संसारय् फुक्क देसय् थःगु दे कथंया कासात दु थें नेवाःतय् नं थःगु हे मौलिक कासात दु । हरेक देया थःगु आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक पहिचान उगु देया भाषा, साहित्य, कला, संस्कृति, कासापाखें बियाच्वनी थें नेवाः समुदायया आर्थिक अवस्थायात नं उगु थासय् म्हितीगु परम्परागत कासापाखें स्पष्ट जुइ । कासा धालकि मनयात न्ह्याइपुकेत काय्गु वा छ्याय्गु साधन कथं परिभाषित या छं । गथे लासा धालकि लाय्गु साधन धैगु सीदु । अथे हे कासा धाय्बलय् काय्गु कयाः म्हितेगु खः ।

          सामान्यतया कासाया नां थाय्या नां कथं, उगु कासाय् हालीगु म्येया न्ह्योनेया झ्वःपाखें, वस्तुया नां कथं तयाः तःगु खनेदु । परम्परागत कासाया विशेषता धैगु हे ध्यबा त्याके बुकेगु सिबें नं न्ह्याइपु छ्याय्गु, जीवनयात मचाय्क न्ह्योने छ्वय्गु खः । थःगु थासय् हे उपलब्ध जूगु सामानयात कासाया माध्यम दयेकेगु खः । स्थानीकरण यानाः यंकेगु हे नेवाः कासाया विशेषता जुगुलिं थाय् कथं व हे छगू कासाया नां पानाः च्वंगु खनेदु ।

          सामान्यतया कासा धाय्बलय् कासाय् निश्चित नियम दय्माः । कासाय् ई व थाय् निश्चित जुइमाः । कासापाखें कासामितय्सं न्ह्याइपुकूगु जुइमाः । कासां शारीरिक, मानसिक, बौद्धिक छुं विकासया नितिं ग्वहालि याःगु जुइमाः । ई मचाय्क छ्याकेगु कासाया मू विशेषता खः । कासाया शुरुवात सम्बन्धी लिखित प्रमाण मदुस अनुमान कथं मानययाके चेतनाया विकास नापं कासाया नं प्रचलन वल जुइमाः ।

१.२ कासाया वर्गीकरण

कासा न्ह्याइपुकेगु लागी, मचाय्क दिं छ्वय्गु लागी छ्यलीगु जुगुलिं उपयुक्त ई थाय्, मौसम, उमेर, लिङ्गया आधारं विभिन्न कथं कासायात ब्वथले छिं ।

१.२.१ लिङ्गया आधारय् कासाया ब्वथला

          कासा फुक्कसिया लागी वरावर खः । अथेखःसां कासा म्हितूगु आधारं वा कासाया आधारं मिसा व मिजंयात ब्वथलेगु कासात नं परम्परागत लोक कासाय् दु । थौंकन्हय् मिसा व मिजं समान धाःसां शारीरिक रुपं समान खनेमदु । प्रकृतिं हे मिसापिं मिजंसिबें मिसा कमजोर खनेदु । तर न्हापाया समाजय् मिसापिं छेँया ज्याय्, भुतू ज्याय् ब्यस्त जुइपिं, मिजंत शारीरिक बलया ज्या याइपिं कथं म्हसीया च्वंपिं खः। थथेहे परम्परागत कासाय् नं मिसात म्हितीगु कासा व मिजंत म्हिती कासा कथं ब्वथला तःगु दु । उकिं सामान्यतया मिसात म्हितीगु कासा मिजंत म्हिती मखुसा, मिजंत म्हितीगु कासा मिसापिं म्हिती मखु । म्होजक कासा मिसा व मिजं ब्वथलेगु दुसा, सामान्यतया मेगु कासात फुक्क हे बिना लिङ्गया भेदभाव म्हितेगु याइ । मिजंत जक म्हितीगु वा मिसात जक म्हितीगु धकाः म्हिते हे मज्यू धैगु मखु । अप्वःयानाः जक म्हिती मखूगु खः ।

