ल्वहंपौ अभिल्लेखया विषयबस्तु
न्ह्यब्वःम्हः बज्रमुनि बज्राचार्य
चीन संय् भायेया न्यासःगू भाषा भाषिकामध्ये थःगु हे लिखित परम्परा दुगु न्यागूगु थाय्या भाषा कथं नेपालभाषायात कयातःगु दु । मल्ल जुजुपिन्सं नेपाल मण्डल दुने शासन न्ह्याके न्ह्यो गोपाल, महिषपाल, किराँत, लिच्छवीतयेसं शासन न्हयाके धुंकूगु खँ गोपालराज वंशावलीसं न्ह्यब्वया तःगु दु । थुगु मल्ल शासन स्वयां न्ह्यो नेपालमण्डलय् राजभाषा कथं संस्कृत भाषां थाय् कयाच्वंगु खँ थीथी अभिलेख पाखें प्रमाणित जूगु दु । थ्वहे शासन परिवर्तनया आधार इतिहासयात नं विभाजन यायेगु ज्या जुल । नेपाल सम्वत शुरु जुइ स्वयां न्ह्योयात प्राचीन काल, ने.सं. शुरुनिसें पृथ्वीनारायण शाह नं नेपाल एकीकरण याःगु ईतकयात मध्यकाल व शाह वंशया शुरुनिसें थौंतक या ईयात आधुनिक काल धकाः धायेगु यात ।
छुं नं इतिहासयात प्रमाणित यायेगु आधार धैगु हे उगु इलय् तया: वंगु अभिलेख खः । उगु इलय् च्वयावंगु सफूत खः । थ्वहे ज्वलंया माध्यमं उगु इलय् जुयावंगु घटनायात मालेगु आधार खः । थौंतकया अध्ययन अनुसन्धानपाखें दकलय् न्हापां नेपालय लुयाः वःगु ल्वहंपौ ई.पू. २५५ निग्लिहवाय् अशोक अभिलेख खः नेपालमण्डल दुने लुयावःगु न्हापांगु अभिलेख धैगु जय वर्माया नां उल्लेख जूगु शक सम्वत १०७ (ई.सं. १८५) या जूगु दु । थ्वयां ई.सं. ४५९ पशुपतिया अभिलेख ई.सं. ४६४ चांगु नारायणय् मानदेव तया: वंगु विजय स्तम्भं खः । लिच्छवी शासनया ई दुने करीब २५० गू अभिलेख लुया: वःगु दु । व फुक्क उगु ईया राजभाषा संस्कृतं च्वयातःगु दुसा करीब २५० खँग्व: असंस्कृत खनेदु । गुगु खँग्व:त उगु ईया जनभाषा खँग्वः जुइमा: धैगु खँ डा. कमल प्रकाश मल्लजु न्हयब्वया दीगु दु ।
नेपालमण्डल दुने नेपालभाषं च्वयातःगु न्हापांगु ल्वहंपौ सक्व बज्रयोगिनीया स्तम्भय् कियातःगु रुद्रदेवया ने.सं. २९३ खः धैगु थौंतकया अध्ययनं क्यंगु दु । ने.सं. २९३ लिपा नेपालमण्डल दुने सलंसः ल्वहंपौत लुयाः वःगु दु । संचार माध्यमया अभाव व धार्मिक आस्थां जनमानसय् थाय् कयाःच्वंगु कारण सुं नं मनूतयेसं सामाजिक राजनैतिक व धार्मिक ज्या यायेबलय् ल्वहंपौ कियाःतय्गु परम्परा न्ह्याकाः थन गुगू परम्परा थौंतक नं न्ह्याना हे च्वंगु दनि ।
थुगु मल्ल इलय् नेपालभाषं नीस्वना तःगु ल्वहंपौ, ई व परिस्थिति कथं फरक विषयवस्तु उल्लेख जुगाच्वंगु दु । थ्वहे ल्वहंपौलय् उल्लेख जुयाच्वंगु विषयवस्तु थन न्ह्यब्वया च्वना । ल्वहंपौलय् उल्लेख जुयाच्वंगु विषयवस्तु अप्वः धार्मिक प्रवृत्तिया खनेदुसां नं सामाजिक, आर्थिक, राजनैतिक, कानून आदि खनेदु ।
