-उपप्रा वज्रमुनि वज्राचार्य
शैवधर्म दकले पुलांगु धर्म खः । ऋग्वेदय् शिवयात असूर, शत्रुवाचकया रुपय् कयातःगु दुसा, रुद्रया रुप॑ जक म्हसीका च्वंगु दु । शिवयात अनार्यतय् द्यःकथं कयातःगु दु । उकिं हे शिवया मूर्ति नाङ्गा, विभूति बुलाः तःम्ह, सर्प हिना:तःम्ह, धुँया छ्यंगु न्ययातःम्ह, जटा हिनाःतःम्ह, डमरु व त्रिशुल ज्वनाः, भूत, प्रेत, पिशाचयात सहचर दय्का: जङ्गल चा: हिला: जुइम्ह कथं ब्वयातःगु दु । उकिं हे आर्यवादि विष्णुतय्सँ शिवयात गवलें हे बांलागु मिखां मस्व: । शैवतय्त तसकं आलोचना याना: शिवलिङ्ग पूजा याइपिं, शिश्नपूजक धका: हेला याना: तःगु दु ।
शिवं महादेवयात विवाह या:वंगु इलय् नं थःगु गोत्र धाय्मफु । पार्वती विवाह या:वंगु इलय् नं भूत, प्रेतत ब्वना: प्याख हुया: वंगुलिं ससलय् नं शिवयात बांलागु दृष्टिं मस्व: । उकिं दक्षप्रजापतिं याःगु होमय् थः भातयात या:गु अपमान स: याय् मफया सतीं होमय् अग्निदाह यात । उकिया लिच्वः कथं देवासूर संग्राम जुल । शिव विजय जुल । गुकिया कारणं शिवयात देवयज्ञभाग विया: ब्राम्हणपिन्सं ब्रम्हा व विष्णुयात थें हे सम्मान विल । लिपा ऋग्वेद च्वय् धुंकाः रुद्राध्याय (यजुर्वेद) धका: च्वय्गु यात । (पोखरेल, २०४०:४६) । वयां लिपा बुलुँहुँ रुद्र शंकर, शिव, महादेवया रुपय् नालाकाय्गु यात ।
शिव हिमवत्खण्ड वा फुक्क भरतखण्डया दकले पुलांम्ह द्यः ख: । पाश्चात्य देशय् नं शिवलिङ्गया पूजा उपासनाया परम्परा तसकं पुलांगु खनेदु । रोम व युनानय् प्रियपस व फल्लुसया नामं शिवलिङ्ग पूजा याइगु खः । मिश्रवासीपिन्सं नं शिव व पार्वतीया पूजा याइसा थुपिं देबासीपिन्सं फागुण महिनाय् बसन्तोत्सवबलय् शिवलिङ्ग पूजा याइ । चीन जापान साहित्यय् नं शिवलिङ्गया वर्णन दु । अमेरिका खण्डया ब्राजिलय् नं शिर्वालङ्ग लुयावःगु दु । फ्रान्स, यूरोपया देशय् गिरिजाघर, धार्मिक थाय्, म्यूजियम आदि थासय् लिङ्ग थें जाःगु ल्वंया स्मारक तयातःगु दु ।
भारत चीन, वर्मा, थाइल्याण्ड, कम्बोडिया, फिलिपाइन देशय् ईशा पूर्वय् हिन्दू सभ्यताया विकास नापनापं लिङ्गोपासना याय्गु नं प्रचलन दु। प्यगू वेद व रुद्राध्यायय् न्ह्यथनात कथं शिव उपासना महाभारतकालसिबें द्वछि दँ न्ह्यो हे प्रचलनय् दुगु न्ह्यथनात:गु दु । ब्राम्हण, आरण्यक, उपनिषदय् नं शिवोपासनाया खँ न्ह्यथनात:गु दु । वाल्मीकि रामायणया उतरकाण्डय् रावणया प्रसंगय् रावण गन गन वन अन अन शिवलिङ्ग ज्वना:ज्वीगु खँ न्ह्यथनात:गु दु । (भण्डारी, २०४२: १-७) । फुक्क धैथें पुराणय् शिवलिङ्ग खँ न्ह्यथनातःगु दु ।