         ई छ्याय्गु लागी तः पुले धुंकूपिं, बाज्यः वने धुंपिं बुढात नं न्हाइपु छ्याय्गु लागी कासात म्हितेगु याः गथे पचिस वा थर्कि म्हितेगु, नखःचखः वलकि जू म्हितेगु, पासा म्हितेगु, तास म्हितेगु आदि । गुगुं कासात मचा उमेरय् म्हितेगु मयाः । तास म्हितेगु धाःसा मचात नं म्हितेगु याः । गबलें गवलें थौंकन्हे मिसात नं म्हितेगु याःसां न्हापायापिं मिसामचात धाःसा तास म्हितेगु याःगु खनेमदु । थुकथं लिङ्ग, उमेरया आधारं कासा म्हितेगु यात ब्वथले छिं । थुगु कथं मिजंत म्हितीगु, मिसात म्हितीगु व मचात म्हितीगु कासा दसुया रुपय् सामान्य म्हसीका थुकथं दु ।

१.२.१.१ मिजं कासा

          बल वा भकुंग्वारा, गुच्चा, माकः पुला कासा, ख्याःग्वारा, देगः कासा, कबर्दि, कथि कासा, सल कासा, ग्वंगः कासा, जुजु कासा, पानदश वा तकुमलु कासा आदियात विशुद्ध मिजं कासाया रुपय् काछिं । मिजंत जक हे म्हितीगु कासात मध्ये दसुया रुपय् क्वय् बियागु दु ।

१.२.१.१.१ खिपः साला : म्हितीगु कासा

          ख्यलय् पिने च्याम्ह झिम्ह सिवें अप्वः मनूत च्वनाः निगू पुचः दय्की, बराबर ल्याखं कासामित इना: काइ । थुगु कासाया लागी बल्लागु छपु क्वातुगु खिपः दै । उगु खिपःया दथुइ छगू चिं तयातःगु दै । निथ्वः मनूतय्सं उगु खिपःयात थःथःगु थासय् सालेगु कुतः याइ । गुगु पुचलं सालाः थःगुपाखे काय्गु याइ । चिंयात आधार दयका चिं नं पिने थ्यंक सालाः काय्फूगु पुचः त्याःगु जुइ । थ्व कासा नितान्त शारीरिक बलनाप स्वापू दूगु कासा खः ।

१.२.१.१.२ ग्वंगः कासा

          थ्व सामान्यतया येँयाया जःखः म्हितीगु, वनं मिजंतय् दथुइ म्हितीगु कासा खः । थुकी छम्ह माखा दै उम्ह माखायात छचाखेरं ग्वंगःत वयाः गय्त तयार जुयाः च्वनी । माखायात पाः च्वनाः च्वनीम्ह दै । उम्ह पाः च्वनाः च्वनीम्हेसिनं मखंक मेपिं ग्वंगःत वयाः माखायात गया: वनी । उगु हे इलय् माखा पाः च्वनाःच्वनीम्हेसिनं थी फत धाःसा उम्ह ग्वंगः माखा जुइ । थुकथं माखा व ग्वंगः जुयाः म्हिते माःगु वा भच्चा अश्लिल थें ताइगुलिं मिसात थुगु कासा म्हितेगु याइमखु ।

          अथे हे ग्वंगः कासायात कक् फाइट नं धाय्गु याः । ग्वंगःत ल्वाइबलय् गथे ल्वानाः हि हे वःसां त्वती मखु । अथे हे मबूतले हे ग्वंगः ल्वाय् थें ल्वाइगु जुगुलिं थुगु कासायात ग्वंगः कासा धाःगु खः । थुगु कासा म्हितेगु लागी छकू ख्यः माः । मिजंत जक म्हितीगु थुगु कासाय् प्रत्येक कासामिपिं छचाः ख्यरं च्वनी । छपा तुतिं चुयाः छपा तुति थकयाः उगु तुतियात छपा ल्हाः तं ज्वनी । मेगु छपा ल्हाःतं मेगु ल्हाःया लप्पाय् ज्वनी । दक्वसिनं थःथःगु थासय् च्वनाः तयार जुइवं कासा शुरु जुइ । कासा शुरु जुइवं छम्हेसिनं मेम्हेसितः ब्वहलं घ्वाय्गु याइ । लप्पाय् ज्वनाः तःगु ल्हाः संकाः मेम्ह कासामियात ग्वंगः नं पां दाय् थें मेम्ह कासामियात दाइ । थथे दाय्वं कासामि ग्वतुलेगु नं जुइ । अथे जूसां तुति ज्वनाः तःगु ल्हाः त्वः मफीत धाःसा बूगु जुइमखु । घ्वात्तु घ्वाइबलय् बल्लाः म्हेसिनं बः मलाः म्हेसित यक्व सास्ति याय्गु याइ । कासाया अन्तय् कासामिं मेपिं कासामिया ल्हाः त्वःफीक फुक्कसित घ्वाय् फत धाःसा उम्ह कासामि त्याःगु जुइ ।

