मानन्धर

मानन्धर (साय्मि )

               बहुभाषी व बहुजाति दुगु नेपाः देशय् मानन्धर जाति नेपाःया आदिवासी नेवाः खः । देय्या धार्मिक, सांस्कृतिक थी थी द्यःया जात्रा नखःचखः, पर्व हना वयाच्वंपिं मानन्धर (साय्मि) समूदाय, नेपाःया ऐतिहासिक परम्परां निसें मदिक्क न्ह्यानावइच्वंपिं नेपाः राष्ट्रया छगू ग्यसुलाःगु व तःजिगु जाति खः । सभ्य, शिक्षित व सुसंस्कृत मानन्धर समूदाय् नेपाःया हे सांस्कृतिक, ऐतिहासिक, सामाजिक, धार्मिक परम्परागत रितिथिति व राजनीतिक रुपं महत्वं जाःगु इतिहास कुबिया वइच्वंपिं जाति खः । नेपाः गालय् मानन्धरत गबलय् निसें गनं वल वा वसोबास जुल ? धइगु पाय्छिगु तिथिमिति मदुसां नेपाः स्वनिगः (काठमाडौं उपत्यका) या पलिस्था गब्लेंनिसें जुल उलि हे, अब्लेनिसें हे मानन्धरत नं दुगु अनुमान यानातःगु दु । थ्व जातियागु सामाजिक रितिथिति, धार्मिक ज्याख“, सांस्कृतिक गतिविधि, आर्थिक (लजगाः) सम्बन्धी ज्याख“ नं द्वलंद्वः न्ह्यःनिसें आःतक नं मदिक्क न्ह्यानावयाच्वंगु दनि ।

               मानन्धर प्राचीन ऐतिहासिक कालंनिसें थःगु बिस्कं अस्तित्व, सार्वभौमिकता व थःगु हे मौलिक ऐतिहासिक पृष्ठभूमिइ थौंतक नं थःगु हे अस्तित्व दुगु नेपाःया नेपाःमितयेगु छगू महत्वपूर्ण पुचःया रुपय् म्वाना वयाच्वंगु नेपाःया छगू  प्रमुख जाति खः । नेपाःमितयेगु छगू महत्वपूर्ण समुदाय नेवाःतयेगु दुग्यःगु कचाया रुपय् दइच्वंगु मानन्धर समुदायया थःगु हे बिस्कं जीवित संस्कृति ज्वनाः म्वानाच्वंगु दु धइगु ख“ नं थुमिगु नखःचखः रहनसहन व थःगुहे रितिस्थिति ज्वनाः जीवन हनावयाच्वंगुलिं यच्चुक सिइदु । दकलय् न्हापांगु ‘मान्धुर’ (मानन्धर) ख“ग्वः उल्लेख जूगु ने.संं ३५७ यागु चांगु नारायणया अभिलेखय् वःगु दु । 

ने.सं. ४८५ यागु ताडपत्रय् ‘मान्धुर’ धकाः न्ह्यथनातःगु दसि लूगु झीगु न्ह्यःने 

दु । उगु ताडपत्रय् भोतया जुजु जयार्जुृन देव सीगु ख“ न्ह्यथनातःगु दु । थथे हे ने.सं. ७२० या ताडपत्रय् ‘सालमि’  धइगु ख“ग्वःनं न्ह्यथंगु दु । अथे हे ने.सं. ४९६ या ताडपत्रय् जगत मान्धुर व ने.सं. ६२२ या ताडपत्रय् मोहनसिंह मानन्धर धकाः नं न्ह्यथनातःगु दु ।१

                अनंलिपा मानन्धर समुदाय वा थरया रुपय् सन् १८७७ पाखे पिदंगु अंग्रेज डेनियल राईटं च्वःगु (मुंगु) History of Nepal सफुतिइ ःबलमजगचब धकाः न्ह्यथनातःगु खनेदु । उकिं थुपिं भाजु जीतबहादुर मानन्धरया धापू कथं न्हापां मान्धुर, अनंलि मान्धर, मानधर, मानध्र, मानोधर, मानाधर, व आः वयाः मानन्धर जूगु व अनं लिपा तिनि गुबलय् चिकं पिकायेगु साःया ज्या लजगाः कथं ज्वसेंलि तिनि, लिपा सालमि साल्मि, सःमि, सारमि, साःमि व आःवयाः साय्मि धायेगु यानाःहःगु खः धयादी । मानन्धरतय्गु समाजया सुधार व विकास यायेगु झ्वलय् थनिं ४०० दँ न्ह्यः हे मानन्धरतय्सं सामाजिक सुधारया ज्या यायेधुंकूगु च्वयातःगु दसि भों लुया वःगु दु ।

              देय्यात म्हसीकेत देय्या मौलिक संस्कृतिं महत्वपूर्ण भूमिका म्हितावइच्वंगु दु । थ्वया झ्वलय् नेवाःतयेगु संस्कृतिं देय्यात म्हसीका बियावइच्वंगु दु धायेमाः । उकिइ मानन्धरतयेगु तःधंगु ल्हाः दु । देय्यागु सांस्कृतिक ज्या  झ्वः न्ह्याकेत राज्यस्तरं हे मानन्धरतय्त नाइके (नायो) पद बियाः सांस्कृतिक ज्याःभाला बियातःगु दु । उकियात झीसं न्हय्सः साय्मिया नायो धायेगु यानाच्वनागु दु । न्हय्सः नायोया नेतृत्वय् ये“याःबलय् यःसिं थनेगु, क्वःथलेगु, होलीबलय् चीर स्वायेगु, अथे हे ये“याःबलय् बौमत यंकेगु कुमारी खः चियेगु, कुमारीया खः च्वय् इलां प्यनेगु, गद्दी वैठक न्ह्यःने तःधंगु ग्वदाः ग्वयाः तगिंमत च्याकेगु ज्या याना वइच्वंगु दु ।