नेपा:या इतिहास ई.सं. ४६४ या चांगुनारायणया मानदेवया विजयस्तम्भ वा शिलाभिलेखं शुरु जुल । लिच्छविकालया इलय् करीब २५० शिला अभिलेख लुयावल । गुकिया आधारय् लिच्छविकालया धार्मिक, राजनैतिक, सामाजिक, आर्थिक इतिहास शुरु जुल । तर गोपालराज वंशावली कथं नेपा:या राजनैतिक इतिहास गोपालवबंशपाखें शुरु जूगु खँ न्ह्यथनातःगु दु । उगु वंशावली ने.सं. ५०९ पाखे च्व:गु ख: । उकिसं गोपालराज वंशावलीया न्ह्योने १७ पौ तनाच्वंगु दु। थुगु ग्रन्थयात गुलि विश्वास याय्गु ? अथेख:सां मेगु प्रमाणित आधार लुया: मवतले थुकीयात हे इतिहासकारपिन्सं प्रमाण कथं ब्वय्णु याना: वयाच्वंगु दु ।
प्रमाणित इतिहाससिबें न्ह्योया वंशावली, पुराण, साहित्य व पुरातात्विक अवशेषया आधारं लुयावःगु खँयात प्राचीन वा प्राग: ऐतिहासिक कथं काय्गु याइ । थुजागु हे साहित्यिक व पुरातात्विक अवशेषपाखें लुयाव:गु प्राचीन धार्मिक इतिहासयात स्वय्बलय् नेपाल भूमिइ मेगु धर्म हनेसिबें न्हापा शैव धर्म माने याइपिनिगु भूमि खः धैगु सीदु ।
ग्रन्थय् वर्णन जुया: च्वं कथं सा लहीपिनि पुचः मध्ये छम्ह ग्वालाया सां न्ह्याबलें छगू हे थासय् दुरु न्ह्याकीगु जुगुलिं उगु थासय् छु दु धैगु स्वय्त म्हूगु इलय् पशुपतीया ज्योतिं भष्म जुया: सीगु व उगु थासय् पशुपती नाथ उत्पत्ति जूगु प्रसंग न्ह्यथनात:गु दु । अथेहे शिव व पार्वती मृग व मृगणी जुया: श्लेषमानतक वनय् वया: म्हितः वैगु क्रिडास्थलया रुपय् कयातःगु दु। शिवयात कैलाश वा हिमालया पुत्र व पार्वतीयात पर्वतया म्ह्याय्या रुपय् नेपालया प्रसंगय् नेपालपाखें हे उत्पन्न जूपिं कथं न्ह्यथनात:गु दु । अथेहे दक्षप्रजापतिं होम याःगु इलय् थ: भातयात ब्वना-पौ मब्यूसे अपमान याःगुलिं होमय् क्वब्वाना; अग्निदाह या:गु इलय् शिवं सतीया लाश कुवियाः जूगु इलय् सतीया गुह्य कुतुंवंगु थाय्या रुपय् गुह्येश्वरी स्थापना जूगु प्रसंगया आधारय् नेपाल शैवभूमिया रुपय् परिचित व नेपा:या प्राचीन धर्मया रुपय् प्रमाणित जू ।
अथेहे नेपालया छगू वंश किराँततय् कूल द्य: कथं महाद्य:यात कयातःगु दु । थुपिं किराँतीत थौंकन्हय् नेपा:या पूर्वय् च्वनीपिं राइ, लिम्बूपिं ख: धैगु इतिहासकारपिन्सं धयाच्वंगु दु । मानदेवया चाँगु अभिलेखय् नं मानदेवया अबु धर्मदेव मदयधुंकाः पूर्वया सामन्तपिं स्वतन्त्र जुइत्यंगु इलय् नं पूर्वया किराँतीपिन्त थःगु नियन्त्रणय् काःगु खँ न्ह्यथनात:गु दु । उकिं शैवधर्म नेपाःया प्राचीन धर्म ख: धैगु सीदु ।
मानदेवं शासन याःगु इलय् शैवधर्म नाप स्वापू दुगु न्हय्पाः शिलाभिलेख लुयावःगु दु । उकिया आधारय् लिच्छविकालय् शैवधर्मया अवस्था म्हसीकेफु । दकले न्हापांगु लाजिम्पाटया नरवर्मां तया: वंगु ई. ४६६ या शिवलिङ्ग ख: । अथेहे रत्नसंघ नांयाम्ह छम्ह ब्यक्ति तयावंगु ई. ४७७ या द्यौपाटनया शिवलिङ्ग, मेगु मानदेवया कलाः क्षेम सुन्दरीं तःगु लाजिम्पाट धाैबीचौरया शिवलिङ्गया जलहरीया अभिलेख खः: । टुकुचाया बुँइ लानाच्वंगु मानदेवया मेम्ह कला: गुणवतीं त:गु शिवलिङ्ग, मानदेवया महारानी भोगिनीपाखेंया