यचु शाक्य
छुं नं सभ्यताया म्हसिका धयागु न्ववायेगु भाय्, लिपि, कलाकृति, म्ये,सङ्गित , बाजं, नसात्वँसा, वसः, न्हि हनेगु पहः, बुइबलय् निसेंसीबलय् तक याइगु संस्कार आदिं बियाच्वनी । नेवाः छगू जात जक मखसे छगू सभ्यता खः । मेगु जनजाति स्वयां बिस्कं जुयाः नेवाः सभ्यता दुने नं थीथी जात÷समुदायत दु । थीथी जातया थःथःगु हे भूमिका नेवाः सभ्यतादुने दु । नेवाः तजिलजि, जात्रा, संस्कारय् बाजं व सङ्गितया स्वापू धयागु ‘ला व लुसि’ थें खः ।
लोकबाजा संग्रहालयय् तयातःगू धलःया आधार कायेगु खःसा नेपालय् स्वसः व न्हयेन्यागू (३७५) लोकबाजं दु । उकि मध्ये चय्गू (८०) ला नेवाः बाजं जक हे दु । थुकिं न सीदु कि नेवाः सभ्यता गुलि कला व संस्कृतिया रङ्गं जाः धकाः । बाजं थाकाः बरे छुइगु, कय्तापूजा, ज्याजंक्वः, इहिपा याकेगु झीगु चलन दु । नेवाः संस्कारय् ला सीबलय् तकं बाजं हे थाकाः सिथं यंकेगु याइ । देगःदेगलय् गनं न्हिन्हि, गनं विषेश दिंकुन्हु नित्यपुजा याइबलय् बाजं थाइगु÷पुइगु याइ । अथेहे दँय्दसं ऋतुनापं वइगु नखःचखःया म्येँ पुयाः बाजं थाइगु चलन दु । थथे थायेगु÷पुयेगु धयागु न्ह्यइपुकेत जक मखसे थुकिया अर्थ नं दयाच्वनी । तर थौंकन्हय् यक्व हे थज्याःगु बाजं लोपोन्मुख अवस्थाय् थ्यनेधुंकूगु दुसा गुलिं लोप हे जुइधुंकूगु अवस्थाय् दु ।
नेवाः बाजनय् पुइगु बाजं पोंगा, पँय्ताः, काहाः(काः), नेकू, मुहाली, बाँसुरी, बय् खः । पोंगा, पँय्ताः, काहाः, नेकु पतिं मसंकुसे पुइगु बाजं खः । थ्व स्वंगुलिं हे बाजं कँय्, सिजः नापं मेगु नयागु जुइ, अले तप्यंक पुइत पँया कथि स्वानातइ । ज्याःजंक्व, बरे छुइगु, कय्तापुजा व मेमेगु पुजा याइबलय् भूतप्रेतया बाधा मदयेमा धकाः बौ वाये यंकेगु चलन दु । थथे बौ वाये यंकीबलय् (यमबाद्य) नाय्खिं व (यमतुर्य) काहाः पुइमाः ।
काहाः बाजं नाय् समुदायं पुइगु याना वयाच्वंगु खः । सीबले सिथं यंकीबलय् नं नाय्खिं थानाः काहाः बाजं पुइमाः । थथे याइबलय् धाःसा नाय्खि बाजंया बोल जात्राबलय्, गुंलाबलय् थाइगु स्वयां पाइ । थथे यानाः नाय्खिं व काहाः बाजं थाइगु यमद्यःयात सुचं बीगु धयागु जनविश्वास दु । थज्याःगु बाजं थाइपिं धाःसा आः तसकं हे म्हो जुइधुंकल । ई व आधुनिकरणं यानाः थ्व बाजं स्यने न्ह्याःपिं म्हो जूगु खनेदु । गुलिसिनं अर्थ मथुयाः थ्व बाजं मथाकेधुंकूगु दु । जात्रा व गुंलाबलय् नाय्खिं थाइपिनिगु ल्याः धाःसा उत्साहजनक हे दु । तर काहाः बाजं धाःसा लोप जुइगु खतरा खनेदु । अय्नं छुं छुं पुचलं थुकी ध्यान बियाच्वंगु धाःसा खनेदु ।