         मानन्धरतसें हे ख्वपय् व थिमिइ यांमत यंकेगु, बिस्काःबलय् खः व खिपः दयेकेगु, अथे हे यानाः ये“य् पाहांच¥हेबलय् भद्रकाली व कंकेश्वरी अजिमाया खः जात्रा, मोहनीबलय् गणेद्यःया खः जात्राय् नं मानन्धरतयेगु तःधंगु भूमिका दु । अथे हे भोतया चण्डेश्वरीया जात्राय् नं मानन्धरतय्सं हे खः जात्रा न्यायेका वइच्वंगु दु । किपूया दलू जात्रा नं मानन्धरतय्सं न्यायेकीगु खः थिमिइ यांमत यंकेगु, हाडिगां (विशालनगर) या (ब्रम्हा, विष्णु, महेश्वरया) अःखः खः जात्रा (कहिं नभएको जात्रा) न्ह्याकेगु, भद्रकाली व कंकेश्वरी अजिमाया खः जात्रा, मोहनीया गणेद्यः जात्रा नं मानन्धरतयेगु तःजिगु भूमिका दु । थ्वया नापं फलचा साय्मितय्सं परम्परांनिसें ये“या मरु सतः (काष्ठमण्डप) देगःया गजुलिइ स्वंगः ध्यबा कयाः (बोरा बोरां जाकि बजि ज्याला मकासें उगु इलय् अन्न स्वयाः ध्यबा तःधं तायेकाः) ह्याउँगु ध्वाँय् तिइगु ज्याभाला कयावयाच्वंगु खः ।

          अथे हे मानन्धरतय्सं नेपाःया ऐतिहासिक परम्परागत सांस्कृतिक थी थी बाजंयात नं उलि हे माःकथं माःगु संरक्षण बियाः बाजं थाना वइच्वंगु दु । मानन्धरतय्सं थी थी नखःचखः जात्रा, पर्व व पुजाय् थायेगु याना वइच्वंगु बाजनय् खिँ, क्वंचाखिं, नाय्खिं, दमोखिं, (पस्ताः) ति, चतकी, धोलक, नगरा, धाःबाजं, भुस्याः, पछिमा, धिमय्, ताः, अथे हे पुइगुलिइ काहाः, प्वंगा, बय्, बाँसुरी, न्यकू खः, थज्याःगु बाजंया संरक्षण यायेगु झ्वलय् केन्द्रीय मानन्धर संघया ग्वसालय् दँय्दसं थी थी राग म्ये व बाजंया भाजुवीर सिरपाः धेंधेंबल्लाः कासा यानावइच्वंगु दु । अथे हे मचा कलाकारतय्गु प्रतिभा ब्वलंकेगु झ्वलय् काकाभाई सांस्कृतिक धेंधेंबल्लाः कासाया नं ग्वसाः ग्वया वइच्वंगु दु । कासाया ख्यलय् नं थी थी कासाया ग्वसाः ग्वयाः सिरपा बियावइच्वंगु दु ।

            मानन्धरतयेगु थी थी सांस्कृतिक, धार्मिक रितिस्थितिया ज्याख“ अप्वः यानाः ज्यापु जातिलिसे हे तसकं क्वातुगु स्वापू दुगु व आपालं ज्वःलाःगु खनेदु गथेकि थुपिं निगुलिं जातिया त्वालय् दाफा थायेगु, दाफा म्ये हालेगु, कोंचाखिं थायेगु, बय् प्वीगु, पँय्ताः (काहाः) प्वीगु, ओलाः तःवनेगु, गथेकि मिजंमस्तय्त ब्रतबन्ध यायेथें पचलिई, स्वयम्भुइ व मेमेगु पीठय् द्यःयाथाय् अपसं तयेयंकेगु (चातयेगु) चलन दु । थुपिं थी थी ज्याख“या चलन मानन्धर व ज्यापु जातिया बाहेक मेमेगु छुं नं जाति याके मदु । (तर थौंकन्हय् साय्मितये ओलाः तयेगु चलन मंत ।)

               मानन्धरतयेगु पाय्छिगु मनू ल्याः गुलि दु व थाय्बाय् थन थन थुलि थुलि दु धकाः क्वःछिनाः त्याजीक धायेमफुसां मुख्य यानाः स्वनिगःया ये“, ख्वप, भोत, थिमि, यल किपूयात मानन्धरतय्गु मू मू थाय्बाय् कथं कायेफु । लिपा बायावंगु निगू त्वाः धालासिक्व व मरुध्वाखा नापं यानाः ११ गू त्वाःया  मानन्धरतयेगु ल्याः व विवरणयात कयाः केन्द्रीय मानन्धर संघया श्रोत कथं येँय् साः न्ह्याका वइच्वंगु झिंछगू त्वाःया सीगुथि व सनांगुथि त्वाःयात हे मू आधार कइतःगु दु । गथेकि :-

१. दक्षसाल
२. फल्चासाल
३. लाय्कूसाल
४. न्हूसाल
५. वँतुत्वाः,
६. पुखूद्यां (पाको)
७. तँलाछि
८. चसान
९. थ:हिति
१०.धालासिक्व
११. मरुध्वाखा खः ।
              थुपिं झिंछगू त्वालय् येया मानन्धरतय् बहुसंख्या (Majority) दुगु त्वाः खः । थुगु झिंछगू त्वाःया नापं मेपिंनं यानाः ये“य् जक झिद्वलं मल्याक मानन्धर दुगु अनुमान यानातःगु दु । थुकियात जक मानेयायेगु खःसा ला मानन्धर प्रति तःधंगु अन्याय जुइ । छाय्धाःसा थौंकन्हय् येय् स्वनिगलय् जक थुगु झिंछगू त्वाःया पाखें बाया वनाच्वंपिं व मेमेपिं यानाः थी थी नामं नांजायाच्वंगु त्वाः गुथि, खलः पुचः जक पीन्हय्गुलिं मयाक संघ संगठन पलिस्था जुयाच्वंगु दु । नेपाः अधिराज्यय् दकलय् लिपांगु बि.सं. २०५८ (सन् २००१) सालय् काःगु मिल्याः (जनसंख्या) या तथ्यांक कथं नेपाः देय्या मुक्कं मिल्याः २,४७,९७,०५९ (निगू करोड, पीन्हय्गू लाख, गुइन्हय्द्वः व न्ययेगुम्ह) दु धकाः जनसंख्या प्रतिवेदनय् न्ह्यथनातःगु दु । 

