वसुन्धरादेवी
राजितबहाढुर श्रेष्ठ
पृष्ठभुमि
प्राचीनकालंनिसें प्रचलितगु विभिन्न धर्म वा सम्प्रदायमध्ये बौद्ध धर्मयात नं छगू प्रमुख धर्मया रुपय् काय्गु या: । थुलि जक मखु मानव जीवनशैलीयात धार्मिक रुपं सन्मार्गपाखे यंकीगु कुशल व ब्यावहारिक पद्धतिया रुपय् नं बौद्ध धर्मयात का: । नेपालय् नं बौद्ध धर्म व संस्कृतिया गौरवमय इतिहास तसकं पुलां व तःजि । नेपालय् बौद्धधर्म महत्वपूर्ण एवं गरिमामय थाय् कया: वयाच्वंगु दु । गुकिंयाना: नेपालय् अनेक बौद्ध मूर्ति, बौद्ध वास्तुकला निर्माण जुयाच्वंगु दुसा बौद्ध साहित्य नं उत्तिकं थाय् कयाच्वंगु दु (वज्राचार्य,११२२:१) । बौद्धसाहित्य अन्तर्गत विभिन्न अवदान, जातक, बाखं, प्याखं, स्तोत्र, भजन, धारणी आदि प्रचलित जुयाच्वंगु दु ।
थुकीमध्ये बौद्धधर्मय् अतिकं च्वन्ह्या:म्ह देवीया रुपय् आदिकालंनिसें पु॒जनीय जुयाच्वंम्ह वसुन्धरादेवीया महत्वयात कयाः चिनातःगु बाखं नं लोकजीवनय् ब्याप्त जुयाच्वंगु दु । वसुन्धरादेवीनाप स्वापू दुगु हस्तलिखित बौद्धग्रन्थ सलंस: सुरक्षित जुयाच्वंगु दु । प्रस्तुत च्वसु थ्वहे वसुन्धरादेवी नाप स्वापू दुगु प्याखंनाप सम्वन्धित ख: ।
वसुन्धरादेवीया म्हसीका
बौद्धधर्मय् वसुन्धरादेवीयात अन्न, धन, रत्न व प्रज्ञाज्ञानया प्रतिकया रुपय् अनन्तकालंनिसें हनावयाच्वंगु खनेदु । उकिं आदिकालनिसें अन्न, धन व रत्न बीम्ह पृथ्वीमाता अथे हे पूर्णघट व कलशयात नं वसुन्धराया रुपय् काय्गु याः (बजाचार्य, २०५८:१३) । वसुन्धरायात पञ्चबुद्धया पञ्चकुल मध्ये रत्नसम्भव तथागतया रत्नकुलं उत्पन्न जूम्ह देवीया रुपय् नं काः । उकिं प्रत्येक वर्ष योमरी पुन्ही खुन्हु पृथ्वी(जमीन)पाखें उत्पादन जूगु फुक्क सामानयात देवीया प्रसादकथं थुइका: इपिं संचय याइगु थाय् धुकूयात कूपुजा(भकारी पुजा नं धाय्गु याः) धका: पुजा याय्गु चलन दु । प्रत्येक महिनाया कृष्णपक्ष तृतीयाखुन्हु वसुन्धराया व्रत च्वनेगु नं चलन दु । थ्व व्रत भाद्रकृ्ष्ण तृतीयानिसें श्रावणकृष्ण तृतीया तक याना: झिंनिला च्वनेमाःगुलिं द्वादशमाश वसुन्धराव्रत नं धा: । झिंनिला तक व्रत च्वनेथाकुसा भाद्र व माघं जक च्वंसां नं ज्यू। थथे तृतीया खुन्हु हे जक व्रत च्वनीगुलिं थुगु व्रतयात तृतीयाव्रत बा तिलाव्रत नं धा: (वज्राचार्य,२०५८:२३) । स्वयम्भू पुराणय् उल्लेख जूकथं स्वनिगःया पूर्वपाखे च्वंगु फूच्वयात मञ्जुश्रीया निम्ह शक्तिमध्ये छम्ह वसुन्धरा(श्रीदेवी)या रुपय् कयातःगु दुसा धेलाच्वय् विद्यादेवी (सरस्वती) रुपय् कायेगु या: । नेपाःया विभिन्न प्राचीन पौभा व हस्तलिखित ग्रन्यय् उल्लेख यानातःकथं वसुन्धरादेवीया स्वंगू स्वरुप दु –
