य:मह्रि पुन्हि

     नेवा:तय्‌गु फुक्क नख:त कृषिलिसे हे स्वानाच्वंगु दइ । नेवा:तय्‌गु नख: गथांमुग: च:ह्रें निसें शुरुजुया सिथिनख: बले क्वचाइ । थ्व  हे गथांमुग: व सिथिनख:या दुने ला:गु य:मह्रि पुन्हि झिंनिगू पुन्हि मध्ये मंसिर महिनाया पुन्हि ( मंसिर शुक्ल पूर्णिमा ) अर्थात थिंला पुन्हियात धाइ । थ्व खुन्हु विशेष याना:नेवा: जातिं थ:गु हे मौलिक पहया मह्रि य:मह्रिया नामं पुन्हिया नामकरण याना: य:मह्रि पुन्हि जूगु ख:। थिंला पुन्हिया नामं  स्वयां य:मह्रि पुन्हि, धान्य पुन्हि, गैंडु पूर्णिमा कथं नां जा: । थ्व खुन्हु पहाडय् च्वंपिनि सा द्वहं लहिना त:पिनि बुँज्या याय्‌त सा द्वहंनं तसकं ग्वाहालि या:गुलिं समाज्या धुंका: सा, द्वहंया ग्वा: (गोठ)सिचुपिचु याना: ग्वा: पुजा याय्‌गु चलन दु । उकें थथे सा, द्वहंया ग्वा: पुजा याइपिसं थुगु पुन्हियात गैंडु पूर्णिमा नं धाय्‌गुया: । थिंलां अर्थात मंसिरं न्हूगु वा दुहां वइ । थ्व हे  दुहां व:गु न्हूगु वा या जाकिचुं ल्हुया:छेँ छेँय् य:मह्रि, ल्वहंचामह्रि हाया: थ्व नख: हनी । न्ह्याम्ह मनूया नं य:गु चिल्लो मदुगु  मह्रि जूगुलिं हे थ्व मह्रियात ‘य:मह्रि’ धा:गु ख:।

              य:मह्रि पुन्हि न्ह्याबलें चिकुलां लाइगु नख: ख: । उकिं य:मह्रि व चिकुलाया दथुइ तसकं क्वातुगु स्वापू दु । हेमन्त ऋतु व शिशिर ऋतु निगुलिं चिकुइगु ऋतु ख: । हेमन्त ऋतु व शिशिर ऋतु निगुलिं सुर्द्य: दक्षिणायन लाना: झीगु म्हय् सुर्द्य:या ज: ला:वइगुलिं खासयाना: य:मह्रि जाकि चुंयागु दय्‌किगु ख:सा उकी दुने चाकु हाम्व: नं तइगु जूगुलिं आयुर्वेदिक मान्यता कथं स्वस्थ शरीरयात मा:गु पौष्टिक भोजन, रसायन, पाक आदि थुगु ऋतुइ नय्‌मा: धयात:गु दु । चिकुलाबले म्हयात तागत बीगु य:मह्रिया गुण कथं चाकुं म्हयात क्वाकीसा हाम्वलं प्वा: सफा याइ ।उकें थ्व कारणं यानां नं य:मह्रि पुन्हिया विशेष नसा ‘य:मह्रि’ पौष्टिक तत्वं जा:गु नसा ख: ।

 संस्कृतिविद भाजु तेजेश्वर बाबु ग्वंग:जुया कथं य:मह्रि माय: व बाय: धका: निगू कथं दय्‌की । माय: च्वामुस्से च्वनी, बाय: थ्याच्च च्वना: त्रिकोणात्मक जुइ । बाय: च्वमुगु पितृलिङ्ग आकार जुइगु ख:सा माय: मातृयोनि आकारय् जुइ ।

        अथे हे मेगु कथं धाय्‌गु ख:सा चाकु तयात:गु च्वकां क्वस्व:गु मह्रियात माय: व माय्‌तयात:गु च्वका थस्व:गु मह्रियात बाय: धाइ । माय: बाय: धइगु आगम परम्परा कथं मिजं व मिसाया प्रतिक ख: ।

      य:मह्रिया आकृति सिन्हमूयागु ख:। गृहलक्षमीया ज्वँसा सिन्ह:मू व ज्वलान्हाय्‌कं जूगुलिं पुजा याइबले सिन्ह:मू ज्वलान्हाय्‌कंयात गृहलक्ष्मी धका: भाव याना: पुजा याइ ।

