वंघःया आजुद्यःया छ्यं यलम्बरया मखु
पूर्ण ताम्राकार
‘पलिस्था’ दँ १५, ल्याः १५, ने.सं. ११२७
नेपाःया राजधानी काठमाडौं । नेवाःभासं काठमाडौंयात येँ धाइ । लिच्छविकालय् येँया शहरी लागायात “कोलिग्राम व “दक्षिण कोलिग्राम” धायेगु यानातःगु खः । मल्लकालय् वयाः येँयात “कान्तिपुर” “काष्ठमण्डपुर” वा “काष्ठमण्डपनगर” धायेगु याःगु जक मखुसे गुगुं ऐतिहासिक सामग्री येँयात “गांगुलपतन” व “सुवर्ण प्रणाली महानगर” धकाः नं उल्लेख जुयाच्वंगुया संक्षिप्त विवरण जिं “काठमाडौं (येँ)य ऐतिहासिकता व थिथि नां (हिसूदंगु स“ नेसं. ११२२) च्वसुइ न्ह्यब्वये धुन । काठमाडौंयात थौं नं नेवाःतय्सं येँ धाइ, काठमाडौं धकाः मधा: । येँ जुइगु जात्रायात नं उकथं हे नां तयातःगु दु, गथे “यँया“, “येँयाः पुन्हि“ खः । अले येँय् च्वपिं मनूतय्त यमि धाइ । स्वनिगःयापिन्सं जक मखुसे भोत, धौख्यः, नाला, पनौतिया नेवाःतय्सं काठमाडौं वनेत येँ वनेगु धाइ, थौं नं अथे हे धानि | काठमाडौंयात नेवाःतय्सं छाय् येँ धाल, येँया नामाकरण गुकथं जुल व थ्वकिया ऐतिहासिकताया बारे उलेगु कुतः याये ।
“येँया नामाकरण बारे न्हापांम्ह किराती जुजु यलम्बर व येँ वंघया आजु द्यो (आकाश भैरव)या बाखंनाप स्वाकातःगु दु । किरातकालया बारे प्रामाणिक जुइ कथंया ऐतिहासिक सामग्री छु नं लुइके मफुनि | उकिं किरातकालयात जनश्रुतिकाल कथं हे जक कायेगु याः | अय्सां इ.पू ९०६ पाखे महिषपाल वंशया जुजु भुवनसिंहयात युद्धय् बुकी यलम्बर नेपालय् किराती राज्य नी स्वंगु खँय् दक्व इतिहासकारपिन्सं किराती जुजुया नांया न्ह्योनेया आख “य“ या येँ जूगु धकाः तर्क यानाच्वंगु दु । थुकिया दकले क्वातुगु दसि आजु द्यः (आकाश भैरव) व जुजु यलम्बर छम्हहे खः, उकिं येँयाःबलय् पितब्वइम्ह आजुद्यःया म्हय् “येँ” च्वयेगु परंपरायात न्ह्यब्वयेगु यानाच्वंगु दु । उगु “येँ” या अर्थ यलम्बर खः धकाः अर्थ छ्यानाच्वंगु दु । गुम्हेसियां थ्व आजुद्य:यात महाभारत युद्धया बाखनय् च्वंम्ह एकलब्य नाप नं स्वाकातःगु दु । किराती जुजु यलम्बरयात एकलब्य यानाः वयागु छ्यं धका. धया वयाच्वन । वास्तवय् निम्हसिगु नां “येँ व “ए” नं शुरू जुया उत्थे उत्थे च्वंगुलि भ्रम जुयाः महाभारतया बाखंनाप यलम्बरयात स्वाकूगु जक खः | थ्वकि तथ्यता व सत्यता छुं मदु । इतिहासविज्ञ तिर्थलाल नाघःभनीजुया बिचाःकथं महाभारत युद्ध स्वयाः २१७ दँ लिपायाम्ह यलम्बर निस दँ स्वयाः न्ह्योया महाभारत युद्धय् ब्वति काःवनिगु पूर्णत असत्य खः |
उकि वंघलय् च्वंम्ह आजुद्य: यलम्वरया छ्यं मखु धयागु खँँ तप्यंक धायेफु । (सुकुन्दा दँ २, २०४३) थन छगू थुइके माःगु खँ छु धाःसा “महाभारत” धयागु इतिहास मखु महाकाव्य साहित्य जक खः | महाभारतया रचयिता ब्यास खः | थ्वकिया रचनाकाल इ.पू ६००-१००० तक्कयात कयातःगु दु । थ्वकि नं एकलव्य व यलम्वर छम्ह हे मखुगु जक मखुसे आजुद्यःया छ्यं यलम्वरया मखु धयागु ख नं उलाब्यू।.