१.२.२.२ मिसा कासा

          छेलिबाकुं, घ्वाइँ कासा, यकं धाला, साइँ कासा, खिपः कासा आदियात विशुद्ध मिसा कासा कथं काछिं । मिसात जक म्हितीगु कासायात दसुया रुपय् क्वय् न्ह्यब्वयागु दु ।

१.२.२.२.१ खिपःकासा

          खिपः कासा याकःचांनिसें न्याम्ह, खुम्ह न्याक्व नं म्हितेज्यू । खिपःया ग्वहालि कयाः खिपः निपा ल्हाः तं संकाः संकुगु खिपः या तालय् तुति ल्ह्वनाः दुहाँ वनेगु याइ । खिपःया ग्वाहालि कयाः म्हितीगु कासा जुगुलिं थुगु कासायात खिपः कासा धाःगु खः । ल्हाः च्वःलिसे तुति ल्ह्वनेगु नं च्वय्काः खिपः दुने खिपतं मथीक म्ह दुने यंकेगु याइ । थुकथं मद्दिक्क ताः ई तक याकः चा शारीरिक विकासया लाग नापं न्ह्याइपुकेगु लागी म्हितेगु याइ । निम्ह जूसा पालंपाः याइ । खिपः म्हिती म्हेसिया तुती खिपः वःथे हाचां गायाः छ्वय् मफय्वं मेम्ह कासामिया म्हितेगु पाः जुइ । 

१.२.२.२.२ घ्वाँइ कासा

          थुगु कासायात बाकू कासा, छेलि बाकुं कासा, घ्वाइँ कासा नं धायगु याः । वान्छोयत छ्यलीगु बाकुचित घ्वाँई धाई । छँया पिने पासापिं नाप मिलेजुयाः चागलं सी दय्क क्वथा क्वथा च्वय्गु याइ । उगु क्वथायात छेलि, निवा, स्ववा, प्यवा यानाः बैगः तक च्वय्गु याइ । थुकियात छेलि, मातं, च्वत, बैगः धकाः नां तयाः च्वय्गु नं याइ । थुकथं ताः हाकः जुइक प्यकूनिसें कयाः न्याकू, खुकू क्वथा च्वय्गु नं याइ । थुकिइ निम्ह निम्ह पा दय्काः नं म्हितेगु याइसा याकः याकः नं म्हितेगु याइ । न्हापालाक सुयागु पाः धकाः ल्यय्गु लागि ग्वम्ह कासामि दुगु खः उम्हेसिया दथुइ ल्हाः संकाः थःगु खःगु ल्हाःया द्यःने मेगु ल्हाः पाःलाक थपुइकेगु व क्वपुइकेगु याइ । प्यम्ह दुगु खःसा स्वम्हेसिनं थपुइकल छम्हेसिनं क्वपुइकल धाःसा क्वपुइकूम्हेसिया न्हापालाक पाः जुइ । मेपिं स्वम्हेसिया दथुइ नं उकथं हे हाकनं ल्हाः थपुइकेगु व क्वपुइकेगु याइ । थुकथं न्हाप, ल्यू व लियांल्यू ल्यय्गु याइ । 

१.२.२.३ मचा कासा

          छं भौ कासा, रुमाल कासा, दाङ्गदुङ्ग कासा, सौपा तिके कासा, सुलाकासा, तेलकासा, सिँकासा, खाःकासा नागः पुखू कासा आदि मचात म्हितीगु कासात खः । मचा कासात दसुया रुपय् थन न्ह्यब्वयागु दु ।