म्ह्याय् विजयवतीं तःगु विजेश्वर नांया पशुपतिया सूर्यघाटया अभिलेख, मानदेब थःम्हं हे त:गु बुढानिलकण्ठया शिवलिङ्ग अभिलेख, मानेश्वर, धारेश्वर नांया अंशुवर्माया हाँडीगांया अभिलेख थुपिँ शिवलिङ्गत नं मानदेवया पालय् हे दयावंगु धैगु अनुमान यानातःगु दु (वज्राचार्य, २०२६: २५५-५८)। तर मानदेवया इलय्तक अभिलेखय् गनं शैवधर्म धका: खँग्व: न्ह्यथनातःगु मदु, शिवलिङ्गया प्रसंग जक दु । उकिं शैव सम्प्रदाय थुगु इलय्तक दुहाँ मवःनी धैगु सीदु । मानदेवंनिसें अंशुवर्माया इलय्तक निपाः अभिलेख आभिरीया पशुपतिया शिवलिङ्ग अभिलेख व पशुपति मृगस्थलीया नाथेश्वर अभिलेख लुयावःगु दु । वयां लिपा शिवदेव प्रथमया ई ५९८ या खोपासी अभिलेखय् अंशुवर्मायात शिवया भक्त धकाः न्ह्यथनातःगु दु । शिवदेवपाखें लिच्छवि राज्य थःगु ल्हाःतय् काय् धुंका: अंशुवर्माया पालंनिसें शैवधर्मयात राजआश्रय विइगु जुल । थःगु नांया न्ह्योने “ भगवत्पशुपतिभट्टारकपादानुगृहीत” उपाधि काय्गु यात । थ्व उपाधि अंशुवर्मा धुंका:या जुजुपिं जिष्णुगुप्त, बिष्णुगुप्त नरेन्द्रदेव, शिवदेव द्वितीय, जयदेव द्वितीयतक नं कायम हे जुल । अंशुवर्माया हाँडिगांया अभिलेखय् मेगु धर्मयात थें हे पशुपति, रामेश्वर, धारेश्वर, मानेश्वर, पर्वतेश्वर, कैलाशेश्वरयात अनुदान विइगु खँ न्ह्यथनातःगु दु । अंशुवर्माया ई. ६०८ साँगाया अभिलेखय् शिवया स्तुतियाना: मंगलाचरण च्वयातःगु दुसा मेमेगु अभिलेखय् नं दकले च्वय् द्व: च्वयाः अभिलेख तयातःगु दु । ई. ६१५ द्यौपाटनया अभिलेखय् पशुपती लागाय् दुगु शैव द्य: देग:या ब्यवस्थापन याय्गु लागि नियम ब्यवस्था याःगु खँ न्ह्यथनात:गु दु । अंशुवर्माया केँहे भोगदेवी थ: भात शूरसेनया नामं शूरभोगेश्वर भोगदेवीया म्ह्याय् अंशुवर्माया भिन्चा भाग्यदेवीं लडितमहेश्वर पलिस्था याःगु अभिलेख दु । अंशुवर्माया अभिलेखय् हे शैलाशकूट भवन न्ह्यथनात:गु दु । अंशुवर्मा धुंकाःया जिष्णुगुप्तया संयुक्त शासनय् नं निपा: शैव अभिलेख लुयावःगु दु । उगु अभिलेखय् मुण्डश्रृंखलिक पाशुपत सम्प्रदायया खँ न्ह्यथनातःगु दु । नरेन्द्रदेवया ई. ६४५ कैलाशया शिवलिङ्गय् दानपाशुपत व दानश्रृंकलिक पाशुपत सम्प्रदाय न्ह्यथनातःगु दु । शिवदेव द्वितीयया बलम्बु अभिलेखय् पशुपतिइ कुसा छाय्गु व जात्रा याय्मा:गु खँ न्ह्यथनातःगु दु । शिवदेव द्वितीयया लगनटोल, सुनागुठीया भुंगारेश्वरया अभिलेख, पशुपतिइ वहया कमल स्वाँ छाय्धुंका: तःगु अभिलेख शैव अभिलेखत खः । अथेहे जयदेव द्वितीयया पालय्या स्वपाः शैव सम्बन्धि अभिलेख ई. सं ७४८ चांगुया शिवलिङ्गय् च्वंगु, पाटनया कुम्भैश्वरया, सीतापाइलाया चट्टान अभिलेख आदिपाखें जयदेव नं शैव जुजुया रुपय् म्हसीका कायफु । (वज्राचार्य, २०२६: २५९-२६४) ।