धनबज बजाचार्यजुं संकलन यानाःदीगु मध्यकालीन अभिलेख दुनेया अभिलेखत अध्ययन यानाः स्वयेबलय् अप्व: यानाः धार्मिक विषयवस्तु उल्लेख जुयाच्वंगु खनेदु । धार्मिक विषयवस्तु धायेबलय् द्यः पलिस्था यायेगु, जीर्णोद्वार यायेगु, सतः दयेकेगु, द्यःया न्ह्योने किसि, सिंह, त्वलं, इलां तयेगु, द्यःया न्ह्योने चाक: मत: च्याकेगु, अपसँं च्वंपिन्त पालं याकेगु, दच्छिया छकः यज्ञ, होम बोसंचा यायेगु, गं तयेगु, जोगीतयेत भ्वय नकेगु आदि खँया उल्लेख जुयाच्वंगु दुसा अभिलेखय् सामाजिक विषयवस्तुयात नं थाय् बियाः तःगु खनेदु । सामाजिक विषयवस्तु धायेबलय् जनतायात मदयेक मगाःगु हिति तयेगु, पुखु दयेकेगु, ज:धुं तयेगु, सत: फल्चाया न्हयोने वा, छो, सु, छ्वालि पायेगु व्यवस्था नापं सामाजिक मर्यादा व परम्परायात ल्यंकाः तयेगु लागि प्रजा व जुजुपिं पाखें जग्गा क्यब दान बियाः उगु बुँ क्यबया आयस्तापाखें वःगु अन्नपाखें दच्छिया छक: गुथि न्यायेकेगु स्यनाःच्वंगु द्यः सतः फल्चा आदि मर्मत यायेगु । समय परिस्थितियात ध्यान बियाः परम्परायात ल्यंकाः तयेयु लागि जग्गा मिल धाःसा व वःगु धेबां ज्या याये माःगु व गुथियारयाके ल्हाप॑ कायेगु, लच्छिया छकः सँल्हु भ्वय् न्यायेकेगु, द्यःया न्ह्योने सरसफाइ यायेगु सँख्वाः पायेगु घ्यः चिकं न्यानाः मत छ्वयेकेगु आदि सामाजिक परम्परा न्ह्यब्वया तःगु खनेदु । छुं नं सामाजिक परम्पराय् अवरोध वयेवं सः स्यूपिं ज्योतिषपिन्त सल्ला यानाः सामाजिक नियमया उल्लेख यायेगु गथेकि सुं मनू सित धाःसा ग्वन्हुबारे यायेगु पिने च्वंपिं सितकि दुने च्वंपिं सितकिं अजागु इलय् सामाजिक परम्परा गुकथं हनेगु धैगु नं उल्लेख जुयाच्वंगु दु ।
अथेहे राजनैतिक बिषयवस्तु नं खनेदु तर धार्मिक विषयवस्तु स्वयां म्होजक खनेदु । देश सुरक्षित यायेगु मुख्य तत्व धैगु सुव्यवस्थित राज्य संचालन, शक्तिशाली प्रशासन, देया किल्ला आदि खः । उकिं राज्यया किल्ला दच्छिया छकः मर्मत यायेमाःगु वन गढ (वन किल्ला) आदिया सुरक्षित यायेमाःगु, सुनानं गढया जंगल नष्ट याये मदैगु तर विषय परिस्थिति सामाजिक मर्यादायात ध्यान तयाः छुं गथें गुथि न्यायेकेणु इलय् तोके यानाः तःगु गुथिं धाःसा ध्यने दैगु धकाः सामाजिक परम्परा व राजनैतिक वा राज्यया सुरक्षाया विषयय् ध्यान बिया च्वयातःगु खनेदु । इतिहासय् वनगर्दपाखें जनतायात इलय् ब्यलय् सुरक्षित यानाः तःगु झीसं स्यू । मल्ल इलय् बरोबर लिक्क च्वंगु वा तापाःगु राज्यं युद्ध याइगु इलय् प्रजापिन्सं थःगु सुरक्षितया लागिं जंगलय् दुने अन्न सरसामान सुचुकेगु यानाः वःगुदु।
अथेहे ल्वहंपौलय् प्रजापिन्सं छु छु याये ज्यू छु छु याये मज्यू धैगु खँया उल्लेख यायेगु । अपराधिक ज्या याःपिं मनूतयेत छु छु दण्ड यायेगु, गुलि बं पुइकेगु, बं सुनां कायेगु, सुनां सुनां छु छु थाय् वस्तु उपयोग याये दैगु धैगु कानूनी सुच नं उल्लेख यानाः तःगु खनेदु ।