काठमाडौंयात येँ धाःगु बारे मेगु जनश्रुति किराती जुजु यलम्वरया नामं हे “येँ“ जूगु छगू नं खः | थ्व खँ धात्थे सत्य खःसा किरातकाल घुंकाःया लिच्छविकालिन छु नं अभिलेख वा मेगु ऐतिहासिक सामग्री व खँ गनं न्ह्यथना तयेमाःगु खः । तर थौं तक्क यलम्वरया नाम येँ जूगु खँ ऐतिहासिक रूपं गनं हे उल्लेख जुयाः पुष्टि जूगु मरूनि | मेगु खँ छु धाःसा जुजुया नामं वा जुजुया नां क्वकया थाय्या नामाकरण जूगु दसि नं थौं तक्क मरू | अले आजुद्यःया पलिस्था जुजु आनन्द देव (नेस. २६६-२८७, इ.सं. ११४६-११६७) याःगु खँ न्ह्यब्वया च्वंगुलि नं यलम्वर या नामं “यँ“ जूगु मखु धयागु उलाब्यू । आनन्ददेव धयाम्ह मल्लकाल उदय जुइ करिब न्यागू दशक न्ह्योयाम्ह जुजु खः | आजुद्यःया बारे न्हापां उल्लेख जूगु ऐतिहासिक सामग्री गोपाल वंशावली खः | थ्वकि “नेसं. ४९६ कात्तिक पूर्णिमाको दिन पश्चिमका हरि पाण्डेले आकाश भैरवको चपाह (चपली) मा ईंट छाउने काम गरे ध्वजा चढाएँ । (बज्राचार्य, मल्ल, १९८५: ६४, ११२)” धका च्वयातःगु दु । थ्वया नाप आजुद्यःया देगलय् कियातःगु जुजु नरेन्द्र मल्लया ने.सं. ६६८ (ई १५४८) या अभिलेख व जुजु प्रताप मल्ल (नेसं. ७८८) आजुद्यःया देग: जिर्णोद्वार याःगु खँ इतिहासय् न्ह्यथना तःकथं आजुद्य: लिच्छविकालया अन्तिम कालया द्यः धायेत थाकु मजू। उकिं आजुद्य:यात किराती जुजुनाप स्वाये यंकेगु खँ काल्पनिक बाखं जक खनेदत, उकी दुने सत्य तथ्य मदु, इतिहास मदु धयागु खँ उलाब्यू । थ्वकिं यलम्वरया नामं थायया नां ‘येँ“ जूगु खँ पूर्णत असत्य जुल । छगू सत्य खँ छु ख धाःसा आजुद्यःया पाःलाः वा गुथ्याःत येँया ज्यापुत खः । यँया ज्यापुतय् ६३ गू कवः दु । उकिमध्ये थौं नं ५७ गू कवः आजुद्यःया द्यः पाला. जुया, नित्यपुजा यानाः द्यःया हेरविचार यानाच्वंगु दु । थ्वकिं ज्यापुतय् पूख्यौली आजु वा पूर्वज हे आजुद्य: खः धयागु खँ उलाब्यू।
लिच्छविकालय् येँयात दक्षिण कोलिग्राम व कोलिग्राम धका छ्यलाबुलाय् वये धुंका. लिपा दकले अप्व: छ्यःगु खँग्व: “यम्बु” ख, उया लिपा “यंङ्गल’ खः । थ्वयां लिपातिनि “काष्ठमण्डप, “काष्ठमण्डपुर” व “कान्तिपुरी महानगर” खँग्व ज्यलाच्वंगु दु | उया नं लिपाया ऐतिहासिक सामग्री ‘यन्दे’ खँग्व: प्रयोग जुयाच्वंगु खने दु । लिच्छविकालया कोलिग्राम मध्यकालय वया “यम्बु“ इ परिवर्तित जुल । “यम्बु”“ खग्व: दकले न्हापां जुजु भोजदेवया पालय् ल्ह्ययातःगु अष्टसाहस्रिका प्रज्ञापारमिताया “पुष्पिकाय्” “श्री यम्बुकमायाम” धकाः प्रयोग जूगु दु | (रेग्मी – “कान्तिपुर शहर” पौ ९६, २०५१) थ्व धयागु नेस १३१ (ई.