लिच्छवि इलय् लुयावःगु शैव धर्म नाप स्वापू दुगु अभिलेखं शैव गतिविधिया लागि गुथि तय्गु, जिर्णोद्वार, मर्मत व ब्यवस्थापनया लागि ग्वहालि याना: शैवधर्मयात राजाश्रय ब्यूगु खँ स्पष्ट जू । अप्व: याना: थुजागु अभिलेख सर्वसाधारणंसिवें जुजु व जुजुया परिवारपिन्सं थ:गु इच्छा पूवंकेगु लागि, भात, कायया पुण्यया कामना याना तयातःगु खनेदुसा उगु इलय् शैव धर्मावलम्बिपिन्सं शिवलिङ्ग स्थापना याइगु धैगु सीदुसा लिच्छविकालया अन्तय् शैव सम्प्रदाय, पाशुपत सम्प्रदाय नं खनेदत धैगु सीदु ।
मध्यकालिन शैवधर्मया अवस्था बांला धैगु अभिलेखपाखें क्यनाच्वंगु दु। ने.सं. १०७, गुणकामदेवया यल धाँय्बुया अभिलेख शिवपरिवारया मूर्तिया त्वाकलय् कियातःगु दु । ने.सं. २२१ या सताडे ताम्रपत्रय् झांटेश्वर देग:या विषयलय् च्वयात:गु दु । ने.सं. २५४ या जुजु इन्द्रदेव, आनन्ददेव, मानदेव तृतीय, जयभिमदेवयात परमशैव धका: न्ह्यथनातःगु दु । रेग्मी, २०५८:२५) ।
अथेहे मल्लकालया जुजुपिं जयस्थिति मल्ल, ज्योतिर्मल्ल, यक्षमल्लपिं नं शैव धैगु अभिलेखपाखें सीदु । जयस्थिति मल्लया द्यौपाटनया अभिलेखय् “श्रीमत्पाशुपताङ्ध्रि पंकजरज पिगेस्फिता” च्वयात:गु दु । वैगु हे इलय् जयभीम धैम्हं कुम्भेश्वरया देग: दय्कल । ज्योतिर्मल्लं पशुपतिइ लक्षहोम याना: पशुपतिइ लुँया कलश छाःगु, यक्षमल्ल॑ “ श्री श्री पशुपतिचरणारविन्दसेवापरायण” उपाधि कयातःगु (रेग्मी, २०५८:२५) । पाखें उगु इलय् नं शैवधर्म न्हापा थें हे न्ह्यानाच्वंगु दु धैगु सीदु ।
लिच्छवि इलनिसें नेपालया धार्मिक स्थलय् प्रशस्त शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु खनेदु । थुगु शिवलिङ्ग छपा: ख्वाः, प्यपा: ख्वा:, न्यापा: ख्वाःया दु । न्यापाः ख्वाः दुगु शिवलिङ्गय् च्वय्या ब्वयात ईशान, पूर्वय् तत्पुरुष, पश्चिमय सद्योजात, उतरय् वामदेव व दक्षिणय् अघोरया रुप कं पूजा याइ।
ऋग्वेद वय्सिबें न्ह्यो शिवयात रुद्र वा रौद्र वा ग्यानपुम्ह, वा फय् वय्कीम्ह, न न्यायकीम्ह, हावलासा त्वय्कीम्ह द्य:या रुपय् पूजा याय्गु यानाः वयाच्वंगु ख:सा यर्जुवेदतक वःगु इलय् जंगल जंगल चा: हिला: पशुपंक्षीया वास: याइम्ह कल्याणकारी द्य: जुल । वयां लिपा बुलुहुँ सर्व, ईशान, शंकर, शीव, महेश, पशुपति जुजुं महाद्य: जुल । थुकथं शैवधर्मया विकास नापनाप थी थी सम्प्रदायया नं विकास जुल ।
सामान्य शैव-शिवया बाखं न्यना:, शिवयात पूजा याय्गु, म्हफातिं खरानी बुलेगु, शिवया बाखं मेपिन्त कनेगु, शिवलिङ्गयात महत्वपूर्ण द्यःया रुपय् पूजा याइपि हे सामान्य शैव खः (बराल, २०५०: ४१०) ।
मिश्चित शैव-पीठय् वनाः शिवलिङ्ग पूजा याय्गु, शिवलिङ्ग नापं विष्णु, लक्ष्मी, सूर्य, गणेश, पार्वती नं पूजा याइ । हरि व शंकरया बच्छि बच्छि दुगु मूर्ति पूजा याय्गु याइ (बराल, २०५०: ४१०) ।