 य:मह्रि तसकं सांस्कृतिक महत्वं जा:गु मह्रि ख: । अथे जुया थी थी  भिंगु ज्याय् छ्यलात:गु खनेदु । थ्व  य:मह्रि पुन्हि खुन्हु माय: बाय: धका: तत: ग्वय्‌क य:मह्रि दय्‌का न्हुगु दुहांव:गु वा कुथिइ स्वना: कू पुजायाइ । थथे कू पुजायातकि न्ह्याबलें गृहलक्ष्मी थीर जुया:  वा कुथिइ जायाच्वनी धइगु विश्वास दु । य:मह्रिया महत्व य:मह्रि पुन्हि बले जक मखु  यंला बले नं यंमा:द्य:यात य:मह्रि  छा: वइगु गुथि नं दु । स्वन्ति बले म्हपुजा, किजापुजा बले य:मह्रि तया: पुजा याइपिं नं आपालं दु । मिसातय् प्वाथय् दइबले नं मचा बुइ लछि न्ह्य: धौबजि नक: वनी बले नं य:मह्रि नं तया येंकेमा: । मस्त निदँ बुदिं निसें झिंनिदँ बुदिं तक जोर दँय् दँ ल्याखं निग: निसें झिंनिग: तक य:मह्रिया मा: दय्‌का: क्वखाय्‌की । थुगु य:मह्रि दुने चाकु मत:सें पञ्चतत्वया प्रतिक कथं न्याग: आखय् तइ । झिं निदँ दतकि मचा त:धि जूगुया ल्याखं वयां लिपा य:मह्रिमा: क्वखाय्‌कि मखु । थथे बुदिं याइबले नं खेँ सगं बिया: य:मह्रिं मचायात लुइगु चलन दु । न्हूगु छेँ दय्‌का: पलिं चीबले नं मचातय्‌त बुदिं याना: य:मह्रि लुइथें छेँयात नं य:मह्रिं लुइ । ज्याथ जंकु याइबले नं य:मह्रिं लुइगु चलन दु । अथे हे जनबाहाद्य:, बुँगद्य:या जात्राय् नं पुजा बिया: च्वय् गजुलिइ थाहां वना: पता: ब्वय्‌का य:मह्रि होली ।

               य:मह्रि ज्याय्‌गु नं छगू कला ख: । बांलाक्क सालुक्क ज्याय् मसल धा:सा य:मह्रि बांमलाय्‌य: । अथे हे माय: बाय: य:मह्रिया  नापनापं गनेद्य: कुवेर, लक्ष्मीद्य:आदि नं दय्‌केमा:गु जूगुलिं थ्व छगु थी थी कला या रुपय् नं काय्‌छिं । थुबले हरेक सिया छेँय् छेँय् सुनां य:मह्रि, गनेद्य: कुवेर, लक्ष्मीद्य: बांलाक्क दय्‌के स: धइगु खँय् प्रतिस्पर्धा हे जुइ ।     

“त्य:छिं त्य: बकछिं त्य:

लातापता कुलिंचा जुछिं त्य:

य:मह्रि च्वामू, उकि दुने हाकु

ब्युसा माकु मब्युसा फाकु

ब्युम्ह ल्यासे मब्युम्ह बुरि कुति”

               थथे म्ये हाला: य:मह्रि फ्वं वयाच्वनी । थथे म्ये हाला: फ्वना येंकुगु य:मह्रि इना नइ ।  नेवा:तय् थ: जक नय् त्वने धइगु मदु  थ: थिति व मेपिंन्त नं इना नय्‌गु चलन दु । उके  थ्वखुन्हु य:मह्रि फ्वंव:पिं फुक्क सित य:मह्रि, धेबा नं बिया छ्वइ । अथे हे खल: पुच: पाखें नं त्य:छिंत्य: हाला: य:मह्रि, धेबा फ्वना येंका: सामाजिक ज्या खँय् छ्यलेगु यानाच्वंगु नं खनेदु । थ्व खुन्हु फ्वना नयां चीधं जुइमखु । मिसात धयापिं अन्नपुर्णया स्वरुप ख: । मिसात भिन धा:सा छेँ भिनी, यदि मिसात मभिन धा:सा छेँ स्येनी । य:मह्रि फ्वं व: पिंत द्य: भा:पिया मानेयाना: लुधंक नका: त्वंका: छ्वल धा:सा धनधान्यया द्य: कुवेर बिज्याना सुवा: ब्यू वइ धइगु विश्वास दु । थथे धन धान्य जूगु वारे छगू किम्वदन्ति नं दु थ्व हे किम्वदन्ति पाखें शिक्षा कया: त्य:छिंत्य: फ्वंव:पिंत य:मह्रि वा जाकि आदि बीगु नं चलन दु ।