२.२.३.१ छेँ कासा

          छेँया दुने भचा तकूगु क्वथाय् छेँ जुयाः म्हितीगु कासा जुयाः थुगु कासायात छेँ कासा धाःगु खः । थुगु कासाय् मिसा व मिजं निखलः नं म्हितेज्यू । थुकिया लागी छपु गा वा बोरा छपाः माः । दकले न्हापां बोरा वा गा बँय् लाइ । उगु लायाःतःगु बोरा वा गाय् छम्ह दुम जूम्ह मनू छम्ह थसः पायाः द्यनी । बोरा वा गायात च्वकाय् लःथ्यानाः च्वामुसे च्वंकी । वयां लिपा छं जूम्ह मनू घ्वंस्याइ उम्ह छ्या छ्यं दुने लाइगुलिं मेपिं कासामियात खंके फैमखु । ल्हाः या चुल्या व तुतिया पुलिं चुयाः न्हया न्ह्यां वनेगु याइ । छं जूम्ह चुइँ चुइँ हालाः च्वनीसा मेपिं कासामितय्सं छंयात हाय्काः च्वनी । हाय्काः च्वंगु सःया आधारं छं थीत ल्ह्ययाः माः जुइ । कासामित उखेंथुखें ब्वाँय् ब्वाँय् जुयाच्वनी । थुकथं पालंपाः ताउतक थुगु कासा म्हितेगु याइ । छं थी मफुतले उम्ह हे दुम जुइसा थिलकि मेम्ह कासामिया पाः जुइ ।

१.२.२.३.२ छुंभौ कासा

          छुं भौ निम्ह दुम जुयाः भौ नं छुंयात मालाः म्हितीगु कासा जुयाः थुगु कासायात छुं भौ कासा धाःगु खः । थुगु कासा छैंया पिने यक्व पासापिनि दथुइ म्हितेगु याइ । थुकी मुख्य छुं व भौया भूमिका जुइ । छुं जुइम्ह व भौ जुइम्ह निम्ह कासामिया दथुइ ल्यइ । मेपिं कासामि फुक्क छगू थासय् चाः हिइक घेरा दय्काः छं व भौ पिने प्यहाँ वने मजीक ल्हाः ज्वनाः पनाः बी । छं जूम्ह व भौ जूम्ह निम्ह कासामियात कासामि मध्ये छम्हेसिनं मिखाय् छं नं खने मदय्क कापः रुमालं चिनाः छुंयात व भौयात छगू छगू थासय् अलग यानाः त्वःता बिइ । कासा शुरु जुइव भौ नं म्याउ म्याउ धाइसा छं चुइँ चुइँ धकाः हालेगु याइ । हाःगु सःया आधारय् भौ नं छुयात ज्वनेत ल्हाः ब्वय्काः माः जुइ । भौया न्ह्योने लाय्वं छं हालेगु त्वःती छु भौपाखें तातापाक बिस्युं वनेगु याइ । छं व भौ घेरां पिहां वने त्यनकि मेपिं कासामितय्सं पनेगु याइ । फुक्क कासामितय्सं छंयात साथ बियाः च्वनी । भौ नं छुयात थीत सनेवं कासामितय्सं हाः हाः धकाः लाय् बुयाः च्वनी । भौ नं छुयात लाय्वं पनाः च्वंपिं कासामिं हाः यानाः लापा थाय्गु याइ । भौ नं छं ज्वनेवं कासा क्वचागु जुइ । हाकनं इपिं निम्ह बाहेक मेपिं निम्ह छं व भौ जुयाः हाकनं कासा न्ह्याकी । थुकथं कासा पालंपाः यानाः ताउतक म्हितेगु याइ। सामान्यतया कासा धैगु मचात म्हितेगु याइ । मचातय् दथुइ मिसा मिजया भेदभाव मदुगुलिं मिसा मिजं निथ्वः नं थुपिं कासात म्हितेगु याइ ।