नेपालय् नं लिच्छविकालय् थुगु सम्प्रदायत यक्व खनेदु । शिव व विष्णु नितां माने याइपिं मनूत गथेकि-मानदेव वैष्णव ख:, वया कलापिं क्षेमसुन्दरी, गुणवती शैव खः । थ्व हे रानीपिन्सं विष्णुविक्रन्तया मूर्ति दय्का पूजा याःगु दु । बुढानिलकण्ठय् मानदेव शिवलिङ्गया ब्यवस्थापन याकूगु न्ह्यथनातःगु दु । अथेहे अंशुवर्मा नं शैव खःसां मेगु धर्मयात नं आर्थिक ग्वहालि याःगु न्ह्यथनात:गु दु । उगु इलय् शिव व हरिया बच्छि ब्व तया: हरिहर दय्का: पूजा याःगु सीदु । न्हापा नं ब्रम्हा, विष्णु व रुद्र छगू हे थासय् तया: पूजा याय्गु याना: वयाच्वंगु दु ।
शैव व विष्णुयात छगू हे थासय् तया: पूजा याय्गु परम्परा दु थें हे शिव व बुद्ध छगू हे थासय् तया: पूजा याय्गु नं जू । अभिलेखय् स्वलधा:सा च्वय्या ब्वय् बौद्ध चिं तया: अभिलेख शैवया तयातःगु दु । अथेहै क्वय् पार्वतीया प्रतिक जलहरी उकि द्योने चैत्य दय्कातःगु यथेष्ठ दसूत दु । नेपाल महात्म्य ग्रन्थय् पार्वती बुद्धयात थथे धाल धका: च्वयातःगु दु-शिवं दयकूगु थुगु थासय् छपिन्सं तपस्या याना: विज्यात, उकिं हे बुद्ध थुगु थासय् शैव व बौद्ध आचरणया मनूत नं अवश्य दै (खनाल, २०२८:९) । पार्वतीया खँ न्यनाः वाग्मती व मणिमतिया दथुया दोभानय् बुद्ध कारुणिकेश्वर लिङ्ग स्थापना याना: विज्यात (खनाल, २०२८:१०) ।
शिब व शाक्तया रुपय् शिव व पार्वतीया अर्धनारेश्वरीया मूर्ति चाँगुनारायणय् दु । थुजागु शिव व शाक्तया संयुक्त रुप मध्यकालय् वया: विकास जूगु खनेदु । ने.सं. ३१६ य् जगवागिश्वरी देवपाटनय् च्वंगु अभिलेखय् विजयपालया म्ह्याय् अमृतश्री, ब्याहा मजूम्ह म्ह्याय् नं मां अबुया लुमन्तिइ नन्दपालं दय्कूगु श्री महागौरी पलिस्था (वज्राचार्य, २०६८:१२४) याःगु खँ च्वयात:गु दु । पशुपतियात गौरीया पति, महादेव गौरी, शिव पार्वती, हर गौरी आदि न्ह्यथनातःगुलिं शिव व शाक्त सम्प्रदाय नं दु धैगु सीदु ।
शिव व सूर्य नितां माने याइपिं नं मध्यकालय् खनेदु । फर्पिङ्गय् लुयाव:गु ने.सं. ३८१, भीमदेवया पालय्या अभिलेखय् ओम नम: शूर्ययात धकाः न्हापां सूर्ययात नमस्कार याना: अन्धाकारय् लाना: च्वंपिं मनूतय्त ज्ञान रुपी जलं उद्धार याइम्ह शीव (कल्याणकारी) स्वरुप सूर्ययात भागीयाय् (वज्राचार्य, २०६८:१३६) धका: च्वयातःगु दु ।
शिव व चन्द्रयात माने याइपिं नं सातौं शदीसिवें न्ह्यो हे दुगु सीदु । विद्वान्पिन्सं थुगु सम्प्रदायया उत्पत्ति विक्रमया तेस्रो शताब्दीपाखे जूगु अनुमान या:गु दु । थुगु सम्प्रदाय भारतय् तसकं पुलांगु व नेपाल महात्म्यय् नेपालय् सत्ययुगंनिसें हे दुगु खँ न्ह्यथनातःगु दु । (रेग्मी, २०५८:६३) थुगु सम्प्रदायीपिन्सं छत्रचण्डेश्वरयात पूजा याय्गु याइ । थुमित सोम सम्प्रदाय नं धायूगु या: । थुगु मिश्र सम्प्रदाय् नेपालय् मध्यकालंनिसें बांलाक खनेदत ।