१. छपा ख्वाः, निका ल्हाः
२. छपा ख्वाः, खुका ल्हाः
३. स्वपा ख्वाः, खुका ल्हा
स्वपा ख्वाःयात स्वम्ह देवीया विभिन्न प्रतिककथं कयातःगु दु –
देवी ख्वाःया उँन कार्य ईया प्रतिक युगया प्रतिक
महालक्ष्मी कुंकुम (फिक्का ह्याउँ) सृष्टिकर्ता प्रातःकाल द्वापरयुग
बसुन्धरा पीतवर्ण (म्हासु) स्थितिकर्ता भध्यान्हकाल त्रेत्रायुग
कौमारी रक्तवर्ण (ह्याउँ) संहारकर्ता सन्ध्याकाल कलियुग
वसुन्धरादेवीयात १०८ नामं नं पुकार यायेगु चलन दु (अभिलेखालय, ए १३३२/१२) ।
वसुन्धरादेवीनाप स्वापु दुगु पुलांगु अभिलेखया छुं चर्चा
बसुन्धरादेवीया महिमा उल्लेख यानात:गु आपालं हस्तलिखितग्रन्थत सरकारीस्तरं नीस्वनातःगु राष्ट्रिय अभिलेखालयसं सुरक्षित जुयाच्वगु दु। व्यक्तिगत संकलनय् नं आपालं सफूत दु । थुपिं सफूत हे मुंका: नेपाल जर्मन हस्तलिखितग्रन्थ संरक्षण परियोजनां माइक्रोफिल्म दय्के धुंकल, नापं उकिया क्याटलगसमेट तयार यायधुंकल । उगु क्याटलगकथं वसुन्धरानाप स्वापू दगु बाखं, प्याखं, धारणी, व्रतविधि दुगु २८४ थान सफू माइक्रोफिल्म जूगु दुसाः उकीमध्ये नेपालभाषां च्ययातःगु ८८ थान व नेपाललिपिं च्वयात:गु २८४ थान सफू दु ।
वसुन्धरादेवीया बाखं
शाक्यमुनि भगवान बुद्ध आनन्द भिक्षु लगायत सकल उपस्थित भिक्षुपिन्त वसुन्धरादेवीया महिमा थुकथं कनाबिज्याइ –
छन्हु वसुन्धरादेवी मर्त्यमण्डलय् दुःख दारिद्रपिं गुलि दु धका: करुणा दृष्टि ध्यान यानाः स्वयाबिज्याबलय् सुर्योदय जुजुया प्रजापिं दुःखी दारिद्र जुयाच्वंगु सीकाबिज्यात । अनलि थ: सखिपिं अश्वघोष व नन्दिमुखयात तत्काल स:ता: धयाबिज्यात, ‘तधिम्ह कला:यात निम्ब वनय् वानाः, चीधिम्ह कलाः चुतवतीनाप जक रतिरागय् तक्यनाच्वंम्ह सूर्योदय जुजुयात लायकूलिं पितहया: प्रजाजनया हितय् चित्त वंकेमाल ।’ वसुन्धराया आज्ञा शिरोपर याना: अश्वघोष व नन्दिमुख तत्काल मर्त्यमण्डलय् कुहां वया: तसकं बाँलाःपिं मिसाया रुप धारण याना: लायेकू ज:खः म्ये हालाच्चन । तसकं बांलाःपिं मिसात लायेकुली पिने च्वनाः म्ये हालाच्वंगु खँ प्रजातय्सं जुजुयात सूचं बी, तर जुजुं च्यूताः तइमखु । उघ्रिमय अश्वघोष व नन्दिमुखं दिब्यशक्ति छ्यला: लायकूली मि च्याकी । सकलें प्रजागण मि स्याय्गुली ब्यष्ट जुइ ।