        उकी मध्ये थी थी नेवाः जातिया जक जनसंख्या तथ्यांक कथं मुक्कं नेवाःत ५.४ प्रतिशत अर्थात १३,३९,००० (झिंस्वंगू लाख व स्वीगुद्वः) नेवाःत दु धकाः प्रतिबेदनय् दुथ्याकातःगु दु । थुकियाहे झ्वलय् मानन्धरतय्गु मिल्याः (जनसंख्या) थुलि हे धकाः त्याजिक धायेमफुसां उगु नेवाःतय्गु तथ्यांक मध्ये मानन्धरतय्गु जक ल्याः करीब म्हो नं ५ ५ अर्थात ६६,९४६ निसें १० ५ अर्थात १३३८९२ म्ह मिल्याः दयेफइगु अनुमान यानातःगु दु । तर थुकिइ मानन्धरतय्गु स्पष्ट नक्सां मनू ल्याःया तथ्यांक कयातःगु मदुनि । थ्व च्वय् न्ह्यथनागु झिंछगू साः दुगु त्वाः बाहेक न्हय्न्यागुलिं जिल्लाय् हे मानन्धरतय्गु बस्ति दुगु खःसां ख्वातुक मानन्धरतय्गु बस्ति दुगु मेमेगु स्वनिगःया व स्वनिगलं पिनेया खलः पुचः, त्वाः गुथि थुकथं दु । ः–

१. थहिति २. धालासिक्वः ३. फल्चासाः, ४. चस्वा:द्व, ५. न्हूसाः, ६. मरुध्वाखा, ७. व:टु ८. त:लाछि ९. लाय्कु साः, १० दैसाः, ११ पुखुद्यां, १२ नवदुर्गा ख्वप, १३ साक्वला शिवरात्री ख्वप, १४. तेखाच्व ख्वप, १५ तपालाछि ख्वप, १६. गोलमधि ख्वप, १७ मच्छेगां, १८ खम्पु (श्रीखण्डपुर) सीगुथि, १९. टुकुचा गुथि, २० भिन्द्यः गुथि, २१ मैतीदेवी चर्हेगुथिग, २२. फय्खा, २३. तःखाछे: खलः, २४. न्यागः मणि फेदी, २५. प्रसौनी गुथि वीरगंज, २६ किपू, २७. संल्हू गुथि यल, २८. चाबही गुथि, २९ फम्पि (फर्पिड्ड), ३०. पन्ति (पनौती), ३१, सक्व, ३२ दाँछि (सक्व), ३३ जनकपुर, ३४ सांगा, ३५. वीरगंज बिर्ता, ३६ सालडाँडा स्याङजा, ३७. खनियापानी रामेछाप, ३८ दधिकोट, ३९ पोखरा, ४० पकरबास रामेछाप,४१. नारायणघाट, ४२. धरान, ४३ टोखा, ४४ हेटौंडा, ४५ पाल्पा, बुटलव ४६ भ्व“त (बनेपा), ४७ बिराटनगर ४८ नवलपरासी ४९ रत्ननगर चितवन, ५० क्याक्मि, स्याङ्जा ५१ त्रिशुली ५२ लाहान ५३ चन्द्रागिरी ५४ थिमि ५५ धमाथू (धर्मस्थली), ५६ नेपालगञ्ज ५७ सातदोबाट, यल ५८ रुपाकोट, रामेछाप ५९ दगुर्ने पानी ६० चिलं (चित्लाङ) य् नं साय्मितयेगु बस्ति दुगु खनेदु । 

              थुकिया हे झ्वलय् येय् जक परापूर्वकालय् हे न्हय्सः साय्मि परिवार (छेँखा) दुगु व न्हय्सः नां आःतकं दनि । अथे हे भोतय् नं अनच्वंपिं मानन्धरतय्त स्वसः साय्मि परिवार (छेँखा) धायेगु चलन दु । थुकथं थी थी थासय्या मानन्धरतयेगु ल्याः मेमेगु जातिया मि ल्याः अप्वःया वःथें थुपिं नं अवश्य नं अप्वया वःगु दयेफु । सःसिउपिनिगु धापू कथं नेपाः अधिराज्यय् फुकं हे धइथें जिल्लाय् मानन्धरत न्यनाच्वंगु दु तर छगू जिल्लाय् थुलि हे ल्याः दु धकाः धायेछिंक पाय्छिगु तथ्यांक कयातःगु धाःसा मदु । न्हय्न्यागू जिल्ला मध्ये मानन्धरतय्गु ख्वातुक बस्ति दुगु धकाः धइतःगु नीप्यंगू जिल्ला थुकथं दु –

१. येँ – येँ शहर २) यल – यल शहर ३) ख्वप – ख्वप सहर ४) नुवाकोट – त्रिशुली ५) धादिड्ड (धुनिबेसी, जीवनपुर, भीमढुँड्डा) – धादिड्डबेसी ६) झापा – दकम, भद्रपुर ७) मोरड्ड – विराटनगर ८) सुनसरी – धरान ९) धनुषा – जनकपुर १०) महोत्तरी – जलेश्वर ११) रौतहट – गौर १२) बारा – कलैया, पर्सौनी १३) पर्सा – वीरगंज १४) मकवानपुरे – चिलं, हेटौंडा १५) चितवन – नारायणगढ १६) काभ्रे – भो“त, पन्ति १७) कास्की – पोखरा १८) रुपन्देही – बुटवल, भैरहवा १९) पाल्पा – पाल्पा २०) बांके – नेपालगंज २१) सुर्खेत – सुर्खेत २२) रामेछाप – रामेछाप २३) स्याङ्जा – स्याङ्जा २४) सर्लाही