काश्मिरी शैव – संसारया सृष्टिकर्ता शिव ख: । थुकियात थुइकेगु लागि ज्ञानयात थुइकेमा: । संसार शिवमय ख: । ज्ञानपाखें हे मोक्ष प्राप्त जुइ । संसारया उत्पत्तिया ज्ञान मथुइकं संसारया वास्तविकता थुइके फैमखु नापं जीवन म्वानागुया सार नं दैमखु धका: ज्ञानयात महत्व विइगु याइ (बराल, २०५०: ४१०) । थुगु सम्प्रदाययापिं भारतया काशिमरय् दु ।
बीर शैव – शिवया ब्रम्ह रुप निराकार तत्वयात पूजा याइ । वर्णाश्रम धर्म माने याइ । शिवलिङ्गयात पलख नं थ:पाखें अलग याइमखु (बराल, २०५० : ४१०) । उकिं हे ल्हातय्, म्हय्तक नं शिवलिङ्ग च्वया: जुइगु याइ । थुपिं सम्प्रदाय थाय्या नामं नं जूवंग् खः ।
शैवधर्मया विशेषता धैगु हे फुक्क मनूयात समान कथ स्वय्गु, जात, लिङ्गया छुं भेदभाव मदु । थ्व फुक्क सम्प्रदायया आधार धैगु तपस्या ख: । तपस्या लखय् बच्छि म्ह दुबे याना:, छपा तुतिं चुयाः, धुमपान, हावा आदिया सेवा याना: याय्गु याइ ।
अथेहे पाशुपत सम्प्रदाय, शैव सम्प्रदाय, कापालिक सम्प्रदाय, कालामुख सम्प्रदाय, सोम सम्प्रदाय, नाथ सम्प्रदाय आदि नं दु । थुपिं मध्ये नेपालय् खनेदुगु सम्प्रदाय स्वयूगु ख:सा पाशुपत सम्प्रदाय, शैव समप्रदाय, सोम सम्प्रदाय, मिश्र सम्प्रदाय, नाथ सम्प्रदाय खनेदु ।
पाशुपत सम्प्रदाय – थुगु सम्प्रदाय महाभारत इलनिसें दु । नेपालय् नं थ्व सम्प्रदाय लिच्छवि जुजु अंशुवर्माया इलंनिसें हे दु । थ्व सम्प्रदाय हनीपिनिगु मूल विशेषता धैगु म्ह छम्हं खरानी बुला: खरानी हे द्यनेगु याइ । म्हय्, नाडिइ गन ज्याछिं अन शिवलिङ्ग च्वयाः जुइगु, ततसक हाला: जुइगु, द्व: थें ब्वाँय् ब्वाँय् जुइगु, तुति खुत्यां कयाः न्यासे जुइगु, मिसातय्त ख्याय् थें स्वयगु हाय्केगु, मं दु थे हाला: सना: जुइगु, समाजं बञ्चित याना: तःगु, यायमज्यू धयातःगु याना: जुइगु याइ (बराल, २०५०: ४१२) सम्पूर्ण जीवयात पशु व शीवयात पशुया मालिक पतिया रुपय् विश्वास याइ ।
थथे ब्यवहार याना: जुइपिन्त समाजं हेय वा घुणाया दृष्टिं स्वइ । गुकिं यानाः समाजय् आकर्षित मजूसे विकर्षण जुइफत धाःसा शिवदृष्टि दै । समाजय् आशक्त जूपिन्सं थःगु लक्ष्यय् थ्यंकेफैमखु धैगु मान्यता ख: ।
पाशुपत सम्प्रदाय दुने उपसम्प्रदायया रुपय् नेपालय् दानपाशुपत, मुण्डश्रृंखलिक, श्रृंखलिक, वंश पाशुपत, लकुलिस पाशुपत धका: नं खनेदु ।
शैव सम्प्रदाय – दकले नरम सम्प्रदाय गुपिन्सं जप, तप, यज्ञ, योगाभ्यास याना: आत्मा शुद्ध याय्गु कुत: याइ । सम्पूर्ण जीव धैपिं पशु खः । उगु जीवयात मोहया बन्धन चिनातःगु दै । जीवया मालिक धैम्ह शिव खः । शिवं कर्म कथं फल विइ । जीवयाके मल, कर्म, माया ब रोधशक्ति थें जागु प्यगू पाशं चिनातःगु दै । उगु बन्धनपाखें मुक्त जुइवं आत्मा शुद्ध जुया: शीवत्व प्राप्त जुइ धकाः विश्वास याइगु सम्प्रदाय खः ।