लसता सिं
आंशिक शिक्षक, त्रिवि
१. न्ह्यखँ
नेपाः देय्या येँमहानगरं १७ किमि उत्तरपूर्वय् लाःगु नेवाःबस्ती सक्व खः । थ्व थाय् स्वनिगःया पुलांगु बस्तीमध्ये छगू खः । थ्व धार्मिक, सामाजिक, राजनीतिक रुपं महत्वं जाःगु थाय् खः । थ्व थाय्यात सक्व, साँख्व, साँखु, शंखरापुर नं धाय्गु याः । राजधानीयात खाद्यान्न व मेमेगु बस्तुत आपूर्ति याइगु थाय्मध्ये सक्व छगू महत्वपूर्णगु थाय् खः।
न्हापा ल्हासा, कुती, तातोपानी (खासा) वनेत थ्व सक्वया लँ जुयाः वनी । अथे हे सिलु वनेत सक्वया लँ छ्यली । सक्व नेवाःतय्गु बाहुल्यता दुगु बस्ती खः । थन राजोपाध्याय, शाक्य, जोशी, श्रेष्ठ, वज्राचार्य, मल्ल, ज्यापु, कुमाः, गथु, छिपा, पुं, नौ, भा, साय्मि, कौ, दुँइ, नाजु, नाय्, दों, प्वः, व मेमेगु जातयापिं च्वनाच्वंगु दु ।
मनूया जीवन सुथांलाक्क न्ह्याकेत नय्गु, त्वनेगु, पुनेगु, च्वनेगु थाय् जक दयां मगाः । मनूया मानसिक व शारिरीक रुपं नं स्वस्थ व सवल जुइमाः । मानसिक व शारीरिकरुपं स्वस्थ व सवल जुइगु नितिं मनूतय्सं अनेक मनोरञ्जनया साधनत छ्यली । थ्वहे साधनमध्ये छगू कासा नं खः । सामान्यतया कासा धाय्बले ई छ्यानाः मनोरञ्जन याय्गु हे कासा खः । निश्चित नियम, निश्चित इलय् पूवंकीगु मनोरञ्जन याय्गु क्रियाकलाप हे कासा खः ।
२. लोककासा
कासां शारीरिक बौद्घिक विकास याय्त ग्वहाली याइगुलिं थ्व नं जीवनया छगू अंग खः । कासा धइगु जीवनया अनुकरण खः । जीवनय् जूगु घटनाया नक्कल यानाः कासाया सृजना जुयाच्वनी गथे कि भ्वय्कासा, रथ दय्काः म्हितीगु कासा, घःचाः कासा आदि । भूगोल अनुसार, राजनैतिक, आर्थिक, सामाजिक, भाषिक आदि अवस्थाय् नं कासा पानाच्वनी । थीथी जातिया थःथःगु हे लोककासा दयाच्वनी । लोककासा धाय्बले छगू पुस्तां मेगु पुस्तायात हस्तान्तरण यानाः वःगु कासा खः । वा झी पुर्खां झीत नासोया रुपय् बियाथकूगु कासा खः । बाज्याबराजुं स्वनातःगु कासायात लोककासा वा परम्परागत कासा धाइ । व थज्याःगु लोककासा व्यक्तिगत जुइमखु समुदायया हे जुइ । कासापाखें हे झीगु इतिहास क्यनाच्वनी । कासाय् दुने सामाजिक, कलात्मक, नैतिक आदि शिक्षा तप्यंक मखुसां अप्रत्यक्ष रुपं स्यनाच्वंगु दु । थ्व हे लोककासाया विशेषता खः ।
झीगु देश कृषिनाप सम्बन्धित जुयाच्वंगुलिं अप्वः धयाथे कासात कृषिनापं सम्बन्धित जुयाच्वनी । न्हापा न्हापा धेबाया उलि महत्व मदुगु व बस्तुया महत्व अप्वःगुलिं बस्तुयात हे धेवाया रुपय् बिनिमय याइगु खः । मौसम अनुसार छु छु वस्तु उत्पादन जुइ वहे वस्तु छ्यलाः म्हितेगु याइ । गथे कि आमलिपु, बस्पति, चुरिया कुचा, अःपा कुचा आदि ।
छगू इलय् म्हितिगु कासा मेगु इलय् पानाच्वनी । छगू हे कासा म्हितेगु साधन लिसे नेवाः समाजय् ईयात, थाय्यात, जातजातियात ल्वय्क कासा निर्माण जुयाच्वंगु दु । थज्यागु कासाय् थाय्कथं पानाच्वंगु दु ।
३. घःचाः ल्वहं कासा
येँयाःपुन्हिबलय् सक्वय् छगू घःचा ल्वहंकासा म्हिती । थ्व कासा मेगु इलय् म्हिती मखु । एकादशीनिसें (दलुचाय् मतः बीखुन्हु निसें) पुन्हितक जक म्हिती ।
माःगु सामान
ग्वःलाःगु ल्वहं
थाय्
चकंगु थाय् वा चुक
कासामि
कम्ति नं खुम्ह मखुसा च्याम्ह
विधि
थ्व कासा निथिकं म्हिती
क. च्याम्ह कासामि
ख. स्वम्ह कासामि
क. च्याम्ह कासामि
० चकंगु थाय् वा चुकय् च्याम्ह कासामि च्वनी
० प्यम्ह फेतुनाः प्यम्ह दनेगु
० फेतुपिं प्यम्ह कासामिं घःचाः ल्वहंतय् थःगु निपाः तुति तयाः फेतुइगु
० दनाच्वंपिं प्यम्हसिनं फेतुना च्वंपिनिगु ल्हाःज्वनेगु अले चाःहुइकेगु
० थुकथं चाःहुइका यंकेबलय् यदि घःचाः ल्वहंतय् तुति तयाः म्हिताच्वंम्हसिनं तुति लिकात धाःसा व कासामि व कासां पिहां वनी(आउट जुइ) वा व दना मेम्ह दनाच्वंम्ह फेतुना म्हिती ।
थुकथं पालंपा म्हिता वनी ।
ख. स्वम्ह कासामि
घःचाः ल्वहंया दथुइ छम्ह कासामि फेतुइ निम्हस्या फेतुना च्वंम्हसिया निपाः ल्हाः ज्वनाः चाहुइकी । थुकथं चाःहुइका यंकीबलय् यदि फेतुना च्वंम्ह कासामि घःचाः ल्वहतं कुतुंवल धाःसा व कासां पिहां वनी अले मेम्ह कासामिया पाःवइ ।
४. अन्तय्
येँयाःबलय् सक्वय् म्हितीगु थुगु घःचाः ल्वहं कासा थौंकन्हय् उस्त खनेमन्त । कुंकुलामय् सुलाच्वंगु थज्याःगु परम्परागत कासायात निरन्तरता बीमफुत धाःसा नेवाःसम्पदा हे धरापय् लाय्फु । मौलिक सम्पदायात निरन्तरता बीफुसा जक भावीपुस्तायात सकुशल हस्तान्तरण याय्फइ । थज्याःगु अमूल्य सम्पदायात राज्यस्तरं हे विशेष अध्ययन अनुसन्धान यानाः अभिलेखीकरण याय्माःगु थौंया आवश्यकता खः ।