न्हापा राणाकालय् छुं मानन्धरत थःगु कुल छेँ त्वःताः शहरया पिने च्वंवनेत बाध्य जुल । थुकिया कारण कृषि व साधारण वनेज्या त्वःताः मेगु लजगाः मदुगु तर परिवारय् सन्तान अप्वया वःलिसे शहरय् म्वाये थाकुया वःगुलिं मयेक मयेक नं आप्रवासी प्रवृत्ति Migration Trend कथं चिचीधंगु बनेज्या यायेत शहर त्वःतेत बाध्य जुल । अब्ले मुख्य शहरं पिने गथेकि बागबजार, डिल्लीबजार, डल्लू, फय्खा, भिमढुंगा, कालिमाटी, बलम्बू, थक्वाः (थानकोट), पानीघाट, कलंकी, पकनाजोल, ल्हुति, फेदी, यल सातदवात, लेले, अथेहे किपू, नाला, धुलिखेल, मच्छेगां, फम्पि, दांछिइ खंपुं उखे चोखा चौकोट धैथासय् नं न्यनावनाः अन नं मानन्धरतयेगु बस्ति तसकं ख्वातु धइगु न्ह्यइपुगु ख“ न्यनेदु ।

अथे हे थी थी जिल्लाय् विशेष यानाः तराईया जिल्लाय् नं मानन्धरतयेगु बस्ति दुगुया मू हुनि व्यापारया ज्याख“य् व राणाकालीन इलय् मानन्धरतय्के (सुब्बा धर्म नारायण, तइविल्दार मानबहादुर व सुब्बा तीर्थ राज मानन्धर) मौजा दुगुलिं नं अन च्वंवंगु धइगु अनुमान यायेफु ।

बसाइ सरे झ्वलय् मानन्धरत स्वनिगलं पिने नेपाःया थी थी थासय् न्यना वनाच्वंगु दु । अथे नं अमिसं थःगु संस्कृति व सामाजिक रीतिथितियात संरक्षण यानाः म्वाकातःगु दु । 

स्वनिगलं पिनेया मानन्धरः–

स्याङ्जाय् ः

स्वनिगलं बनेज्याया झ्वलय् स्याङ्जा जिल्लाय् च्वंपिं नेवाःतय्गु छगू बजार त्वःताः गां लागाय् मानन्धर नेवाःत हे दु । थःगु जातीय म्हसीका बिइत असक्षम जूपिं थनया मानन्धरतय्गु ल्याःचाःया हैसियतं थनया फुक नेवाःतय् मध्ये ख्वीगू प्रतिशतं मल्याक मानन्धरत हे दु । सदरमुकामं पिने न्यागू खुगू गा.वि.स.य् न्यनाच्वंपिं मानन्धरतयेगु मू वस्ती छगू थाय् किचनास गा.वि.सया साल्डाँडाया क्याक्मी, चित्रे भन्ज्याड्डया गिरेकोट, क्याक्मी गा.वि.स.या क्याक्मी, साँखर गा.वि.स., गैरा खोला, खानी खोला हे प्रमुख खः । बसाइ सराइया झ्वलय् थुगु लागां नवलपरासी जिल्लाया बसन्तपुर कोलिया आदि गामय् स्वीगूति छेँजःत मंकाः कथं च्वंच्वंगु दु । शैक्षिक लागाय् नं मेमेपिं स्वयाः थनया साल्डाँडा व क्याक्मीया मानन्धरत न्ह्यःने लानँच्वंगु दु ।१

रामेछापय् ः

रामेछापया खनियापानी गा.वि.सया छगू विकट व लिउनेलाःगु गा.वि.स.य् ६० प्रतिशत मानन्धरत च्वंच्वंगु दु । यक्व न्हापा भोँत ख्वपं बसाई सरेजुयाः अन च्वंवःगु धइगु धापू दु । थुगु गा.वि.सया वन्ताय् खाडदेवी खुसि, योता– यन्ताय् सुनपति डा“डा व यिताय् सुनकोसी दु । थन मानन्धरतयेगु वसोवास रुपाकोट, लिड्डेडाँडा, च्यान्द्रा नेवार टोल, मन्दरघोङ लहरेमाने, लोफ्रा, सुर्केय् दुगु खनेदु । थन यक्व मानन्धरत दुसां मेमेगु जाति (ब्रह्मू, क्षेत्री, तामाङ, मगर) तयेगु शोषण व अन्याय अत्याचारय् लानाच्वंगु दु, सोझापिं मानन्धरतय्त शोषक जातितयेगु हली जुइमाःगु मखुसा गामय् च्वने मदइगु, मानन्धरतयसें आपालं दुखस्यूसां शोषकतयेगु शोषणय् लानाच्वंगुलिं यानाः हे थौंकन्हय् अनया मानन्धरतयेगु आर्थिक अवस्था बांमलाःगु अनया ज्याथःजिथि पिनिगु धापू दु ।२

थौंकन्हय् थन २०५१ सालय् पलिस्था जूगु श्री मानन्धर सेवा समाज नांगु संस्था मानन्धरतयेगु सेवा सुधारया ज्या यानाच्वंगु दु । थ्व संस्थां शोषकया विरोध यायेत शिक्षामुलक ज्याझ्वः न्ह्याका वइच्वंगु दु ।