कापालिक सम्प्रदाय – थुगु सम्प्रदाय अथर्ववेदया ईया पालय् दुगु तसकं पुलांगु सम्प्रदाय कथं काइ । रुद्रयात मृत्यु द्यः, मसानया द्य: कथं नाला: कया: नरवलितक नं विइगु याइ । थुगु सम्प्रदाय आठौं शदीतक खनेदु । थुगु सम्प्रदायया अनुयायीपिन्सं चण्डमहाकाल व भैरबया मूर्ति उपासना याय्गु याइ । अयला, धुमपान याना: थ: सहचर भूत प्रेत, पिशाच मसान चा: हिला: जुइगु, मसानय् द्यनेगु, मनूया छ्यों क्वखाना जुइगु याइ (बराल, २०५०: ४१३)
कालामुख सम्प्रदाय – थुगु सम्प्रदाययात शैव सम्प्रदायया तसकं उग्र सम्प्रदायया रुपय् काइ । थुमिगु विशेषत कपालिक सम्प्रदाय नाप भच्चा ज्वःलाः । थुगु सम्प्रदायया अनुयायीपिन्सं सीम्ह मनूया खप्परय् भोजन याइ । म्हय् न्यंकनं खरानी बुला जुइ । सी उइ धुंकाःया खरानी नय्गु याइ । कथि छपु ल्हातय् ज्वना: उखेथुखे ब्वाँय् जुइगु याइ । अयलाः, थ्वँ, गजी, चरेश, भांग, धतुर नय्गु याइ । मनूया खप्परय् भैरबया मूर्ति च्वयगु, शिवया थें हे जट्टा हिना: जुइगु, जपमाः क्वखाय्गु, जातिभैद, वर्णभेद माने याइमखुपिं, दीक्षा काय् धुंका: फुक्क ब्राम्हण जुइ धैगु मान्यता तैगु सम्प्रदाय ख: । (बराल, २०५०: ४१४) थुजागु सम्प्रदाय सातौं शताब्दीपाखे नर खप्पर माला क्वखाना:, म्हय् खरानी बुला: जूपिं भारतय् थःम्हं खंगु खँ व्हेनसाङ्गया यात्रा वृत्तान्तय न्ह्यथनातःगु दु ।
नाथ सम्प्रदाय – थुगु सम्प्रदाययात सिद्धमत नं धाय्गु या: । थुगु सम्प्रदायया मुख्य अभ्यास धैगु हे योगाभ्यास ख: । शंकराचार्ययात नाथ सम्प्रदायया अनुयायी कथं काइ । थुकियात भक्तिहीन मार्ग नं धा: । थुगु सम्प्रदायया जन्मदाता नं शिव हे ख:। न्हापांम्ह नाथ कथं आदिनाथयात काइ । आदिनाथ धैम्ह हे शिव ख: । नाथ सम्प्रदाय नां जुइन्ह्यो कौल सिद्ध मत नं धायगु या: ।
नाथपंथी सम्प्रदायया मुख्यम्ह गोरखनाथ ख: । सामान्यतया थुमित कनफट्टा अर्थात् दर्शनी साधु धाइ । न्हाय्पं प्वाः खना: कुण्डली (दरसनी) सुया: जुइपिं जुगुलिं दरसनी साधु नं धा: । थुमिसं चायागु कुण्डलीनिसें कयाः किसिया वा, लुँ, ल्वंया कुण्डलीतक नं तिइग् याइ । कुण्डलीयात पवित्रताया चिं कथं काइ । नाथ बा कनफट्टा (गोरखनाथ) नेपालय् १२ औं शदीलय् है खनेदय् धुंकाल (Briggs, १९३८:२५४)
नाथ सम्प्रदाययात झिंनिगू कवःलय् ब्वथलात:गु दु । शिवया मुख्य शिष्य कथं मत्स्येन्द्रनाथ व जालान्धरनाथ ख: । मत्स्येन्द्रनाथया शिष्य गोरखनाथ वा नाथ, जालान्धरयापाखें कापालिक सम्प्रदाय जूवन । नाथया दकले न्हापांम्ह शिव ख: । मनूया रुपय् दकले न्हापांम्ह गुरु मत्स्येन्द्रनाथ ख: । थ्व हे गोरखनाथया गुरु खः । नेपाली अनुश्रुति कथं मत्स्येन्द्रनाथयात अवलोकितेश्वरया अवतार कर्थ कयातःगु दु।