                पाञ्चाल देय् (आ: थौं कन्हे पन्ति धाइ) सुचन्द्र  व सुशिला नांया धर्मात्मा महाजनपिं निम्हतिपु दुगु जुया च्वन । इपि निम्हं भगवान विष्णुया तसकं भक्त जुयाच्वन । छक्व सुचन्द्र महाजन पिहांवनाच्वंबले थुपिं गुलि भिंपिं धका: स्वय्‌त कुवेर ब्राम्हणया भेषय् अमिथाय् फ्वं वन । थथे फ्वं व:गु सुशिलां खना: छेँय् ब्वनायेंका: सा:सा:गु भिं भिंगु नके त्वंके यात । थ्व खना: कुवेर तसकं लय् ताया: थ:गु वास्तविक रुप क्यना: ज्ञान गुण व य:मह्रि पुन्हिया पुजाविधि कना: त:सि छग: बिया: अन्तरध्यान जुल । कुवेरं धा:गु कथं य:मह्रि, गणेद्य: लक्ष्मीद्य: व कुवेर दय्‌का कुवेरं ब्यूग त:सि नं भकारीइ तया: प्येन्हु तक न्हि न्हिं विधिपुर्वक पुजायना: अथेमतुं तयातल । प्येन्हु दुखुन्हु य:मह्रि थ: पिसं नं नल मेपिंत नं इनाबिल गुलि दानयात धन सम्पत्ति नं अभिबृद्धि जुयावल । य:मह्रि, गणेद्य: लक्ष्मीद्य: व कुवेर तया: पुजा या:गु भकारी न्ह्याक्व लिका:सां क्वमलात न्ह्याबलें जाया: अथेंतु जुयाच्वन । उबले निसें थिंला पुन्हि वा य:मह्रि पुन्हिबले  य:मह्रि दय्‌का वा कुथिइ वा भकारी पुजा याना: य:मह्रि थ:पिसं नं नय्‌गु करपिंत नं इनेगु, फ्वं वइपिंत नं बीगु परम्परा चले जुल धइगु धापू दु ।

               अथे हे मेगु किम्बदन्ति कथं करीव निद्व: दँ ति न्ह्य: नेपा:मित बुँज्या मया:सें प्राकृतिक वस्तु, सिसाबुसा व पशुपंक्षीतय्‌गु ला नया म्वानाच्वंपि जुयाच्वन । उगु इलय् बुँ पाल धा:सा मांयात पा:गु बराबर पाप लाइ, सुनानं पाल धा:सा थ्व धरति हे त्व:ता वनेमालि धका: ग्याना: बुँज्या मयाइगु जुयाच्वन । तर बलभद्र नां या छम्ह ल्याय्‌म्ह मग्यासे थ:गु ज्यान वंसा वन धका: देय् व जनताया भिं या नितिं बुँ पाला: अन्न सय्‌का: क्येन । वं बुँ पा:गु थाय् यलया थसिख्य: ख: । थ: सी सा सित धका: बुँ पा:गु ख्य: जूगुलिं थ्वयात थसिख्य: धा:गु धाइ । वयागु गुणयात लुमंके कथं जुजुं बुंगद्य:या बाहाया पूर्व ध्वाखानाप बलभद्रया मूर्ति दय्‌का: दँय्‌दसं य:मह्रि पुन्हि खुन्हु जाकिचुंया य:मह्रि दय्‌का पुजायाय्‌गु चलन न्ह्याकुगु ख: ।

               य:मह्रि ज्याइबले च्वका लुइका: प्वका पाखे ची हाक: याइ । थथे याना: य:मह्रि दय्‌किगुया विशेष अर्थ दु । य:मह्रि पुन्हि निसें न्हि ता:हाक: चा ची हाक:या वंगु या अर्थ कया: च्वका ता: हाक: प्वका चीहाक: याना: य:मह्रि दय्‌किगु ख:। दच्छिया दुने दकले ता:हाक:गु चा य:मह्रि पुन्हि ख:सा दकले ता:हाक: न्हि ज्या: पुन्हि धाइ । उकें य:मह्रि पुन्हिया चा द्यनां मगा:म्ह व ज्या: पुन्हि खुन्हु ज्या पूवंके मफुम्ह मनूखं गुबलें सुख सी मखु धाइगु चलन दु। थथे जुया: हे ज्याय् च्वनिपिं मनूत ज्या: पुन्हि खुन्हु छघौ न्हापा हे ज्या दिनावनी, अथे हे य:मह्रि खुन्हु सुथ न्हापां हे ख्युंबले हे दना जुइ ।