सर्लाहीइ ः

सर्लाहीया सहितपुरय् मानन्धरतय् नीखा, नीन्याखा छे“जः दु । अमिसं थःथःगु मानन्धर थर हिइकाः श्रेष्ठ धकाः नागरिकता व मेमेगु दसिपौ काये धुंकूगु दु, तर कुलदेवता पुज्यायेत धाःसा देपुजां अपिं मानन्धर समाजय् वइ । अनया वडा अध्यक्ष नं मानन्धर खः तर अन वया नां रामहरि श्रेष्ठ धकाः म्हसिउ ।

मकवानपुरय् ः

मकवानपुरया फापरकारी सानो गँगटे धइगु गामय् न्यय्खा ख्वीखा छे“जः मानन्धरतयेगु वस्ती दु । रामेछाप खनियापानी चारय् बूम्ह चयेन्यादँ दुम्ह ज्याथः छम्ह मानन्धरं तक नं छेँ त्वःताः मकवानपुरय् वनेमाःगु बाध्यता जुल ।

सिन्धुलिइ ः

सिन्धुलीया तिनपाटन धइगु थासय् निजगढय् नं मानन्धरतयेगु वस्ती दु । थन नं नां हिलाः छेँ त्वःताः वना च्वंच्वंगु दु । थुकिया हे झ्वलय् रामेछापया पकरवास गा.वि.स उपाध्यक्ष नं मानन्धर हे खः । तर वय्कलं निर्वाचनय् जनताय् वनेत थःगु थर मानन्धर हिइकाः भक्तबहादुर श्रेष्ठ नां तयाः जनप्रिय जुयादिल । थथे छाय् यानागु धकाः न्यंसा मकवानपुर सर्लाही व सिन्धुलीया मानन्धरतसें साल्मी धकाः गिजे याइगुलिं खः धयादी ।३

भोँतय्

भोँतय् मानन्धरतयेगु ४५० खा छेँ दुसा उमिगु मिल्याः ४००० दु । मानन्धरतयेगु ख्वातुक वस्ती दुगु थी थी त्वाः मध्ये क्वबाहा, इना बहाः, असेफः तीनधारांनिसें बहीलतक नं साय्मितयेगु वस्ती न्यना वनाच्वंगु दु ।

               नेपाः देय्या इतिहास कथं मानन्धरत नेपाः देय्या आदिवासी नेवाःत जूगुलि इमिगु मुख्य लजगाः परम्परागत बु“ज्या हे खः धायेबहःजू । ई व परिस्थिति नापनापं जनसंख्या अप्वया वःगु कारणं बुँ सीमित जूगुलिं बु“ज्याया नापनापं अप्वयावःगु परिवारं यानाः मेमेगु लजगाः मज्वंसे मगात । बुँज्या याइपिं म्हो जुजुं वल । गां गामय् ला आःतक नं परम्परां निसें यानावयाच्वंगु बुँज्या याना हे च्वंगु दु । गथेकि – फय्खा, पनौति, रामेछाप, स्याङजा आदि । मानन्धरतय्सं ऐतिहासिक कालंनिसें बु“ज्या यानाः बुँज्यां लिलाइबलय् मेमेगु ज्या नं याइगु खः । २०१० सालय् के.मा.सं.या विधिवत् पलिस्था लिपा मानन्धरतय्गु आर्थिक विकास यायेत कापः थायेगु, तू क्यलाः चिकं पिकायेगुली व्यवस्थित यायेगु, वा सुइगुलिइ व्यवस्था यायेगु, थेंज्याःगु थी थी विषयसं छलफल यायेत त्वाःत्वालं प्रस्ताव वःगु सिइदु । मानन्धरतय्गु शिल्प प्रविधि लजगाःया क्षेत्रय् क्वातुक ग्वाहालि यासें आर्थिक विकास यायेगु तातुनाः २०४९ सालय् के.मा.सं. सहकारी संस्था रजिष्टर यानाः छगू सुपथ मूल्यया पसः चायेकूगु खः । व हे सालय् मानन्धर परिवारयात म्हुक“चा बुँज्या यायेगु छगू प्रशिक्षण बिउगु खःसा २०५० सालय् गुम्ह मिसा मचातय्त व २०५२ सालय् न्याम्ह मचातय्त सीपमूलक तालिम ब्यूगु दु । लजगाःया व्यवस्था यायेत के.मा.सं.या दातातसें छुं छुं कोष नं स्थापना यानातःगु दु । गथेकि – गणेशदास लजगाः कोष, रामकृष्ण–इन्दिरा मानन्धर कोष आदि ।