१.२.२.४ छेँ दुने म्हितीगु कासा

कतांमह्रि  कासा, कानाकाना पिच्छा, क्वाः कासा, खाः कासा, घः छ्याय् कासा, चिं चिं मुस्या वा चुइँ चुँइ बेला, छुं कासा, टि व पि पंखा, थाज्या कासा, धुँ कासा, न्यालल ब्यां कासा, पुली दाया कासा, प्याः स्यालला पी स्यालला, भ्वय् कासा, यकं धालाकासा, लैंचा कासा, लों दाया खौ दाया, सलिंचा यला यला कासा, साइँ कासा, हाफो चिना कासा आदि छें दुने म्हिते ज्यूगु कासात खः । थुगु कासात शारीरिक ब्यायामया आवश्यकता मजूगु, बौद्धिक व मानसिक बिकासया लागी म्हितीगु कासात खः । छँया दुने म्हितेज्यूगु कासात फुक्क छैंया पिने नं म्हितेज्यू । बरु छैंया पिने जक म्हितीगु कासात छँया दुने म्हिते मज्यू वा ज्या छिनी मखु । छेँया पिने नं दुने नं म्हिते ज्यूगु कासाय् छेँय् दुने म्हितेगु फुक्क लाः । गुलिसियां छें तःकू जुइफु गुलिसियां चीकुगु जुइफु । यदि छें तः जुल धाःसा काना काना पिच्चा थें जागु कासात नं छेँया दुने म्हितेगु याः । छेँया प्रकृति स्वयाः कासात म्हितेगु याइ । गथेकि-

१.२.२.४.१ क्वा: कासा

          थ्व छगू कथं न्ह्यसः लिसः कासा खः । शारीरिक बल म्वाःगु मानसिक बुद्धि छ्यले माःगु कासा खः । मचांनिसें बुरीतक नं क्वथाय् च्वनाः म्हितेज्यूगु थुगु कासाय् मिसा मिजं निथ्वः नं म्हितेज्यू । अप्वः नखःचखःबलय् थःथितिपिं वयाः गःगः जुयाः मचात वाल्ल जुयाः च्वनीगु इलय् थुजागु कासा म्हितेगु याइ ।

          थुगु कासाय् छम्हेसिनं न्यनेगु व मेपिं फुक्कसिनं सुनां सुनाः लिसः बिइफु वं लिसः बिइगु याइ । थथे सुयाके सुयाके क्वाः वः इमिसं पालंपाः न्यनेगु याइसा क्वाः मवःपिं नं सुम्क च्वनाः छु छु धाइ न्यनाः च्वनेगु याइ । क्वाः न्यनीबलय् भच्चा बुद्धि छ्यले माःगु, अजिवगु न्यनीगुलिं फुक्क छकः छकः हर्र न्हिलेगु याइ । गथेकि निम्ह बागः चिया छगः तपुलि छु ? मुस्या । पाछि जूसा पाछि जू ।

        पाय्छि मजूसा मजू धयाः थम्हं हे लिसः बियेगु याइ वा मदुम्ह बुरीया सु प्वाः प्वाः नय्यः छु ? भुतू । पाछि धकाः धाय्गु याइ । थुकथं थः के थुलि क्वाः वः उलि न्यनेगु कनेगु याइ । अप्वः यानाः कःम्हं थः सिबें थकालि वा मेपिन्सं धयाः तःगु न्यनाः थः म्हं नं न्यनेगु याइ । गुलिं गुलिं भच्चा बिचाः याय् फुपिन्सं क्वाः दय्काः न्यनेगु नं याः ।