               संस्कृतिविद मय्‌जु चुन्दा वज्राचार्यया कथं य:मह्रि पुन्हि खुन्हु सुथय् य:मह्रि, ल्वहंचा मह्रि, माय: बाय: दय्‌का कुथि वा भकारी पुजा याय्‌धुंका: बहनी ग्वह्र पुजा याय्‌गु धका: हासाय् ग्वह्रया नापनापं सफू तया: पुजा याना य:मह्रि, ल्वहंचामह्रि लुइगु चलन नं दु । ग्वह्र पुजा धुंका: मकलय् मि च्याका बरां नया: मि कुइगु नं शुरु याइगु चलन दु । म्हपुजां निसें चिकुला शुरु जुया य:मह्रि पुन्हि खुन्हु निसें चिकुगु बरे जुइगुलिं चिकुगु लंकेगु नितिं थ्व खुन्हु मकलय् मि च्याका मक: कुइगु शुरु याइगु ख: । थुबले शुरु या:गु मक: कुइगु सिलाच:ह्रे खुन्हु क्वचाय्‌केगु याइ।

 स्वनिग:या आदिवासी कथं म्हसीका दुपिं ज्यापुतय्‌गु संस्कृतियात तिव: बीत त्वा:या नाय:पिं व थी थी निगू संस्थां प्रतिनिधित्व याका: ज्यापु संस्कृति विकास कोष नीस्वन । थुगु हे संस्थां य:मह्रि पुन्हि खुन्हु ज्यापु दिवसया शुरुवात या:गु ख: । आ: तकया दुने झिंप्यक्वगु ज्यापु दिवस हने धुंकुगु दुसा आ: वइगु य:मह्रि पुन्हि खुन्हु झिंन्याक्व:गु दिवस याय्‌त्यंगु दु ।

  नेवा:तय्‌गु हरेक नख:चख: कृषि लिसे स्वाना च्वंगु दइ । थ्व नख:चख: नं लत्या हे मपाक्क वया हे च्वनी, हना हे च्वनी थ्व छगू नेवा:तय्‌गु थ:गु हे मौलिक परम्परा हे ख: । थ्व नख:चख: साक्क नया: न्हैपुकेत जक दय्‌कात:गु मखु थुकि दुने नं नेवा:तय्‌गु जीवन शैली, कला, संस्कृति व वैज्ञानिक आधार सुलाच्वंगु दइ । थ्व नख:चख: दुने ला:गु  य:मह्रि पुन्हि नख: दुने  नं थी थी साँस्कृतिक मूल्य मान्यता व वैज्ञानिक आधार व दर्शन सुलाच्वंगु  दु । तर आ: थौंकन्हे य:मह्रि दय्‌गु पहलय् भचा ह्यूपा; वय्‌धुंकल । चाकु, हाम्व: तया: दय्‌किगु य:मह्रिइ दुने ला तया नं दय्‌केगु चलन जूवल । न्हापा न्हापा थिंला पुन्हि बले जक नइगु य:मह्रि आ: थौंकन्हे वया: न्ह्यागु इलय् नं छुना नय्‌गु, नकेगु याना हय्‌ धुंकल । इलय् बेलय् जुइगु थी थी ज्याझ्वलय् नं थी थी नसाया स्टल तइ बले य:मह्रिया स्टल तया: य:मह्रि मीगु याना हय्‌ धुंकल । थुकथं य:मह्रिं नं मे मेगु नसा त्वसां थें आर्थिक आर्जन याय्‌त ता:लाय् धुकल । थ्व छगू नं बांला:गु पक्ष हे धाय्‌मा: ।

        स्वनिग:या आदिवासी कथं म्हसीका दुपिं ज्यापुतय्‌गु संस्कृतियात तिव: बीत नीस्वंगु ज्यापु संस्कृति विकास कोषं य:मह्रि पुन्हि खुन्हुयात ज्यापु दिवस धका: नं हना वयाच्वने धुंकल । य:मह्रि पुन्हि मुक्कं नेवा:तय्‌गु जूगुलिं ज्यापु दिवस जक धका: हनेगु सिबे नेवा: दिवस धका: हनेबले अझ बांलाइ थें च्वं ।

ग्वंग: तेजेश्वरबाबु,(बिसं २०७४), ‘योमरी पुन्ही’ का आयाम, नागरिक न्हिपौ । वर्ष ९ अंक २१४
ताम्राकार रत्नतारा. (नेसं ११२९). तजिलजिया न्हाय्‌कं । येँ: विश्वब्यापी शान्ति अभियान ।
पिया रमेशमान. (नेसं ११२२). छाय् पुज्यायेगु योमरि ?झीगु संस्कृति ।येँ : अर्थ प्रकाशन प्रा.लि ।
वज्राचार्य चुन्दा. (नेसं ११२०). नेवा: तजिलजिइ नख:चख: ।येँ: नेपालभाषा एकेदमि ।
श्रेष्ठ सुरेन्द्रमान.(नेसं ११२१). योमरि पिन्हि.नेवा: संस्कृतिया नख:चख:।येँ रामभक्त भोमि ।लहना वा:पौ
थिंलाथ्व एकादशी ११३९ (३ मंसिर २०७५