अथेहे इतिहासया विषयवस्तु उल्लेख यायेगु उगु इलग् जुयाच्वंगु, जुयावंगु महत्वपूर्ण घटना उल्लेख यायेगु द्यःया बारे पौराणिक ग्रत्थ वा पुराण, धार्मिक ग्रन्थया घटना उल्लेख यागेगु परम्परा खनेदु ।
ल्वहंपौ अर्थात अभिलेख जुजु व प्रज्ञा निथ्वःपाखें तःगु खनेदुसा प्रजापिन्सं तःगु अभिलेखय् जुजुया नां उल्लेख यायेगु परम्परा नं दुसा जुजुपिं पाखें त:गु अभिलेखय् प्रजाया सुख समृद्धि आयु सन्तानया कामना यायेगु परम्परा दुसा थजागु ज्या स्थानीय अधिकार प्राप्त जूपिं भारदारपिंपाखें नं तःगु खनेदु ।
अभिलेखय् राजवर्णन यायेगु परम्परा दु । राज्यय् दुने जुयाच्वंगु, जुजुया शक्ति, यश, कृति व जुजुं यानाः वंगु महत्वपूर्ण घटना व जुजुया शक्ति, ज्या उल्लेख याःगु खनेदु ।
अथेहे अपराध नियन्त्रण यायेगु कथं नं सुं नं मनुखं अपराध यानाच्वंगु दुसा उम्ह मनूयात सामाजिक बहिष्कार यायेगु, देश निकाला यायेगु, धार्मिक ख्याच्व: कथं निसन्तान जुइगु, पञ्चमहापाप लाइगु, जुगाँजुग तक नर्कया बास लाइगु आदि विषय अभिलेखया विषय वस्तु कथं खनेदु । अथेहे राजद्रोहया ज्या याइपिन्त जनतातयसं जनकारवाही याये फैगु सूचना तक नं अभिलेखय् तयेगु, अथेहे जुजुयात निमन्त्रणा बिइत दयेका: तःगु सिंहासन बालं कायेफैगु खँत नं अभिलेखय् खने दुगुलिं उगु इलय् हरेक कथंया सूचं, विज्ञापन, कानून अनुशासन आदि जन सरोकारया खँत फुक्कं उल्लेख यानाः संविधानया ज्या तकं अभिलेखपाखें जुयाच्वंगु स्पष्ट जू ।
थुगु अभिलेखया विषयबस्तुया समग्र रूपं धायेगु खःसा
क) धार्मिक
ख) सामाजिक
ग) राजनैतिक
घ) कानून
ङ) इतिहास
च) राजवर्णन आदि कथं विभाजन यायेछिं ।
अप्व: याना थजागु अभिलेखत छुं नं धार्मिक उत्सवय् तःगु खनेदुसा परिवार दुने सुं नं मनूत सीबलय् सीम्ह मनूया आत्मा शान्तिया कामना याना तयातःगु खनेदु । अभिलेख तइबलय् उगु ज्या जूगु सम्वत तिथि कथं नक्षत्र, योग, करण, बार, महिना व तःम्ह् मनूया नां गोत्र व न्हापाया पुस्ता व लिपाया पुस्तापिनिगु नां नं उल्लेख यायेगु परम्परा दु ।
ल्वहंपाै अभिलेखया विषयवस्तु – बुँदागत रुपं क्वय् न्ह्यब्वया च्वना
१ द्यः सतः, गजू, मण्ड, किसि, सिंह, तोलं, इलां तयेगु
२. सख्वाः पायेगु, चाकःमत च्याकेगु, पालं याकेगु, भ्वय् न्यायेकेगु, सल्हुं भ्वय् न्यायेकेगु
३. दच्छिया छक: न्यायेकीगु जात्रा व नखः बलय् बाजा खलः तयसं बाजा था: वय्रेगु
४. गुथि न्याइगु ई बाहेक मेगु इलय् जंगलया सिमा ध्यने मदैगु
५, द्यंः सतः तुं हितिइ फोहर मयायेगु
६. दान बियाः तःगु क्यब बुँ ज्याना तःपिन्सं थःत बियातःगु दायित्व पूवंके माःगु