जुजु लायुकुलिं पिहां वइमखु । न्ह्याथे या:सां जुजु लायकूलिं पिहां मवःगुलिं निम्ह वराहया रुप धारण याना: जुजुया क्यब ध्वष्ट याइ । क्यब स्यंकुगुलिं जुजु तम्वं मि जुया: प्रजागणसहित वराहतयेत ज्वनेगु असफल कुतः याइ । वराहतयेत लिना यंकेगु झ्वलय् घनाजंगलय् जुजु व सेन धइम्ह च्य: छथाय् मेपिं मेथाय् हे लाइ । जंगलय् दुने थ्यंबलय् जुजुया तसकं प्याःचाइ । सेन जंगलय् ल:मालेत वनी । उबलय् लाक्क सेनं अप्सरात वसुन्धरादेवीया धलं दनाच्वंगु खनी । अप्सरातयेगु हे संसर्गय् वं नं धलं दनी । धलं दने क्वचायका प्रसाद ज्वनाः जुजुथाय् वइ । छाय् लिबा:गु धकाः जुजु तंचाइ । सेनं धलं दनाच्वनागुलिं लिबात, प्रसाद हयागु धका: जुजुयात बी । जुजु तसकं लयेताना: अप्सरात धलं दनाच्वंगु थासय् स्वःवनी, तर अप्परात अन दइमखु । जुजुं नुग: मछिंकी ।
जुजुं नुग:मछिंकूगुलिं अप्सरातय्सं आकाशवाणी मार्फत जुजुयात सूचं बी, सेनयात वसुन्धरादेवीया धलं दनेगु विधिविधान सकतां स्यनाबी धुनागु दु, लाय्कुली वनाः सेनयात गुरु स्थापना याना: वसुन्धरादेवी धलं दंसा सकसिगु भि जुइ ।’ आकाशवाणी न्यना: जुजु लय्ताइ । जुजु लाय्कुली थ्यनेव सेनयात गुरु थापना याना: धलं दनी । च्यःयात गुरु थापना याना: नां हे मन्यनाम्ह देवीया नामय् धलं दनेमाःगु सूर्योदय जुजुया चीधिम्ह रानी चूतदेवीयात चित्त बुझे मजू । धलं दने क्वचायेकाः ल्हाःती चिनाब्यूगु व्रत सूत्रका वांछ्वइ । उबलय् लाक्क हे निम्व वनय् वांछ्वयातःम्ह जुजुया न्हापांम्ह रानी निम्ववतीया सखिं उगु सूत्रका लानाकया: निम्ववतीयात बीयंकी । तसकं दारिद्र जीवन हनाच्वंम्ह निम्ववतीं थ: सखिया ग्वाहालि कयाः वसुन्धरादेवीया धलं दनी । थुखे चूतदेवीया ल्हा:ती व्रतसूत्रका मखनाः जुजु तंचाइ ।
वसुन्धरादेवीया धलं दनेक्वचाःगुलिं फल बीत, वसुन्धरादेवी बुरिम्ह रुप धारण याना: लायेकुली वइ । बुरिम्ह रुप धारण यानावःम्ह वसुन्धरादेवीयात चूतदेवीं अपमान यानाः लाय्कुली दुकाइ मखु । अनंलिं निम्ववती नापलायेत वनी । निम्ववतीं साक्षात वसुन्धरादेवी हे जुइमा: धका: सीका: उम्ह वुरियात थःगु कुती लसकुस याइ । थःत म्हसीकूगुलिं वसुन्धरादेवीं बुरिया रुप त्व:ता: दर्शन बी । बसुन्धरां भ्वाथःगुं कुतियात नं स्वर्गमहल दय्का बी, मगाःमचाःगु धैगु छुं हे मदयेक सकतां चीज उपलब्ध यानाः तुषिताभुवनय् लिहांबिज्याइ ।
निम्ववती सर्वसम्पन्न जूगु खँ सीकाः सूर्योदय जुजु निम्ववती रानीथाय् स्वःवइ । थ: मिजं वःगु खना: निम्ववती नं तसकं लयेताइ, निम्हं सुखीमय जीवन हनी । निम्ववतीपाखें काय् नं दइ । निम्ववतीथाय् वंम्ह जुजु लिहां मवःगुलिं चूतदेवी स्वयं निम्ववतीया महलय् स्व:वनी । महलया लुखा मखनाः उखेथुखें माःजुयाच्वंबलय् वसुन्धरादेवीया स्वां, जाकि, जजंका न्हूतुन्हुया जुइ । स्वां न्हूगु लिच्चःकथं चूतदेवीया ख्वा: बराह थें च्वनी । बराहया