अथेहे मेगु लोपोन्मुख बाजं पँय्ताः ख । पँय्ताः काहाः स्वयां चीहाकः जुइ । पँय्ताः द्यःथाय् दिनाः पुइगु बाजं खः । पँय्ताया पासा बाजं कोताखिं खः, गुकिया अवस्था नं पँय्ताःया थें हे निराशाजनक दु । बहाःबहि नापं मेमेगु द्यःद्यःथाय् लछियंक पँय्ता पुइगु परम्परा दु । थथे पुयाः द्यः आह्वानया सुचं बीगु धयागु विश्वास दु । तर आः अप्व हे बहाबहीलय् पँय्ताः मपूगु, कोताखिं मथाःगु यक्व हे दँ दयेधुंकल । येँय् ला झन् हे म्हो । नकतिनि हे केशचन्द्र महाविहारं धाःसा थ्व बाजं बिद्या स्यनाः पुनस्र्थापन याःगु दु । मेथाय् नं थ्व बाजं संरक्षणया निंतिं थज्याःगु पलाः न्ह्याके हथाय् जुइधुंकूगु दु ।
न्हापांगु पृष्ठया ल्यं
नेकू बाजं गुंलाबलय् पुइगु याइ । थ्व बाजं दिवंगत जूपिं छेँजःया नामय् नं पुइकेगु याइ । येँ स्वयम्भूइ गुंलाबलय्जक थ्व पुइगु खनेदुसां यल व ख्वपय् धाःसा नौबाजनय् व किपू आदि नेवाः लागाय् धाःनापं पुयाच्वगुं दु । थ्व बाजं जङ्गली मेय् (अर्ना)या नेकूयागु जुइ । अर्ना नेपालय् हे लोप जुइगु खतराय् लाःगु पशु खः । पोंगा लोपोन्मुख अवस्थाय् मदुसां अपाय्सकं च्वन्ह्यानाच्वंगु नं खनेमदु । दाफा भजन, कात्ति प्याखं, येँयाःबलय् पिकाइगु दीप्याखं नापं थीथी जात्राबलय् पोंगा पुइगु याइ ।
मुहाली, बाँसुरी, बय् पतिनं प्वाः तियाः पुइगु सुर बाजं खः । बय् तप्यंक पुइगु सुर बाजं खः । बय् सिँयागु जुइ । थुकीया पासा बाजं क्वंचाखिं खः । बाजं नाप हे ल्वयेक बय्या सः नं नाइसे च्वं । बाँसुरीया सः बय् स्वयां तसः जुइसा मुहालीस्वयां चीसः जुइ । बाँसुरी नापं पचिमा, खिं थाइगु खःसा मुहालीया पलेसा धाः नाप नं पुइगु यानाहःगु दु । धाः बाजंया सः तुलनात्मक रुपं खिं, पचिमा स्वयां तसः जूगुलिं बाँसुरी पुइपिं नं यक्व मालीगु समस्या धाःसा दु ।
नेवाः बाजं मुहाली धाःसा मेमेगु बाजंस्वयां तसकं खतराय् लायेधुंकूगु बाजं खः । मुहालीया नं नेवाः सभ्यताय् प्रमुख भूमिका दु । बेलायतयाबिज्ञ क्यारोल तिंगें मुहाली बाजं नेपाः देय्या हे धुकधुकी धाःगु दु । मुहाली कपाली समुदायया पुर्खौली बाजं खः । मुहालीं दँय्दसं वइगु १२ मासय् दुगु नखःचखःया म्ये पुयाः याम हिलावंगु सुचं बियाच्वनी । बसन्त, सिनाज्या, पुवाज्या, घातु, सिलु, मालश्री, धनाश्री आदि म्ये पुइगु चलन दु । होलिबलय् चकंद्यःया जात्रा याइबलय् नं मुहालीइ होलि म्ये पुइकाः बाजं थायेमाः । आः धाःसा थ्व चलन हे लोप जुइधुंकल ।