१. तू सियाः चिकं दयेकेगु –

               तू सियाः चिकं उत्पादन यानाः मिइगु ज्या मानन्धरतय्गु न्हापांगु धलखय् लाःगु ज्याः खः । न्हापा अप्वः यानाः स्वनिगलं पिने तू न्यानाहयाः भाजनय् सियाः गंलय् काकाः बूगु चिकं पिकयाः मीगुलिइ साय्मि (मानन्धर) तय्गु एकाधिकार हे धइथें दुगु खः ।  हरेक त्वाः त्वालय् साः दु । साः दयेकेगु सीप नं मानन्धरतय्के हे दुगु खःसा देय् न्यंक चिकं थ्यंकेगु ज्या नं साःसालं यानाच्वंगु खनेदु । स्वनिगःया हरेक थासय् साः दुसा पुखुद्यां त्वालय् धाःसा साः दुगु सी मदु । मेमेगु साः दुगु त्वालय् न्हू साः, फल्चा साः, दैसा, लाय्कू साः, चसा“द्व, वँटु साः, थँहिति साः व तँलाछि साः खः । जंगबहादुरया पालय् नेपाः वःम्ह डा. ओल्ड फिल्डं चिकं पिकाइपिं साय्मित उगु इलय् तःमि जूगु खँ न्ह्यथनातःगु दु (एच.एम्ब्रोस ओल्ड फिल्ड स्केचेज फ्रम नेपाल, भाग १ दिल्लीः कस्मोप्रकाशन सन् १९७४ , पृ १८३ व १८६) । आः वयाः छुं छुं साः जक चले जुयाच्वंगु खनेदु । स्वनिगलं पिने थिमि, किपू, ख्वप, (गोलमधि, तेखाच्व, साकोला), पनौतिइ आः तक नं साःत चलेजुयाच्वंगु दनिसा छुं छुं न्हू न्हूगु बस्तिइ नं न्हूकथं साः चले यानावयाच्वंगु दु । गथे कि कुलेश्वर, कालिमाटी आदि । छुं छुं त्वालय् न्हूगु आधुनिक मेशिन नं छ्यलाः साः चले यानाच्वंगु दु । थौंकन्हय् चिकं उत्पादन व थुकिया व्यापारय् तसकं धेंधेंबल्लाः जुयावल । परम्परागत चिकं काकेगु, साः छ्यलेगु स्वयाः न्हूगु प्रविधि भ्हउभिभच मेशिन छ्यलाः चिकं पिकायेगुलिं हे खर्च म्हो जुइगु ज्या नं अःपुइगु जूगुलिं मेमेगु जातितसें नं थ्व ज्याय् ल्हाः तयावयाच्वंगु दु सा तू चिकंया नापनापं मेमेगु चिकं प्याक यानाः बचनभ क्अबभि य् उत्पादन यानाहःगुलिं मानन्धरतय्गु साःत बन्द जुजु वंगु खः । स्वनिगलय् च्वंपि मनूतय्सं आःतक नं साय्मितय्गु बूगु तू चिकं देशी चिकं स्वयां नं अप्वः ययेका च्वंगु दनि । 

               मानन्धरतय्गु मू ज्या तू सिया चिकं दयेका मिगु मू ज्या जूसां व बाहेक मेमेगु ज्या नं याना वयाच्वंगु खनेदु गथेकी वा सुयाः जाकि दयेकाः मिइगु, तराइ नं सूर्ति न्यानाहया मिइगु व बजां दयेकाः मिइगु, कापः थायेगु, वैदेशिक ब्यापार, सौदा (आवश्यक सामान) बिइगु, वनेज्या यायेगु, राजदरवार सेवा, आदि । 

               २०२० सालं लिपावया विभिन्न उद्योग धन्दा नं सुरुजुल । थःके च्वंगु जा“गर, सीप, पु“जी, बुद्धि नापनापं परिस्थिति व थाय् अनुसारं मानन्धरपिंसं नं उद्योग व्यवसायलय् ल्हाःतयाहल । उद्योग व्यवसायलय् नांजाःपिं मानन्धर व्यक्तित थुकथं दुः १. माननीय लक्ष्मीदास मानन्धर, २. रामकृष्ण मानन्धर ।  

अथेहे २००७ साल लिपा शिक्षाया विकास नापनापं मानन्धरत शिक्ष्ँित जूलिसें विभिन्न क्षेत्रय् सेवा यायेगु सुरु यानाहल । गथेकि, प्रशासकीय क्ष्ँेत्र, विज्ञान प्रविधि, सुरक्षा, न्याय् सेवा, स्वास्थ्य,  बैंकिड्ड क्षेत्र, संगीत÷कला, आदि । 

               शिक्षाया लागाय् आःवयाः मानन्धरतय्गु स्थिति तसकं बांला । के.मा.सं.या ने.सं. १११६–११२० (२०५२–५६) तक काःगु शैक्षिक तथ्यांक कथं साक्षर प्रतिशत ७८.२९ दुसा निरक्षर प्रतिशत २१.७१ दु । उकी मध्ये झिगू तगिं तक ब्वंपिं ५१.३१ प्रतिशत, एस.एल.सी. याःपिं ८.७७ प्रतिशत, पी.सि.एल. याःपिं ९.७१ प्रतिशत, स्नातक ५.८१ प्रतिशत, स्नातकोत्तर १.९४ प्रतिशत वा ३१० म्ह, विद्यावारिधि याःपिं ०.११ वा १८ म्ह, मेडिकल डाक्टर २३ म्ह वा ०.१४ प्रतिशत, इन्जिनियर ६५ म्ह वा ०.४० प्रतिशत, ओभरसियर १० म्ह वा ०.०६ प्रतिशत, कानून ७ म्ह, पाइलट २ म्ह प्राविधिक ३१ म्ह दु । थ्व तथ्यांक न्याद“ बिकाः मुंकूगु खः ।

