नेवाःसंस्कृतिया मे:मे:गु खँ
साहित्य:-
साहित्य :- नेवाःतय भाषा नेपालभाषाया साहित्य नं नेवाः संस्कृतिया छगू अङ्ग खः । थ्व नं छगू परम्परागत कृति खः । खासयानाः नेपालभाषा सीदयेक विकास जुयावःगु ने.सं. ४९४ हरमेखला, अनंलि ने.सं. ५०० या न्यायविकासिनी सफू (अमात्य जयत वर्मा वो लुन्तभद्र वज्राचार्यया कृति) निसेँं खनेदु । खला थ्व सफू नं अनुवाद साहित्य खः । थुकी संस्कृत भाषा वो उकिया तत्कालीन नेपालभाषाया अनुवाद बियातःगु दु । थ्व सफू तत्कालीन नेपालभाषाया स्वरुप म्हसीकेत जकमखु नेपाल भाषा वो नेपाल सम्वत धकाः नं उल्लेख यानातःगु वो भुजिंमोः लिपिया नं जुगुलिं अपो महत्वपूर्ण जुगु खः । वास्तवय् संस्कृत भाषाया सङ्गतं नेवाः तसेँ थःगु भाषाय् सनातन धर्म वो बौद्ध धर्मया विभिन्न सफू अथेहे ज्योतिष शास्त्र, वैद्य शास्त्र, नीति शास्त्र, बाखं, प्याखं, म्ये, भजन, ख्यालः आदि वो मेःमेःगु साहित्यिक सफूत तःगु प्रकारया नेपाल लिपिं च्वयेगु यात । तर मल्लकाल फुयेव थुगु भाषाया च्वयेगु क्रम छ्वासुया वल । अझ राणशासनय्ला थुगु भाषा वो साहित्यया दमन हे जुल । अथेसां हानं सिद्धिदास अमात्य, निष्ठानन्द वज्राचार्य, जगतसुन्दर मल्ल, योगवीरसिंह कंसाकार, धर्मादित्य धर्माचार्य, शुक्रराज शास्त्री आदि पिनिगु तपस्यां थुगु भाषायात पुनर्जागरण याःगुलिं अनंलि पन्ना प्रसाद जोशी, प्रेमवहादुर कंसकार, चित्तधर हृदय, फत्तेबहादुर सिंह, स्वयम्भूलाल श्रेष्ठ आदि पिनिगु अथक योगदान जूगुलिं थुगु भाषा वो साहित्यया झन जागृति जुयावल । आः प्रजातन्त्र जुयाः नं भाषा सम्बन्धी समानताया हक काये मफुनिसां थःगु रचनात्मक ज्याजक न्ह्याकाःसां नेपालभाषा साहित्ययात गाकं थकया हया च्वंगु दु । नेपाल भाषाया पुलांगु सफू कृति सीकेत
१. “आशा सपूकुथियां अभिलेख ग्रन्थया वर्णनात्मक धलः” (प्रेम वहादुर कसाः वो जनकलाल वैद्य),
२. “मल्लकालया मुक्क नेपालभाषा नाटकया धलःपौ” (शान्तहर्ष वज्राचार्य) आदि,
अथेहे न्हूगु कृतिया धलः सीकेत
३. “नेपालभाषाया ध्वाना सफूया धलः” (कमल प्रकाश मल्ल),
४. “नेपालभाषाया वाङ्मय सूची” (पूर्ण प्रसाद अमात्य),
५. नेपालभाषा साहित्यया इतिहास (प्रेमशान्ति तुलाधर) आदि वो
६. पत्रिका कृतिया धलः सीकेत “पत्रपत्रिकाया जातः” (भगवती प्रसाद श्रेष्ठ) आदिं गुहालि याः ।
प्याखं:-
प्याखं संस्कृति नं नेवाःजातिं विकास याःगु छगू महत्वपूर्ण खँ खः । न्हापांनिसेँं प्याखंया कला नेवाःतयके दुगु खने दु । प्याखंया पुलां दबूत त्वाः त्वालय् आःनं दनि । खासयानाः मल्ल जुजपिं थवं हे प्याखं च्वयाः थःहे प्याखनय् च्वनाः ब्वति कायिपिं जूगुलिं प्याखं संस्कृति ब्वलंगु खः । प्याखनय् स्वताजि खनेदु :-