सं. १०११) पाखेया खः | थ्वयां लिपा ने.सं. १७४ स “श्री यम्बु“ ने.स४२८ स “श्री यम महानगर” ने.सं. ७९७स “यंबू”“ व नेसं. ८५९ स “श्री यम्बुभूमि” खंग्व: ऐतिहासिक सामग्री छेलातःगु जुल । थुकथं लिच्छवि जुजु लक्ष्मीकामदेव (ने.सं. १३०-१४३) या पालेनिसें जय प्रकाशमल्लया इलय् तक्क ऐतिहासिक सामग्री “यम्बु” खँग्वः थीथी कथं प्रयोग जुगु जुल ।
लिच्छविकालया दक्षिण कोलिग्राम नां मध्यकालय् वया: “यंगल”य् हिल । उकिं दक्षिण कोलिग्रामया लागा “यंगल“या लागाय् लात । यंगल धायेबलय् मरू सतले थःने लगं व पश्चिम पाखे भिंद्योया लागा तक्क कायेगु यानाच्वंगु खनेदु । “यंगल” खग्व: प्रयोग जूगु मात्तुमाला वनेबलय् दकले न्हापां ने.सं. १८९ (इ.सं. १०६९) या ऐतिहासिक सामग्री “श्री यंगल” धकाः च्वयातःगु ध्वदुइ । उयां लिपा ने.सं. ४६७ स “श्री यंगलदेश” नेस. ६३१ “श्री यंग्ल” नेसं. ७०१ स “श्री यंग्ल” नेसं. ७९४ स “श्री यग्लभूमि” नेसं. ८८४ स नं “यग्लभूमि खग्व: थीथी ऐतिहासिक सामग्री छ्यलातःगु जुल । थुकथं लिच्छवि. जुजु शंकरदेव (स्वम्हम्ह) (ने.सं.. १८८-२०२) या इलय् निसें जय प्रकाश मल्ल (नेसं. ८५६-८८८) या इलय तक्कया ऐतिहासिक सामग्री “यंगल” खग्व: थीथी कथं प्रयोग जूगु दु । “यंगल” खग्वः थीथी कथं प्रयोग यानातःसां उकिया अर्थ छगू कथं जुयाच्वंगु खनेदु । ऐतिहासिक सामग्री यंगलया प्रयोगया अर्थ कथं छगू तःधंगु बस्ति वा शहरयात यंगल धायेगु यानाच्वंगु खनेदु ।
“यम्बु” व “यंगल“ प्रयोग जुयाच्वंगु मध्येकालया ऐतिहासिक सामग्री ‘येन्दे’ खग्वःया प्रयोग जूगु खनेदत । गोपाल वंशावलि नेसं. ४३३ या सन्दर्भय् “येन्दे’ खग्व: उल्लेख जूगु दु । थ्वयां लिपा ने.सं. ६०४ स ‘ए देश उल्लेख याना तल । उयां लिपाया नेसं. ७९० स “या श्री प्रतापमल्लजु”, ने.सं. ८०१ स ‘यंया जुजु श्री पार्थिविन्द्र मल्ल”, ने.