              मानन्धर धैपिं नेपाःया आदिवासी जाति खः धइगु ख“ मानन्धर समुदायया प्राचीनता, उमिगु पुर्खायागु थीथी देवस्थल उत्पत्ति यागु इतिहास नाप स्वापू दुगु हे थ्वया मू दसि धायेमाः । मानन्धरतय्गु आपांलं लोक धापू वा किंबदन्ति दु गथेकि गुह्येश्वरी व पशुपति क्षेत्र न्हापां मानन्धर वर्गं हे पत्ता लगेयाःगु वा खंकूगु किंवदन्ती दु । कंकेश्वरी, लुमधि द्यःयागु उत्पत्ति लिसें स्वाःगु किंवदन्ति कथं छम्ह मानन्धर (व“तुत्वाःया सिंचा खलः) किसानं ल“य् ख्वयाच्वंम्ह मिसा मचाया रुपय् भद्रकाली लु“मरि अजिमायात लु“या मरि बियाः ह्ययेकाः येँय् हःगु, चण्डेश्वरीया बरप्रसाद कायेखंम्ह छम्ह मानन्धरं पशुपति नाथयात छगू मुखी रुद्राक्ष छाःगु थेंज्याःगु थी थी जनश्रुति आःतक नं न्यनेदु । अथे हे मरु गणेद्यःया न्हापां दर्शन याःम्ह ये“ मरुत्वाःया छम्ह मानन्धर धइगु लोक धापू कथं थुपिं लिच्छिविकालीन धइगु ख“ प्रमाणित जूवः । कंकेश्वरी, अशोक विनायक, भद्रकाली आदि देव देवीपिं लिच्छवि जुजु गुणकामदेवं निर्माण यात धइगु इतिहास दुगु व मानन्धरतये सन्ततितय्सं आःतकं अशोक विनायक, कंकेश्वरी, भद्रकाली आदि लिच्छिवि जुजुपिंसं पलिस्था यानातःगु देगः थःगु पुर्खां खंकूगु व दयेकूगलिं जुयाः अपिं (मानन्धर) लिच्छिवीतये जीवित सन्तति जुइमाः धइगु ख“ नं स्पष्ट सीदु । उकिं मानन्धरतयेसं थःगु समूदाययात मल्लत स्वयाः चीधं वा नेपाःमि पुचलय् चीधं, चीमि धइगु भावना तयेगु पाय्छि मताः, मजू । थथे हे झिंनिद“य् छक्वः भिंद्यः पुजाय् व द“य्दसं पशुपतिनाथ मांद्यःया छ्यंनय् बुद्धया मुखः (मुकुट) पुइकेगु (मूखः अष्टमी), लुति अजिमाया पीठय् फाया ला तयाः कय्ता पुजा सिमधःपि मस्तय्त मरःजा (मलःजा) नकेगु थें ज्याःगु ज्याय् मानन्धरतयेगु मुख्य भूमिका दु । थुगु प्रचलन झीसं आःतक नं यानावया च्वनागु हे दनि ।५

               भाजु ठाकुरलाल मानन्धरजुयागु धापू कथं मानन्धर तयेगु मू थाय्बाय् वा उत्पत्ति स्थान ख्वप (वा यक्व सइगुलिं भातगाउ“ धाःगु खः) व अमित मान्धुर धायेगु याः । लिच्छवी व मल्ल जुजुपिनि शासन कालय् जुजुपिं तातापाक जंगलय् शिकार (अहल) वनीबलय् व लडाइ (हथाल) वनीबलय् देय्या राष्ट्रिय हलिं ध्वा“य् ज्वनाः न्ह्यःन्ह्यः न्ह्यलुवा जुयाः ल“ क्यनीपिं वनीपिं नापं थाय् थासय् वासं च्वनीबलय् मानन्धरतय्सं हे समेना, पाल, पण्डाब ग्वयेगु ज्या याइपिं खः धयादी । अथेहे  वय्कलं धइदी – ‘‘सिकन्दर भारतय् हमला याःवंबलय् मिनान्दरत (मानन्धरत) न्ह्यःने तयाः युद्ध याःवल । उमिसं युद्ध ध्वजा ज्वनाः न्ह्यःने च्वनाः युद्धयात माःगु दापू (ःभबकगचझभलत) या ज्याया हिसाव यानाबिइगु, लिपा सिकन्दर ग्रीसय् लिहां वन । मिनान्दरतय् छपुचःनं अन हे त्वःता थकल । व हे मिनान्दरत थन नेपालय् दुहांवल । इपिं कालिगढत खः, इपिं झी साय्मित हे खः । अथे हे मानन्धरतयेगु बारे मेगु छगू नं न्ह्यइपुगु किंवदन्ति वा धापू दु ।  मेगु ख“ ग्रीसया छथ्वः मिनान्दर जातियापिं मनूतसें नं अन थःगु मू लजगाः कथं चिकं दयेकेगु, पिकायेगु हे ज्या याना वइच्वंगु दु । तर थुकिइ सत्य व तथ्यगु दसि प्रमाण मदुगुलिं थ्व ख“ केवल परिकल्पना (ज्थउयतजभकष्क) जक खः धायेछिं । भारतया नांजाःम्ह इतिहासिकार भाजु गोकुल चन्द्र मलहोत्रजुया धापू कथं सिकन्दर थें तुं ग्रीसया जुजु मिनान्दर थः आपालं लडाकू ज्वनाः भारतय् हताः याःबलय् अबलय् जुजु मिनान्दर भगवान बुद्धया सिद्धान्तं प्रभावित जुयाः थःनं बुद्धया शरणय् वनाः बौद्ध भिक्षु जुलसा वया लिसे वःपिं लडाकूत नं बौद्ध जुयाः भारतय् हे च्वनाः छ्वत उपिं मिनान्दर व वया मनूत हे लिपा नेपालय् वयाः मानन्धर जूवःगु खः धइगु धापू दु । न्हापान्हापा ग्रीसय् नं यःसिं थनेगु संस्कृति दु व संस्कृति भारतय् वल, भारतं नेपाः वल । ग्रीस व भारतय् यःसिं थनेगु संस्कृति ल्वःमंका छ्वये धुंकल तर थन आःतकं मानन्धरतसें ल्यंकातःगु दनि धकाः संस्कृतिविद् भाजु सत्यमोहन जोशीजुं के.मा.सं.या ५२ द“ बुदिं समारोहलय् कनादीगु थन लुमंके बहःजू । तर यःसिं थनेगु संस्कृति ग्रीसं वःगुमखु धइगु झीके यक्व सत्यतथ्यगु ख“त लुइके फु । गथेकि ख्वपया यःसिं थनेगु ज्या लिच्छवि जुजु शिवदेवया पालय् थःम्ह गुरु शेखर आचाजुयात थम्हं मिसा नररुपी अजिंगर रुप छकः स्वयेगु इच्छा व्यक्त याःगुलिं शेखर आचाजुं मन्त्र यानाः जाकि छम्हू थःमिसाया ल्हातय् बियाः अजिंगर रुप काःबलय् थःमिसा ग्यानाः बिसिउ“ वनाबिउबलय् अजिंगर सित, उकिया हे लुमन्तिइ थःम्ह गुरु जूगुलिं जुजु शिव देवं नं अजिंगर व अजिंगरनीया झ्वाता (चित्र) यात द“य्दसं चैत्र मसान्तबलय् ख्वपय् यःसिं थनाः बैशाख १ गते क्वःथलेगु चलन दु । थुबलय् रथयागु व्यवस्था मदुनि । जात्रा निन्हु हे जक खः । थ्व हे यःसिं थनेगु जात्राय् खिपः चिइगु ज्या उबले निसें हे ख्वपया साय्मितय्सं यानावयाच्वंगु इतिहास झीगु न्ह्यःने दु ।