१. मुद्रा (भाव) प्याखं,
२. खँल्हाये प्याखँ, वो
३. म्येहाले प्याखं
मुद्रा प्याखनय् अपोः यानाःद्यःदेवीया गण प्याखं आदि दु । थुकी द्यःजुयिपिं मनूत ख्वाःपा पुनाः पुजा फयाः ल्हाःतुति वो पतिंया मुद्राया भावं नृत्य याइगु खः । मुद्रा प्याखन्य चर्या प्याखं न्हापा गोप्यगु थौंकन्हे सार्वजनिक जुया वयाच्वंगु दु । थ्व प्याखं तुतःया बोलय् भाव नृत्य याइगु खः । अथेहे म्येहाः प्याखनय् ल्हाःतुति म्ह छ्यं आदि संकाः म्येहालाः प्याखं हुलीगु खः । गथे धिन्तामोनि प्याखं आदि । विशेषयानाः पँय्ताः,पोंगा, खिं, ताः, झ्यालि, भुस्याः आदि छुं थानाः प्याखं हुलीगु द्यःप्याखंया परम्परा आःनं दनि गथे नेतया श्वेकाली प्याखं (पाहाँ चःर्हेः बलय् हुइकीगु), खोनाया सिकाली प्याखं (मोहनी बलय् हुइकीगु), थेचो या प्याखं (मोहनी बलय्), जलया हरसिद्धि प्याखं (यः मरिपुन्हि बेलय्), खोपया नवदुर्गा प्याखं, होलचोया सवः भक्कु प्याखं (यंद्याःबेलय् हइगु), गथुतय पचलि भैरव प्याखं आदि थुपिं झिंनिदँय् छको मेःमेः थाय् नं हुइकू । यन्द्याः बेलय् हइगु खोपया महाकाली प्याखँ, त्रिपुरासुर प्याखं, किलागः या देवी प्याखं अथेहे यलया कार्तिक प्याखं, तलेजइ हुइकीगु थःनेया उराय् वो क्वः नेया बरेतयगु कुमः (कुमार) प्याखं आदि नं मुद्रा प्याखं हे खः तर थुकी पोषः (भोग) कायेगु विशेषता मदु । लाखय् प्याखं, पुलुकिसि प्याखं, खोपाय माकः प्याखं आदि नं नेवाः संस्कृतिया मेःगु विशेषता खः ।
खँल्हाः प्याखंनय् खँ हे ल्हानाः अभिनय यायिगु खः । थजोगु प्याखँ मल्लकालय् अपो चलेजूगु न्यनेदु । खासयानाः जय स्थिति मल्लया रामायण वो भैरवानन्द जग ज्योति मल्लया हरगौरी विवाह, रणजीत मल्लया महाभारत, कृष्ण चरित्र वो मदन चरीत्र, भूपतीन्द्र मल्लया विक्रम चरीत्र, जय प्रकाश मल्लया वीरध्वजोपाख्यानम वो रत्नेश्वर प्रादुर्भाव, स्वस्थानी व्रतकथा आदि अथेहे राजेन्द्र विक्रम शाहया महासत्वोपाख्यान आदि नं नांजाः गु खः । लिपा लिपा नं रामायण, महाभारत, वेसन्तर आदि सम्बन्धी प्याखंया प्रचार जुया च्वंगु खः । तर खँल्हाः प्याखं धाःसाः गुन्पुन्ही बेलय् च्यान्हु यँद्याः बेलय् च्यान्हु जक प्याखं हुइके दइगु राणशासनय् नं मद्यूगु अथेहे ज्यापु प्याखं धकाः म्वाना च्वंगु नं सिनेमाया प्रभावं म्हिगः थौं दिनावन । थौंकन्हे छधाः प्याखं वो पूधाः प्याखं धकाः गुबलें गबलें क्यनेगु याः । तर थुकिया बल्लागु व्यवास्था मदुगुलिं थजोगु प्याखंया अवस्था कमजोर हे जुया च्वंगु दु । लोक प्याखं कथं धिमेः प्याखं वो घिन्तांम्वनि प्याखं आदि छुं ल्यना च्वंगु दनि ।