‘तिसां नं तिइकाः, गुजराति पुइकाः राजमति ब्याहा याना ब्यू’ थ्व लोकंह्वाःगु म्येया बोल खः । थुकी गुजराति धाःगु गुजराति मुहालि खः । गुजरातया सहनाइ बाजं थें ज्वलाःगुलिं थ्वयात गुजराति मुहालि धाःगु खः । गुंलां लछि थाइगु धाः बाजंया मू सुर पासाबाजं नं मुहाली हे खः । धाः नापं मुहाली पुइगु नं लोप हे जूगु दु । मुहालीया पलेसा कनार अर्थात क्लारेनेट ट्रम्पेट तयाः मुहालीया थाय् जायेकेगु कुतः ला जुल, तर उकिं धाः बाजंया नेवाः मौलिकता हे न्हास यानाबिउगु खनेदु ।
येँय् लोप जुइधुंकूगु मजिमगाःगु बाजं थौंकन्हय् येँयाःबलय् जक पुया वयाच्वंगु खनेदु । व नं पुइपिं ख्वप देसंनिसें सःतेगु याइ । श्री गणेश, श्री कुमारी माजु व श्री भैरव आजु पिकाइबलय् मुहाली हे माः, नापं द्यः प्याखनय् नं मुहाली हे माः । स्वनिगःनापं नेवाः बस्ती मिले यानाः जक मुहाली पुइपिनिगु ल्याः तसकं हे म्हो । ख्वपया महाकाली प्याखं, थिमिया लाय्कू भैलःप्याखं, यलया कात्ति प्याखं आदिइ नं मुहाली मजिमगाः । मुहाली नं थीथी प्रकारया दु । गुलिं प्रकार ला लोप हे जुइधुंकल, थौंकन्हय् संग्रहालयय् जक दनि । गुलिखे मुहाली बाजं नेवाःतय्सं हे म्हसीके मफुगु अवस्थाय् वयेधुंकूगु दु । थथे मजिमगाःगु बाजंतय् थजाःगु स्थिति वःगुया कारण नेवाः समुदायय् दुगु थजात÷क्वजातया बाजं धकाः तइगु कूबिचार नं खः । थुकिं यानाः थःगु हे धकाः नालेगु स्वःसां समाजय् बांमलाक स्वइ धयागु भावं यानाः नं न्हूपुस्तां थज्याःगु बाजं सयेकेगुलिइ ध्यान मबिउगु खनेदु । नौबाजं, नेकु बाजंया गुरु मोतिलाल शिल्पकारं थज्याःगु हे छगू घटना कनादीगु दु । नेकु बाजं नौ बाजं जात्रा न्यायेकेत मजिमगाःगु मुहालि थाइपिं मदुगुलिं वय्कलं थःगु समुदायय् हे मुहालि स्यनेगु पलाः न्ह्याकादीगु जुयाच्वन । थाय् सयेकाः जात्राय् पुइगु इलय् धाःसा पुइपिंत समाजं बांमलाःगु खँ न्यंकूगुलिं सयेकूपिंसं तकं पुइगु दिकाबिल । आः धाःसा नौ बाजनय् तकं कनार पुइका हयेमाःगु बाध्यता हे जुल ।
