुकेगु वा पाहा“ ब्वनेगु धकाः थःथिति सकसितं ब्वनापौ बियाः जाभू नकी । मानन्न्धरत नं बौद्ध धर्म नालीपिं जुयाः महायान बौद्ध तन्त्रयान कथं श्राद्ध व मेमेगु धार्मिक रितीरिवाज व संस्कारत न्ह्याकेत गुरुजु हे माःगु प्रचलन दु । ख्वपय् थज्याःगु चलन मदु ।

       अथेहे मानन्धरतयेगु मेगु छगू ल्वःमंके मज्यूगु विशेषता खः – थः छेँजःया हामा सिनाः दछि दतकि दकिला धकाः श्राद्धया तिथिइ लाकाः पाहाँ ब्वनेगु वा पाहाँ फुकेगु याइ । थुकिइ जाभूवा पाहाँ ब्वनेगु धकाः सिनाः बिचाः वःपिं, ब्याहावःपिं, चिपं थिकःवःपिं थःथिति इष्टमित्र सकसितं कःघानाः जाभू नकी । थबलय् भ्वय् सुकू लानाः झ्वः झ्वः फ्यतुकाः जानकी । गुकिइ भिंगु घ्यः तइतःगु जा, माय्के“, दाय्का ला, पंचक्वाः व लैं अचार ज्वरे यानाः अय्लाः लुनाः नकेगु परम्परा दु । थ्व बिस्कं पहया परम्परा साय्मितये जक दु । मेपिं सुं जातिया मदुगु परम्परा खः । अझ न्हापा न्हापासा नांजाःपिं ध्यबा दुपिंसं स्वनिगः नकेगु धकाः ये“, यल, ख्वप स्वनिगःलय् (काठमाडौं उपत्यका) च्वंपिं सकलें मानन्धरत भोछि भोछिं सःताः नकेगु याइ । अथेहे गुलिस्यां न्हय्सः नकेगु धकाः येँय् च्वंपिं सकलें मानन्धरत सःता नकी । थुकिइ नामं ७०० धाःसां भ्वय् वइपिं ३०००÷४००० मनूतयेगु ल्या तक थ्यं । थौंकन्हय् न्हय्सः नकेगु चलन दनिसां स्वनिगः नकेगु तसकं थाकुगुलिं थ्व चलन आः मंत । थ्व जाभूया पाहाँ ब्वनेगु परम्परां झीगु झ्वःभ्वय्या तजिलजि (संस्कृति) यात आतकं म्वाकातःगु खनेदु ।

के.मा. संघया प्यक्वःगु तःमुंज्याया उजंकथं जूगु रीतिथिति सम्बन्धी विशेष गोष्ठीपाखें पारित थी थी १४ गू नियम ः–

१. मचा जंक्व यायेबलय् थःथितितय्त भ्वय् मनकेगु चलन कायम हे यायेगु, थःगु छेँया म्ह्याय् मस्त व थःगु छेँया परिवार जक च्वनाः सिधयेकेगु ।

२. निनि व पाजु सःताः सँ खाकेगु । दुगु द्यःयाथाय् कय्ता बीगु चलन यानाः च्वंक्वसिया व हे चलन मत्वःतुसे कायम याना वनेगु, भ्वय् नकेगु ज्या मयायेगु । ब्रतबन्धय् तच्वकं भ्वय् नकाः वया च्वंथाय्. छक्वंलं भ्वय् हे नकेगु बन्द यायेगुया पल्सा फतिं फत्तले भ्वय् नकेगुली मितव्ययिता यायां हयाः भ्वय् मनकेगु चलन कायम याना वनेगु ।

३. बाह्राः तयेबलय् बाह्राः च्वंम्हसिया मू पाजुपिं व थःगु छेँ पिहां वंपिं म्ह्याय्मस्तपिंसं जक छुस्या, कःनि, बरां १ माना तु कःछे भचा भचा जक तयाः छुस्यामुस्या नकः वने ज्यू । बाह्राः पिकाय्बलय् (बाह्राः पासापिंत बाहेक) थःथिति सःताः नकेगु चलन मयायेगु । बारां छुके माःसा थःगु छेँय् व मू पाजुपिंसं जक बारां छुइगु यायेगु ।