विक्रम सम्वतया दशौं शताब्दीपाखे गोरखनाथया जन्म भारतय् जूगु ख: । तर थुगु हे थाय धैगु स्पष्ट मदु । गोरखनाथया योगमार्ग तसकं प्रचार जूसां ऐतिहासिक उल्लेख धा:सा म्होजक दु । (द्विवेदी, २०१०:९५) । गोरखनाथं हठ योगया उपदेश बिल । सिद्ध सिद्धान्त पद्धतीइ ह या अर्थ सूर्य, ठ या अर्थ चन्द्र ख: । हठयोगया अर्थ चन्द्र व सूर्यया योग ख: ।
थुगु सम्प्रदायया विषयलय् नेपालया इतिहासय् उलि न्ह्यथनातःगु मदुसां पृथ्वीनारायण शाहयात गोरखनाथं एकीकरण याय्गु प्रेरणा ब्यूगु । नेपालय् मठ दयकातःगु, पुरी, गिरी, कपाली, दशनामी जातित नेपालय् आःतक दनिगु । नेपाः गालय् झिनिदँतक वा मव:गु इलय् कामारुकामाक्षं गोरखनाथया गुरु मत्स्येन्द्रनाथ नेपालय् हःगु । गोरखनाथं नव नागयात आसन दय्काः: फ्यतूगु । मत्स्येन्द्रनाथ नेपालय् ह:गु इलय् गोरखनाथ दनाः वय्वं वा वया: सहकाल जूगु । उकिया लसताय् मत्स्येन्द्रनाथ, मीननाथया रथ दय्का: जात्रा याना: वयाच्वंगु, नेपा:या प्रख्यात लोकेश्वर आनन्दादी लोकेश्वरयात आदिनाथ, आर्यावलोकितेश्वरयात मत्स्येन्द्रनाथ रुपय् पूजा याना: वयाच्वंगु दु ।
स्पष्ट रुपं नाथ सम्प्रदाय शिलाभिलेखय् न्ह्यथनात:गु मदुसां लिच्छविकालया अभिलेखय् नाथेश्वर खँग्व: यक्व थासय् वयाच्वंगु दु । अथेहे काष्ठमण्डलपयात मठया रुपय् न्ह्यथनात:गु दु । गौडदेशं चैतन्यनाथ वया: जग्गा न्याना: नाथ सम्प्रदायया जोगीतय्त दँय्दँसं भण्डारा ब्यूगु (रेग्मी, २०५८:१११) खँ न्ह्यथनातःगु दु । थ्व फुक्क आधारय् नेपालय् नं नाथ सम्प्रदाय तसकं प्रचार जू धैगु सीदु ।
नेपालया इतिहासय् शैब धर्मयात दकले पुलांगु धर्मया रुपय् कयातःगु दु । शिवयात शिवलिङ्गया रुपय्जक मखु, उमामहेश्वर, भैरब, नास:द्य:या रुपय् नं पूजा याना: वयाच्वंगु दु । उमामहेश्वरयात शिवया शान्त रुप, भैरबयात उग्र रुप व नास:द्य:यात नृत्य रुपय् पूजा याना: वयाच्वंगु दु । भैरबयात नेवाः समुदाय नं रक्षकया रुपय् कयातःगु दु । नेपा:या महत्वपूर्ण भैरबपिं असिताङ्ग भैरब, रुरु भैरब, चण्ड भैरव, क्रोध भैरब, उन्मत्त भैरब, कपाल भैरब, भीषण भैरब, संहार भैरब खः । (मुनकर्मी, ११२८:६३-६९) । थुपिं द्यःपिं तान्त्रिक साधनाया लागि पूजा याय्गु याना: बयाच्वंगु दु । थुपिं भैरबपिं त्वा:, थाय्या नापं देया रक्षा यायपिं कथं स्थानीयकरण जुयावंगु दु । गथेकि धुँ भैरब, टिका भैरब, आकाश भैरब, काल भैरब, श्वेत भैरब आदि ।
अथेहे नास:द्ययात नेवा:तय्सं नासलं लिइका: विइम्ह द्यःया रुपय् कया: प्याखं स्यनेत, बाजा स्यनेत किसली तया: पूजा याना: वयाच्वंगु दु । प्याखं व बाजा थाय्गुली न्ह्योने ला:पिं नेवाःतय्सं नास: द्य:यात काप:या धकिं तयाः, व्ह: छव्हः जक तया:, कापतय् मिखा निग: त्रिशुल च्वया:, रुप मदुगु निराकार नास: द्य:या रुपय् पूजा याना: वयाच्बंगु दु । प्याखं, बाजा थाय्त किसली तया: क्वचाय्काः म्ये स्याना: भ्वय् न्याय्का: वयाच्वंगु दु । थुजापिं द्य: त्वा: त्वालय् पलिस्था याना:त:गु दु ।