बाजं नापं बाजं थाइगु बोल, थायेगु पहःया मौलिकता नं बिस्तारं हिलावंगु दु । ई नापं छुं भचा हिलावंगु सामान्य हे खः । बांलाक स्यनेगु व्यवस्था व स्यना काइपिं मदयेवं गुलिखे बोल, राग थाये सःपिं मदयाः तना हे वनेधुंकल । थ्व तना वनेगु क्रम धाःसा आः नं मदिउनि । थीथी बाजं दथुइ छुं समानता दःसां थःथःगु बाजंया थःथःगु हे अलग विषेशता नं दइ । गनं बांलाक सःपिं स्यनामि मदयाः बाजंया मू रस हे मदयेक बाजं थानाः बाजंया अस्तित्व हे खतराय् लाकाच्वंगु दु । अय् जूगुलिं बाजंया भौतिक स्वरूप जक मखसे बाजंया रस बियाः छ्यलेगु बिद्या नं लोपोन्मुख अवस्थाय् दु ।
पुइपिं, थाइपिं नापं बांलाक नेवाः बाजं दयेकेसःपिं नं म्हो जूगु अवस्था दु । छ्यंगूया नेवाः बाजं दयेकीपिं कुलु समुदाययापिं ख । थ्व बिद्या नं न्हूगु पुस्ताय् हस्तान्तरण बांलाक जुइमफयाः थथे नेवाः बाजं दयेकीपिं विशेषज्ञ म्हो जुयावंगु दु । मादल दयेकीपिं गैरनेवातय्सं थाय् ला कयाहल, तर नेवाः बाजनय् दइगु रस धाःसा मंत ।
बाजंयात माःगु ज्वलं बांलाःगु सिँ, छ्यंगू, पँ, थीथी धातुत खः । अव्यवस्थित स्वनिगःया सहरीकरणं यानाः नेवाः बाजं दयेकेत माःगु प्रकृतिक ज्वलं तकं मदया वनेधुंकल । थुकिया दकलय् अप्वः लिच्वः पं माःगु बाजनय् लाःगु दु । पिंवाचा बाजं थुकिया दसु ख । पिंवाचा बाजं दयेकेत तचाःगु पं माः । सिजःया बाजनय् पोंगा, पँय्ता, काहाः लाः । थ्व बाजं ताम्राकार समुदायया विशेषज्ञं दयेकेगु याइ । ताल बाजं ताः, भुस्याः, छुस्याः, बभूचा, कँय्पिं पंचधातु अष्टधातुयागु जुइ । थथे रस वयेक दयेके सःपिं म्हो जुयावंगु दुसा बजारय् बांलाःगु बाजं हे माले थाकुइधुंकूगु दु । थाइपिं अप्वःसा जक दयेकीपिं नं उलि हे प्रेरित जुयाः अप्वइ ।
आःया इलय् झीसं अःपुक खनाच्वगुं बाजं धाः, धिमे, खिं, नाय्खिंं, बासुरी आदि खः । धाः बाजं बौद्घधर्मनाप स्वापू दुगुलिं शाक्य, बज्राचार्य, उदाय्, साय्मी समुदायय् अप्वः छ्यलाबुला दु । अथे खःसां आः धाःसा मेमेगु समुदायं नं धाःबाजं थानाहःगु बांलागु पलाः नं खनेदु । अथेहे धिमे ज्यापू समुदायया लोकंह्वाःगु बाजं खः । थ्व बाजं थायेगु बिद्या नं मेगु नेवाः समुदाय दुने आदान प्रदान जुइगु न्ह्याये धुंकूगु दु । धाः व धिमे नापं बाँसुरी, खिं, दाफाखिंलय् नं थ्व पलाः न्ह्याःगु दु । थज्याःगु हे पलाःयात हःपाः बिबिउँ मेगु लोपया खतरा लाःगु बाजं थायेगु, बाजंया बिद्या नं जातया पंगः चिइकाः स्यनाबीगु, स्यना कायेगु पलाः झी नेवाः समुदायं न्ह्याकेमाः । नेवाः सभ्यतायात चित्र नापं ज्वःलाकाः स्वःसा नेवाः बाजं सड्डित चित्रयागु रङ्ग खः । थीथी रङ्ग जायाः हे नेवाः सभ्यता झःझः धाःगु खः । दक्व रङ्गया चित्र उलि हे महत्व दइ । उकिं छगू छगू यानाः रङ्गत तनावनकी चित्रया नं महत्व तनावनी ।