४. लाखा सम्बन्धय् तिसा वसः, समाःज्वलं मयंकेगु, दिंपौया साथय् पुजाभः व पुजायागु किसिमं भचा प्रकारया फलफूल दुगु छपाः किस्ति, चुरि भचा, सचिका छज्वः, सिन्हः बत्ता छगः, ग्वय् झिगः, अप्वलं यानाः बाधानि ग्यंगु १२ पा जक लाखा मरिया व्यवस्था जुइमाः । अथे हे तमकः वने माःथाय् तमकः वनेगुली नं १२ माना बजि, छुस्यामुस्या, गुलिमरि, चाकु छग्वारा, वसः छज्वलं, थकू (बू्रस), न्हाय्कं, सचिका, सिन्हःबत्ता छगः व तौमकः जकया व्यवस्था जुइमाः।  थ्व ज्याय् सम्बन्धित त्वाः÷गुथि÷खलः÷पुचः पाखें निगरानी जुइ ।

५. बिहाः सम्बन्धय् लुँस्वां प्रयोग मयायेगु । माजुं काः वना ह्वंकाः बिहाः सम्पन्न यायेगु चलन नालेगु हे स्वयेगु । स्वयम्बर यायेगु आवश्यक मदु । साइत मिले यायेत याये हे माःसा जक मजिमगाःपिं बाहेक हुल हुल मवंसे प्यम्ह च्याम्ह जक वनाः स्वांमालं जक क्वखायेकेगु बाहेक तिसा काये बिइ यानाः ब्वसा यायेगु बर्जित यायेगु । माजुं कयाः हःसां, स्वयम्बर जक याःसां, कोर्ट मेरिज याःसां बिहाः सम्पन्न जूगु हे माने यायेमाः । मां बौ व थःगु परिवारं बीगु क्वसः तदक् भदक् खने मदयेक जक बिया वनेगु ।

६. बिहाः भ्वजय् थःगु छे“ पिहां वंपिं म्ह्याय्मस्त व फुक्क नखःचखःलय् सःताःम्ह्यायमस्त सरह यानाः तःपिं व थःगु कवःया म्ह्यायमस्त अले बिहाः याइपिं व यानाबीपिनि पाजुपिं व सम्धीत जक भ्वछि सःतेगु । फुकीतय्त सःतेगुलिइ थः फुकी जलय् ख“ मिले जूकथं यानाः सःता वनेगु । बिहाः भ्वय् फयां फत्तले भ्mवः भ्वय् नकेगुली कुतः याना वनेगु । थुकी नं कम यानाः सःता वंसां आपत्ति मदु ।

७. पारपाचुके जुइ धुंकूम्ह बिहाः मयासे च्वंम्ह म्ह्यायमचाया दाहसंस्कार थःछेँ त्वालं हे यानाः बीगु । भाःतं त्वःता तःम्ह तर पारपाचुके मजूनिम्हस्या दाह संस्कारयात याकेत इनाप यानाः मजुइथें च्वनेवं भाःतया त्वाः÷गुथि÷खलः÷पुचः नाप स्वापू तयाः याकेगुली संघं स्वयेगु, मजुल धाःसा रोके याना तये मजिउगुलिं थःछेँया त्वाःपाखें हे ज्या चले यानाः बीगु, लिपा भाःतम्ह वा बौम्हयात संघं कारवाही यानाः क्वसः लित कयाः बीगु, मबिल धाःसा समाजं बहिस्कार तक नं यायेगु ।