१.२.२.५ छेँ पिने म्हितीगु कासा 

खँ स्यना, अप्पा पँ चिने कासा, इन्तुबिन्तु कासा, कथि कासा, कबर्दि कासा, कुं कासा, कुति कासा, कुलि कासा, कुस्याय् छु मुस्याय् छु कासा, क्वाः क्वाःछि कासा, कासा, खिपः कासा, खुं कासा, खुत्यां कासा, खँ कासा, ख्याः ग्वारा कासा, गुँकासा, गुच्चा कासा, गौचा दाया कासा, ग्वंगः कासा, घः छ्याय् कासा, घःल्वं कासा, घःचाः कासा, घ्वाँई कासा, च.लि कासा, चखँ कासा, चाकः लि पाँपाँ, चिं कासा, च्याम्पति कासा, छुं कासा, धुँ भौ कासा, जातिं कुलुलु कासा, जुजु कासा, झवाः कासा, तचामाकु कासा, तपुलि कासा, ता. तिं ग्वःजा कासा, ताः कासा, ताःचा कासा, ताहा कासा, तेल कासा, दोहँ कासा, धुक धुक कासा, ध्वाखा कासा, नां कासा वा खँ स्यना कासा, नागया पुखुली ध्वाँपुंक कासा, पतुपतु ला कासा वा पशुला कासा, पासा कासा, फसि कासा, बसुँ कासा, बाकुं कासा, बीर कासा, भकुंग्वारा कासा, भुतिमालि कासा, भौ कासा, मन्दलि कासा, माकः पुला कासा, माय् दाया कासा, यकः रा तेलकासा, यम्बा द्यः कासा, रुमाल कासा, लुकुं कासा, सखरी बखरी कासा,सलिंचा यला यला कासा, सुला कासा, सिँ कासा, सुल्ल प्याच्च कासा, हाः पालु कासा, हुसुलु, ह्वाग्रा कासा आदि छँया पिने म्हितीगु कासा खः ।

        अप्वःयानाः पिने म्हितेगु कासा शरीर व शरीरं पिकाय् माःगु बल नाप स्वापू दु । शारीरिक विकास व शारीरिक अभ्यासया लागी थुजागु कासा म्हितेगु याइ । मचातय्त न्याइपुक मचायक शारीरिक विकासया लागी थुजागु कासापाखें ग्वाहालि यानाच्वंगु दु ।

१.२.२.५.१ अप्पा पँचिना: म्हितीगु कासा

          गुकियात अंग्रेजी भाषं गेम बल धाय्गु याइ । नेवाः भाषां थुगु कासायात अप्पा पँ चिने कासा वा देगः कासा नं धाय्गु याः । अप्पाया द्योने अप्पा तयाः म्हितेगु वा देगः थें च्वामुसे च्वंक देगः दय्के थें यानाः म्हितीगु कासा जुगुलिं देगः कासा धाःगु खः । थुगु कासाया लागि निथ्वः मनूत माः । निगू थ्वलय् नं बरावर मनूत च्वनेगु याइ । च्याम्ह, झिम्ह वा थ्वसिबें अप्वः मनू च्वनाः म्हिते ज्यूगु थुगु कासाया लागि बल छगः नं आवश्यक जू । निगू थ्वः मध्ये छगू थ्वः बल कय्कीपिं व मेगु थ्वः अप्पा वा चागः मिले याइपिं जुइ ।

          छेँया पिने छगू खुल्ला ख्यलय् म्हितीगु थुगु कासाया लागी निश्चित लागा क्वःछिनाः तःगु दै । उगु लागायापिने कासामित वने दैमखु । निगू थ्वः दय्के धुंकाः चागः वा अप्पा न्हय्गः वा च्यागः द्योने तयाः धंके धुंकाः भच्चा तापाक पालंपाः कासामिपिन्सं धंकाः तःगु अप्पाय् बलं कय्केगु याइ । बलं सुनां कय्के फत इमिसं हे हाकनं उगु अप्पा धंकेगु याइसा अप्पां कय्के मफुगु पुचलं बलं मेगु थ्वःयात कय्केगु याइसा मेगु थ्वः बलं कय्कीगु पाखें तापाक विस्युं वनेगु याइ । फःसा कय्काः हःगु बलयात ज्वनाः मनू मदूगु थासय् दायाः छ्वयेगु याइ, वा थः पुचः या पासायात बल पास बीगु याइ । दाय् धुंकाः अप्पा दुगु थासय् ग्वःतुगु अप्पायात द्यतनाः मिलेयाइगु याइ । बलयात थःगु पुचलय् चाः चाः हीकेगु याइ । पास वियाः थःगु न्ह्योने च्वंपिन्त बलं कय्केगु कुतः यानाः च्वनीसा, अप्पा मिले याइपिनिगु पुचलं बलं कय्केगुपाखें बचे जुयाः च्वनी । यदि बलं कयूके फत धाःसा उम्ह कासामि कासापाखें लिहां वनी । कय्कीगु पुचलं छम्ह छम्ह यानाः कासापाखें लिकायेत स्वयाः च्वनीसा अप्पा मिले याइगु पुचलं बलयात तातापाक दायाः छ्वयाः ब्वाँय् वयाः अप्पा मिले याय्गु कुतः यानाः च्वनी । फुक्क कासामियात बलं कय्के न्ह्यो यदि अप्पा धंके फत धाःसा उगु अप्पा मिले याइपिनिगु पुचः त्याःगु जुइ । थुगु कासा मिसापिंसिबें मिजंपिं जक म्हितेगु याइ । थुगु कासाय् ब्वाँय् ब्वाँय् जुयाः म्हिते माःगुलिं शारीरिक तन्दूरुस्तिया आवश्यक जू ।