बाजं :-
नेवाः संस्कृतिया छगू प्रमुख विषय नेवाः बाजं नं खः । खासयाना: बाजं स्वंगु प्रकारया दु १) थायेगु, २) पुइगु वो ३) कीगु |
१.थायेगु :- थायेगु बाजंनय् नं
(१). ल्हा: संका: थायेगु गथे दबदब
(२). कठिं थायेगु गथे (क) जवपाखें चा:तू बेत् या कथिं खव पाखे ल्हा:पाँ थायेगु धिमे:,
(ख) जवपाखें कथिं खवय् ल्हातं थायेगु नाय् खिं ,
(ग) खवय् कथिं जवय् ल्हातं थायेगु धा: आदि ,
(घ) निपा ल्हातं कथिं च्वय् पाखे थायेगु नगरा,
(३). ल्हातं जक थायेगु (क) जवय् नं खवय् नं ल्हा:पाँ थायेगु खिं , मग:खिं , दङ्ग:खिं आदि ,
(ख) च्वय् पाखे जक थायेगु कोंचाखिं आदि ,
(ग) जवल्हातं तबल दे:पा ल्हातं बाम थायेगु तबला ,
(४) जो:ल्वाका: थायेगु भुस्या: छुस्या: , झ्यालि , बभू (ख्वालिमालि) , ता: (तिन्छु) आदि दु |
२. पुइगु :-
म्हुतुं पुयेगु बाजनय् (क) पँयता: (ख) पोंगा (ग) काहा: (घ) नेकू (ङ) मुहाली (च) गुजरति (छ) कनाठ (ज) बासुरी (ञ) बय् आदि दु |
३. कीगु :-
किया: थायेगु बाजनय् (क) पिवांचा (ख) सारङ्गी (ग) बेला आदि दु | थुगु स्वताजी बाजंया नापं तार बाजाय् सितार वो धिमे:नाप थायेगु केंय्पा (ताँइनाइँ) आदि नं दु |
म्ये:-
नेवाःम्येया शास्त्रीय म्ये , लोक म्ये ,आधुनिक म्ये , कथं वो ॠतु म्ये , बाह्रमासे म्ये आदि कथं नं ब्वथला त:गु दु |
कासा:-
नेवाःसंस्कृतिया दुने कासा नं मदुगु मखु |
वस: :-
वस:
तिसा:-
नेवाःत तिसाय् नं संस्कृति दुपिं खः |
कला:-
कला नेवाःतय संस्कृतिया छगू बहुमूल्य खं खः कला | खासयाना: देग: द्यो: अले कलात्मक त्वाना:सिं , विभिन्न बुट्टाया संझ्या: ,तिकिझ्या: ,झ्या: ,आदि नं नेवाः कलाया बेजोड नमुना ख: | अथेसां मुख्ययाना:-
१.पेगोडा शैलि- पशुपतिनाथया देग: थजोगु पौदेग:
२.शिखर शैलि- यलया महाबौद थें त:हाक:गु देग:
३.पर्बत शैलि – यलया कृष्णमन्दिर देग:थजोगु त:जा:चीजा: दुगु देग:
४.गुम्बजशैलि – च्वय् भ्वपुइकात:गु खासी बाँ लूगु त:गोगु दे:ग गथे यल लायकूया पश्चिमपाखे च्वंगु महाद्योया देग:
५.छत्र शैलि – गुह्यश्वरीया , भद्रकालीया थजोगु च्वय् त्वपुगु छुं खुल्लागु देग: ,
६.चैत्य शैलि – स्वयम्भू भगवानया चैत्य थजोगु दे:ग:
थजोगु कला दे:गलय् जक मखु मेमे:गु छें , सत: आदि थासय् नं दु | अले लोहं , सिँ ,चा ,सिज: , ली आदिया तत:गोगु मुर्तिया नापं लुँ वहलं सिया त:गु अथवा लुँ वहया हे चिचिधंगु मुर्ति वा वस्तु वा तिसा आदि नं नेवाः कालां जाया च्वंगु दु | अथेहे पौभा: चित्र आदि नं नेवाःतय नांजा:गु गौरवमय कला ख: |
नेवाः
रेवतीरमणानन्द श्रेष्ठ बैद्य