८. त्वाः÷गुथि÷खलः÷पुचः फुक्क भनं दाह संस्कारया ज्याय् थःथःपिसं तत्परता कयाः व्यवस्था दयेका यंकेगु । अप्ठ्यारो परे जुइबलय् फुक्क त्वालं दाह संस्कार कोषपाखें याना बिइत प्रबन्ध याकेगुली संघं न्ह्यलुया माःगु कोषया ध्यबा प्रयोग याके बीगु ।

९. थाकुलिं लुइबलय् व जंक्व यायेबलय् नं थःगु छें पिहां वंपिं म्ह्यायमस्त, मिजंया पाजुपिं, मिसाया थःछेँ खलः व तःकेहेँपिं, जंक्व यानाः बीपिनि ससःपिं व सम्धीपिं बाहेक मेपिं सुनानं बारां छू मवनेगु,। मकायेगु । बारां छुइगुली नं तदक् भदक् मयासे न्हापा न्हापा थें जक यानाः बारां छू वनेगु यायेगु । बारां छू वये म्वाः धकाः ब्वनापौलय् च्वया हल धाःसा कदर यानाः मवनेगु यायेगु ।

१०. बेजातिया भम्चा व जिलाजं दुचायेकेगुलिइ उदार नीति कायेगु ।

११. दापा खलः देय् चाःहीकेगुली यक्व पटक चाःहीकेगु निखलःयात नं थाकुगु महसुस यानाः छक्वलं हे दिवंगत पिनिगु नामं चाःहिलेगु ।

१२. बिचाः, ब्याहा व चिपं थीकः वनेगुली थःगु छेँ पिहां वंपिं म्ह्याय्मस्त, परेजूपिनि पाजुपिं, ससःपिं, थःछेँखलः व सम्धीपिसं जक चिपं न थीकः वनेगु, ब्याहा नं वनेगु । मेपिं चिपं थीकः वनीपिनि म्ह्यायमस्त व फुकीतय् म्ह्यामस्तपिंसं ब्याहा जक वनेगु । ब्याहा जक वनीपिनि म्ह्याय्मस्तपिं व ब्याहा जक वने माःपिं, इलय् वने मफुपिं नं मह्रि ब्याहावनेगु । चिपं थीकः वनेगुली बजि ४ माना, घ्यः १ छताक, चाकु, चि, पालु, अय्लाः धौ जक तयाः चिपं थीकः वनेगु, मेगु छुं मयंकेगु । ब्याहा वनेगुली नं बजि २ माना, चि पालु, धौ जक तयाः वनेगु, मेगु छुं मयंकेगु । मह्रि ब्याहा वनेगुली १२ पा मह्रि जक तयाः वनेगु मेगु छुं मयंकेगु । प्यनय् छाः वनेगुली पाहां ब्वनाः भ्वछि सःतूथाय् जक जाकि १ माना, मरि छता, स्वां, केरा निपु जक तयाः प्यनय् छाः वनेगु यायेगु, पाहां ब्वनाः सःतूगु ब्वना पौलय् प्यनय् छाः वये म्वाः धयाहःथाय् कदर यानाः मवनेगु ।

१३. मचाबू  ब्यंकः वनेबलय् तदक् भदक् मयासे न्हापा न्हापा वइच्वंथें जक यानाः मचाबू ब्यंकः वनेगु यायेगु ।

१४. थ्व नियमय् च्वयातःगु स्वयां नं कम हे तरिकां जक रितिथिति हनेगु यानाः वयाच्वंगु त्वा÷गुथि÷खलः÷पुचःपिंत थ्व नियम अनुरुपं रितिथिति हना वनेमाः धइगु बाध्यता मदु ।

समाजं बहिष्कार याये माली थें ज्याःगु सजाँय जक त्वाःयागु अनुरोधय् केन्द्रीय मानन्धर संघं बिचाः यानाः छ्यलेगु , मेगु सजाँययात थःथःगु त्वाः÷गुथि÷खलः÷पुचलं आवश्यकता अनुसार सजाँय किटान यानाः थ्व नियम लागु याना यंकेगु ।