१.२.२.६ शारीरिक विकासया नितिं म्हितीगु कासा

           ध्वाखा कासा, भौ कासा, चाकः लि पाँपाँ कासा, ताहा वा इमा कासा, तेल कासा, कथि कासा, सुलाकासा, जातिं कुलुलु कासा, खिपः कासा, घःचाः कासा, बखुं कासा, कवर्दि कासा, सुला कासा, छु भौ कासा, खुं कासा, नागया पुखुली ध्वाँपुंक कासा, लुकुं कासा, तेल कासा, हुसुलुं कासा, ख्याः ग्वारा कासा, छु कासा, भकुंग्वारा कासा, माकः पुला कासा, दोहँ कासा आदि कासात गुगु कासात छँया पिने म्हितेगु याइ उगु कासात अप्वः धैथें व्यायाम वा शरीर विकास नाप स्वापू दुगु जुइ । ब्वाँय् वनाः म्हितेगु, तिंन्हुयाः म्हितेगु, सालाः म्हितेगु, ल्वानाः म्हितेगु, दायाः म्हितेगु, थथे म्हितीबलय् त्यानुसे च्वनीगु, चः ति स्वःस्वः वइगु आदिया कारणं शरीर विकासया सन्तुलनया लागी ग्वाहालि जुयाः च्वनी । गथेकि –

१.२.२.६.१ खिपः कासा

           खिपः कासा याकःचांनिसें न्याम्ह, खुम्ह न्ह्याक्व नं म्हितेज्यू । खिपःया ग्वहालि कयाः खिपः निपा ल्हाः तं संकाः संकुगु खिपः या तालय् तुति ल्वनाः दुहाँ वनेगु याइ । खिपःया ग्वाहालि कयाः म्हितीगु कासा जूगुलिं थुगु कासायात खिपः कासा धाःगु खः । ल्हाः च्वःलिसे तुति ल्ह्वनेगु नं च्वय्काः खिपः दुने खिपतं मथीक म्ह दुने यंकेगु याइ । थुकथं मद्दिक्क ताई तक याकःचा शारीरिक विकास व न्ह्याइपुकेगु लागी म्हितेगु याइ । निम्ह जूसा पालंपाः याइ । खिपः म्हितीम्हेसिया तुति खिपः वःथे हाचां गायाः छ्वय् मफय्वं मेम्ह कासामिया पाः जुइ ।

          अथे हे स्वम्ह प्यम्ह पासापिं दुसा निम्हेसिनं खिपःया च्वः ज्वनाः छखें पाःलाक चाःहीकाः संकेगु याइ । उगु खिपः चाः हिइकुगु पाः लाकाः मेपिं कासामिपिं खिपतय् दुने गनं मथीक तितिं न्हुयाः खिपतय् दुहाँ वनेगु याइ । खिपं संकीपिन्सं उगु हे लसय् संकाः च्वनी । खिपतं तुति तःक्यनेवं मेपिं पासापिं वा कासामिया पाः जुइ । थुकथं खिपः छपुया आधारय् ख्यलय् पासापिनि दथुइ शारीरिक विकासया लागि थुगु कासा म्हितेगु याइ । 

१.२.२.७ मानसिक तथा बौद्धिक विकासया नितिं म्हितीगु कासा

          छेँया दुने म्हितीगु अप्वः धै थें कासात मानसिक तथा बौद्धिक विकास नाप स्वापू दुगु कासा खः । कासाय् त्याकेगु लागी गुकथं ज्या याय् माली धैगु विचारया आवश्यक जुइ। मनयात एक चित्त मयात धाःसा त्याके फैमखु नापं कासा हे न्ह्याइपुइ मखु । निम्हं उलि हे चलाख व विचाः याय्फुम्ह जुलधाःसा कासा प्रतिस्पर्धा जुइ गुकिं आ: छु जुइ धैगु जिज्ञासा ब्वलना च्वनी । गुकिं मचाय्क न्ह्याइपुसे च्वनाच्वनी । थुज्वःगु कासात-