सं. ८७२ स “येँ देश धका च्वयातःगु जुल । थुकथं “येन्दे” खँग्व: आनन्ददेव मल्ल (नेसं. ४३०-४३९)या इलंनिसें जय प्रकाश मल्लया पालय् तक्क प्रयोग जूगु खनेदु । “यम्बु, “यंगल” व “येन्दे“ स्वंगू खँग्वलय् नं ल्यूने उपसर्ग स्वानाच्वंगु दु । “यम्बु” खंग्वलय् “म्बु“ उपसर्ग स्वानाच्वंगु दु । “म्बु“ वा ‘बँ’ या अर्थ खाद्यान्न (वा, छो, कनि, दुसि) सइगु थाय्यात धायेगु याः । दसुकर्थ थौं नं प्रचलनय् वयाच्वंगु नां “बलम्बु”, “भेल्बु”, “गोगबुँ’, “खुसिबुँ’, “लुबु” यात कायेफु। थथेहे “यंगल” खँग्वलय् “यँ”या ल्यूने “गल” उपसर्ग स्वानाच्वंगु दु । “गल” या अर्थ थाय् वा वस्तियात धायेगु याः । दसुकथं थौं नं प्रचलनय् वयाच्वंगु “ग्वाछेंमुग”, “तःमुगः”, “चिकमुग, “ल्हुतिगल” यात काये फु । थथेहे ‘येन्दे’ खँग्वलय् “ये” या ल्यूने ‘न्दे’ उपसर्ग स्वानाच्वंगु दु । “न्दे’या अर्थला दे जुल । गथे ख्वप दे, यल दे धाय् थें यककदया पूर्व रूप “येन्दे” जूगु खय् शंका यायेथाय् मदु । “यम्बु’ व ‘यंगल’ खँग्वःया मू आखः “य” खः । थ्व निगुलिं खँग्वःया छय्ला लिच्छविकालय् जूगु जुल । निगुलिं खँग्वलय् “य”या अर्थ गुकथं छ्यलातःगु ख, स्पष्ट मजू । थीथी लिच्छवि अभिलेखय “यापिङग्राम”, “यूपग्रामे”, “युग्वलपाञ्चलि“ उल्लेख जुयाच्वंगु दु । तर “याप्रिङग्राम“या प्रयोग ख्वपया थिमि नीलबाराहिया अभिलेखय् जुयाच्वंगु दुसा यलया ग्वलय्च्वंगु अभिलेखय् ‘यूपग्रामे” उल्लेख जुयाच्वंगु दु । थ्वकि ‘याप्रिङग्राम’ व “यूपग्राम खग्वलं “यंगल”, “यम्बु“ खँग्व: ब्युत्पत्ति जुल धायेत नं छु आधार मदु । “यंगल” व “यम्बु” खँग्व:या लिपा तिनि ‘येन्दे’ खँग्व: प्रयोगय् वःगुलिं “गल” व “म्बु” या पलेसा “न्दे छ्यला “यँ’ या अपभ्रंस “येँ जुया “यन्दे” जूगु धाःसा अस्वाभाविक थ्यंक धाये थाकु । छायधाःसा लिच्छविकालया राजकीय भाषा संस्कृत खः | तर मल्लकालय् वया नेपालभाषाय् यक्व विकास जुल । उकिं मल्लकालय् नेवाः भाय्या अर्थबोध जूगु आखः ग्वः “दे प्रयोग याःगु अस्वाभाविक मखु | थ्वकि ‘येन्दे“ या पूर्वरूप “यम्बु” व ‘यंगल” जुइफुगु अनुमान यायेत थाकु मजू । उकथं मल्लकालय् छ्यलाबुलाय् हःगु “यँ” खँग्व: थौं नं उलि हे प्रचलित जुयाच्वन तिनि | गथे यल, ख्वप, भोत, धौख्यः धाये थे प्रत्येक नेवाःतय्सं थाैं नं येँ धायेगु यानाच्वंगु दु । “येँ“ व “ये दे“ हे झीगु म्हसिका खः, थ्वकि हे नेवाःपन दु, नेवाःतय्गु गौरवमय् इतिहास दु ।