७. सामाजिक व धार्मिक ज्या यागेत त्वालय् च्वंपिं मनूतयेसं थःके दुगु अन्न धेबा हापं बियाः न्ह्याकेगु
८,छगू राज्य मेगु राज्य दथुइ ल्वापु जुइबलय् त्याःपिन्सं थःगु विजयया वर्णन व राज्य बिस्तार याये फयेमा धकाः शक्तिया आराधना यायेगु
९. अनिकाल व दैवी प्रकोप जुइगु इलय् राज्य व प्रजाया रक्षाया कामना यायेगु
१०. सामाजिक समस्यात वइगु इलय् उगु समस्या लिपा जुलकि गुकथं यायेगु धका: सूचं जाहेर यायेगु
११. सामाजिक, राजनैतिक व धार्मिक ज्याय् उल्लंघन याःम्ह मनूयात छु दण्ड बिइगु धैगु उल्लेख यायेगु
१२. प्रजापाखें त:गु अभिलेखय् जुजुया यश कृति ब राज्य व जुजुया वर्णन यायेगु
१३. इलय् ब्यलग् जुया:वंगु महत्वपूर्ण घटना वर्णन यायेगु
१४, पुराण ब धार्मिक ग्रन्थया अवदान व श्लोक च्वयेगु
११. धार्मिक महत्वया वस्तु स्यंकम्ह मनूयात धार्मिक ख्याच्व:या वर्णन यायेगु
१६. राजनैतिक अपराध याःम्ह मनूयात सामाजिक बहिस्कार व सुं मनूतय्सं ज्वना हयेगु राजआज्ञा वर्णन यायेगु
१७. राज्यय् समस्या वइ्गु इलय् जनतातयसं ग्वाहालि यायेमाःगु दायित्व बोध याकेगु
१८. राज्यया सुरक्षा व प्रतिस्थापा ज्याय् सिनाः वंपिं मनूतयेगु हौसला बिइ कथं जुजुं ग्वाहालि याना: इमिगु नामं द्यः स्थापना गायेगु
१९, प्रजाया न्याय निसाफया लागि सामाजिक महत्व दुगु छुं नं वस्तु गुकथं छ्यलेगु धैगु उल्लेख यायेगु
२०. सांस्कृतिक . जात्रा नखः बलय् माःगु वस्तु वा ज्वलंया धलः उल्लेख यायेगु
२१. सु सु मनुखं छु छु ज्या गुबलय् यागेगु धकाः सम्बन्धित मनूया नां उल्लेख यायेगु
२२. थःम्हं यानागु ज्याया कारण छु खः आसय उल्लेख यायेगु
२३. छुं नं गुथि वा जात्राया नियम उल्लेख यायेगु
२४. समाज वा गुठी दुने यायेमाःगु पूजा विधि ब्वयेणु
२५. थःगु गुठी उपलब्ध जूगु छुं नं वस्तु न्ययाः कायेफु धकाः विज्ञापन यायेगु
२६. थःम्हं पलिस्था यानाम्ह द्यःया रुप व शक्ति वर्णन यायेगु
२७. छुं नं अपराधया ज्याखँप् अपराधया प्रकृति स्वयाः सुं मनुखं दण्ड कायेगु धैगु उल्लेख यायेगु
२८. अप्व: याना सामाजिक ज्याखँय् अवरोध हयाः ग्वाहालि मयात धाःसा सामाजिक स्तरं निसाफ व दण्ड बिइगु सुनानं सहानुभूति तया: त्वःता छ्वये दइमखु
२९. गुथिया जग्गा मी मालेगु अवस्थाय् व पाखें वःगु धेबा गुकथं छ्यलेगु धैगु वर्णन
३०. छुं न परम्परा सुं मनू सीवं दिके मज्यू, बाजा थायेगु रोके जुइमखु धकाः सूचं न्ह्यब्वयेगु
३१. छुं नं अभिलेख वा द्यः सतः आदि स्यंकूम्ह मनूयात पञ्चमहापाप, निसन्तान जुइगु जुगाँजुग नरकय् लाइगु सराः बियातःगु दुसा भिंगु बांलागु व संरक्षण याःम्ह मनूयात सन्तान, आय वृद्धि व लहिना त:म्ह सां यक्व दुरु बिइमा धैगु कामना यायेगु आदि ।