धुँ कासा,
न्यालल….व्यां कासा,
क्वाः कासा,
प्वाः स्याल्लला पी स्यालला कासा, चेस,
हाफो चिना कासा,
लौं दाया खौ दाया,
टि व पि पंखा,
खुं कासा आदि । गथेकि-

१.२.२.७.१ धुँ कासा

          छँया दुने वा पिने भ्वतय् वा बँय् क्वथा दय्काः निम्ह कासामिया दथुइ म्हितीगु कासा खः । थुगु कासा म्हितेगु लागी निम्ह कासामि दय्वं गाः । छम्ह धुँया पक्ष व मेम्ह च्वलय्या पक्ष जुयाः च्वले नं धुँयात मकुनेत स्वैसा धुं च्वलय्यात नयाः म्हितीगु कासा जुगुलिं थुगु कासायात धुँ कासा धाःगु खः ।

         अप्वःयानाः मिजंत म्हितीगु थुगु कासा बौद्धिक बिकासया लागी म्हितेगु याइ। थुगु कासाया लागी छकू क्वथा दय्की । उगु क्वथा न्हापां वर्गाकार याइ । वर्गाकार क्वथाय् कुं कुं ल्वाकाः नीज्याकू क्वथा दय्की | उकी मध्यय् प्यगू कुनय् प्यम्ह धुँ च्वनी । मेगु थासय् नीम्ह च्वलय् च्वनाः धुँ वनेगु थाय् मदय्काः बीगु याइ । दकले न्हापां प्यम्ह धुं न्हापां हे दै । च्वलय् जूम्हं न्हापां चागः वा च्वलय्या रुपय् छकू छगू क्वथाय् तै । धुँया पक्षय्या कासामिं च्वलय्यात नय्त छकू क्वथा हाच गायाः नय्गु याय्माः । वहे कथं हाचां गायाः नय्गु लागी चाल म्हिती । च्वलय् नं हाचां गाइ थें च्वंगु थासय् हाचां गाये मफयेक चागः तयाः बिइ । धुँ वा च्वलय् धकाः चागःयात हे छ्यलेगु याइ । च्वलय् काःम्हेसिनं मनकेगु लागी खालि मदय्क चागः त तयाःयंकीसा धुँ जूम्हेसिनं नय्गु लागी खालि याय् माय्क चाल म्हिताः च्वनी । थुकथं म्हितीबलय् नीन्यागू मध्ये छगू जक क्वथा खालि जुइ । फुक्क क्वथा च्वले नं जायेके धुंकाः धुँ सनेगु हे थाय् मन्त धाःसा च्वले त्याःगु जुइसा, धुँ नय्गु अप्वः जुल धाःसा धुँ त्याःगु जुइ । थुकथं बौद्धिक परिक्षण याय्गु लागी थुगु कासा म्हितेगु याइ ।

धुँ कासा
न्यालल….व्यां कासा,
क्वाः कासा,
प्वाः स्याल्लला पी स्यालला कासा,
चेस,
हाफो चिना कासा,
लौं दाया खौ दाया,
टि व पि पंखा,
खुं कासा 

शारीरिक विकासया नितिं म्हितीगु कासा
ध्वाखा कासा,
भौ कासा,
चाकः लि पाँपाँ कासा,
ताहा वा इमा कासा,
तेल कासा,
कथि कासा,
सुलाकासा,
जातिं कुलुलु कासा,
खिपः कासा,
घःचाः कासा,
बखुं कासा,
कवर्दि कासा,
सुला कासा,
छु भौ कासा,
खुं कासा,
नागया पुखुली ध्वाँपुंक कासा,
लुकुं कासा,
तेल कासा,
हुसुलुं कासा,
ख्याः ग्वारा कासा,
छु कासा,
भकुंग्वारा कासा,
माकः पुला कासा,
दोहँ कासा