लोप जुयाच्वंगु बाजं पिंवाचा
लुसिं थिइकाः तार कियाः थाइगु पिंवाचा बाजं छगू जक नेवाः बाजं खः । थ्व बाजं धाःसा बाखनय् कनेगु खँ थें जूगु दु । थ्व बाजंया बारे बिस्तृत जानकारी धाःसा मलूनि । यद्यपि नेवाः न्ह्यलुवाः कविकेशरी चित्तधर हृदययागु च्वसुलय् तकं थ्व बाजंया खँ च्वयातःगु दु । थ्व बाजं किपा कायेगु प्रविधि मवनीबलय् हे लोप जूगु अनुमान यायेफु । पशुपतिया छगु तुनाःसिँइ पिंवाचा कियाच्वंगु आकृति नं दु । थुकिया आधार कयाः बि.सं. २०५९ सालय् ज्यापू महागुथि व लोकबाजा संग्रहालयया ग्वसालय् पिंवाचा दयेकाः तालिम नं बिउगु खः । वयां लिपा धाःसा हानं थ्व बाजं न्यने÷खने मदयावन । चित्र व छुं जानकारीत कयाः धायेगु खःसा थ्व बाजं म्ह गःपः हिकेगु ताःचा पंयागु जुइसा तार सल न्हिप्यंया सँयागु जुइ । थ्व बाजं झीसं खनाच्वंगु सारङ्गी थें किनाः थाइ । तार सँयागु जूगुलिं थ्व बाजनय् क्वय्यागु सुर जक लाः ।
बाजंया सामान्य ग्वलागु स्वरुप स्वयेबलय् थ्व बाजं सारङ्गी स्वयां न्ह्यः आविस्कार जूगु अनुमान यायेफु । थ्व बाजं ज्यापु समुदायं थाइगु धकाः सफुलिइ च्वयातःगु दु । नापं दाफाम्ये हालीबलय् नं थाइगु धकाः नं दु । लोप जुइधुंकूगु थ्व लोकबाजं लोकबाजा अध्ययनकर्ता सङ्गितकःमि जेसन कुँवरं अनुसन्धान यानाः थःम्हं हे थ्व बाजं दयेकाः पुर्नस्थापन यायेगु पलाः न्ह्याके धुंकूगु दु । वय्कलं थ्व बाजं छय्लाः म्येँ नं पिकायेधुंकूगु दु । मेगु लोकबाजं नापं थ्व बाजं थानाः वय्कःया पुचः ‘नाइटं’ युरोपया साङ्गितिक भ्रमण याःगु खः । साङ्गितिक प्रस्तुति स्वःपिं विदेशीतय्सं तकं पिंवाचाय् विशेष ध्यान बिउगु जुयाच्वन । थ्व पुचःया ‘कालो ढुंगा’ धाःगु म्येँ नापं मेगु म्येँय् वय्कलं पिंवाचा छ्यालादीगु दु ।
वय्कःया हे प्रेरणा कयाः जिं (यचु शाक्य) नं थ्व बाजं राजमति संकिपाया म्यँे ‘ख्वय् वयाः नं ख्वय् मखं’या कभरय् छ्यलाःगु ख । थ्व बाजंया थायेगु विधि मसिउनिगुलिं थुकी अझ परिक्षण यायेमानिगु सी दु । थ्व बाजं दयेकेत तःचाःगु पं माःगु, तर आः स्वनिगलय् थज्याःगु पं माले थाकूगुलिं नं समस्या दु । बाजंयात माःगु ज्वलं मिलेयाये फुसा थ्व बाजंयात हानं बय्बय् जुइक पुनर्जीवन बीफइ ।
स्राेत – नेपालभाषा टाइम्स (१ १४२ गुंलागा अष्टमी)