रुप थें च्वंम्ह चूतदेवीयात सुनां म्हसिके फइमखु, सकसिनं हाय्की, दाइ । चूतदेवी बिस्युं बिस्युं जुइमाली । नयेत्वने मखनाः तसकं दुःख सी। वसुन्धरादेवीयात हे हेला यानागुया पाप फयेमाःगु वाःचाय्का: देवी दर्शन याना: क्षमा फ्वनेत तुषिताभुवन वनी । लँय् ववं दकले न्हापां निगू पुखू ल्वानाच्वंगु खनी । पुखूतय्सं छु पाव थथे ल्वायेमा:गु खः देवीयाके न्यनाब्यु धका: धाइ । अनंलिपा गद्दसुक्र सिमा नापलाइ । गद्दसुक्रं चूतदेवीयात छुया पापं जि थथे च्वनाच्वनेमाल धका: देवीयाके न्यनाब्यु धाइ । अथे हे लँय् ववं हाकनं सुचिमुखथाय् थ्यनी, वंं नं छुं पापया कारण थथे जूगु न्यनाबीमाल धका: धाइ । लिपा दशपातकत नाप लाइ, इमिसं नं जिमिगु छु पापं याना: दुःखी जुयाच्वनेमाल, न्यनाब्यु धका: धाइ ।
थथे लँय् ववं घनाजंगल दथुइ थ्यंबलय् छम्ह वँचुम्ह सर्प चूतदेवीयात हिनाः न्याइ । सर्प न्यायमात्रं हे वराह रुपम्ह चूतदेवी हाकनं न्हापाथें हे बांलानावइ । तुषिताभुवनय् थ्यंकाः वसुन्धरादेवीया दर्शन यानाः थम्हं यानागु भूलप्रति क्षमा फ्वनी अले लँय् नापलाःपिं पापीतय्गु पापया बारे नं न्यनी । वसुन्धरादेवी नं इमिगु पाप बारे छसीकथं कनाबिज्याइ – निगू पुखू न्हापाया जन्मय् तसकं ल्वा जक ल्वानाः नइपिं तताकेहेँ जूगुलिं थुगु जन्मय् निगू पुखू जुयाः जुयाच्वनेमाःगु । गर्द्दसुक्र सिमा न्हापायागु जन्मय् भण्डारी जुयाच्वंगु , उगु इलय् मनूतयेत बच्छि जक नकाः बच्छि थःगु छेँय् ल्ह्ययायंकीगु जुयाच्वन,उकिया पापं थुगु जन्मय् गर्द्दसुक्र सिमा जुयाः च्वनेमाःगु । सुचिमुख न्हापाया जन्मय् ब्राम्हण कुलयाम्ह जुयाच्वन । करपिंके दान जक कयाः नइम्ह,तर थःम्हं छुं हे दान मबीम्ह जूगुलिं थुगु जन्मय् सुचिमुख जुयाच्वनेमाल । हाकनं दशपातकतयेसं न्हापाया जन्मय् दशांकुशल पाप याःगुलिं थुगु जन्मय् दुःख सियाच्वनेमाल । थुलि खँ इमित कनकि इमिगु पापं मुक्त जुइ । इमिसं सुख प्राप्त याइ धकाः देवी चूतदेवीयात कनाबिज्यात । चूतदेवी नं थ: तसकं धन्य जूगु भाःपिया: तुषिताभुवनं लिहां वया: सकलें पापीतय्त पूर्वजन्मय् थ:थःपिन्सं याःगु पापया बारे कनी । इपिं नं थःथःपिन्स॑ यानागु पापया खँ न्यनाः पापं मुक्त जुइ । चूतदेवी नं न्हापासिबें अझ सुन्दरीया रुप ज्वनाः जुजु सूर्योदय व विम्ववती रानीथाय् वनाः थःम्हं यानागु पाप क्षमा यायेत इनाप याइ । न्हापांसिबें तसकं रुपवती जूगुलिं जुजु लय्ताइ । सकलें सुखं जीवन हनी । लिपा वसुन्धरादेवी प्रत्यक्ष जुयाः जुजु व निम्हं रानीयात थःगु भुवनय् यंकी । थथे पूर्वीयकाव्यशास्त्रकथं बाखं संयोगान्तय् क्वचाइ ।