               ऐतिहासिक दसिया लिधंसाय् मानन्धरतय्गु बारे न्हापां न्ह्यथनातःगु ने.सं. ३५७ यागु चा“गु नारायणया अभिलेख खः । उकिइ ‘उदैश्री मानधरीं थः मां बौ व पूर्वजया नापं फुक्क प्राणीया उध्दारया लागि उगु गुथि तयातःगु खः ।

       ने.सं. ४८५ या ताडपत्रय् अमरसिं मान्धुर धकाः न्ह्यथंगु (जुजु जयार्जुन देवया इलय् यागु) दु । नेपाःया न्हापांगु वंशावली गोपालराज वंशावलीइ ने.सं. ४९६ सं जगत मान्धुरं वन्ता (पूर्व) लागाय् चपा¥ह नांया चपाः छे“ दयेकूगु ख“ न्ह्यथंगु दु ।

‘           सालमि’ ख“ग्वः न्ह्यथनातःगु दकलय् न्हापां ने.सं. ७२० यागु ताडपत्र खःसा लिच्छबिकालय् सांगाया अभिलेखय् तैल्यशाला धकाः न्ह्यथना तःगुलिं अबसांनिसें साय्मितय्सं चिकंसाः दयेकाः चिकं उत्पादन यायेगु ज्या याना वइच्वंगु खनेदु ।

          मानन्धरतसें न्हापांनिसें हे चिकं साः दयेकाः काकाः चिकं पिकायेगु ज्या यानावइच्वंगुलिं अमित सालमि नामं नं नांजाः । लिच्छबि कालय् सांगा लागाय् निगू प्यंगू चिकं साः दयेकातःगु व अनं चिक. उत्पादन जुइगु ख“ उगु इलय्यागु अभिलेखय् च्वयातःगुलिं लिच्छबि कालय् सांगाय् चिकं उत्पादन यायेगु ज्या साय्मितसें यानावःगु अनुमान यायेफु । अय्नं सालमि ख“ग्वः बारे न्हापां न्ह्यथंगु धाःसा ने.सं. ७२० यागु छगू ताडपत्रय् वःगु दु । गुकी ख्वप, पनौती, भ्व“तया मानन्धरतसें छगू सामाजिक नियम दयेकूगु ख“ न्ह्यथनातःगु दु ।

         तू चिकंया उद्गम स्थल सांगा धकाः इतिहासं क्यनाच्वंगु दु । सांगाया अप्वः स्वापू भो“त (बनेपा) नाप दु । भो“तय् जक झिंच्यागू साः दु । उकिइ मध्ये कोतसाः, क्वःनेसाः क्वमाःसाः आदि ।

        मानन्धरतसें परम्परांनिसें ताहाःईतक थःगु मू लजगाः (व्यवसाय) कथं नालाकया वैच्वंगु तू सियाः चिकं उत्पादन यायेगु ज्या, साय्मि, सालमि वा साःमि ज्या याना वैच्वंगु खः धैगु ख“यात क्वय् न्ह्यथनागु सांगाया अंशुवर्माया अभिलेखं नं पुष्टि याना ब्यूगु दु ।

           थ्व अभिलेख प्रतिलिपि पूर्णिमा ७ ल्याखय् छापय् जूगु दु । ख्वपं निक्वय् तापाक सांगा बजारं वन्तापाखे बु“इ लूगु छगू लिच्छविकालीन अंशुवर्मा सम्बत ३२ या लिच्छवि  महासामन्त जुजु अंशुवर्माया थ्व शिलापत्रया अभिलेखय् ‘‘तैल्यशाला’’ धइगु ख“ग्वः न्ह्यथनातःगु दु । उगु इलय् चिकं उत्पादन याइगु केन्द्रीय थाय् ख्वप व भोंदेय्या दथुइ सांगा लाः । उगु अभिलेखय् तैल्यशाला जक मखु, थ्व थाय् ‘‘शड्डाग्राम’’ धकाः नं न्ह्यथनातःगु दु । सायाद थन चिकंया ज्या जक याइगु, साः यक्व दुगु थाय् जूगुलिं थ्व थाय्यात सांगा धाःगु जुइमाः । थुकिइ चिकंयागु कच्चा पदार्थ हाम्हू“ व कुम्हू“ व चिकं १२ घःया ख“ दुथ्यानाच्वंगु दु । सांगाय् च्वंपिं चिकं सिइपिंत वा चुं छाइपिंत हःपाः बिइगु लागि जुजु अंशुवर्मा उगु अभिलेखय् हाम्ह“ूया (हामोया) १२ फा चिकं व कुम्हूँया ५ कर माफी मिनाह याःगु ख“ न्ह्यथनातःगु दु ।क अंशुवर्मा संवत ३२ या सांगायागु अभिलेखं सांगा चिकं उत्पादन याइगु छगू महत्वपूर्ण थाय् खः धइगु सिइदु । अन साय्मित दु । सांगाय् यक्व यक्व हे साः दु धइगु खँ ज्याथःजिथिपिंसं न्यना, कनातःगु जुयँच्वन । थांैकन्हय् अन साः मदये धुंकल । थुगु लिच्छविकालया अभिलेखय् मानन्धरतयेगु बारे छुं ख“ न्ह्यथना मतःसां लिच्छविकालीन अंशुवर्मा सम्बत ३२ या “तैल्यशाला” ख“ग्वःलं साय्मि वर्गया बारे छुं ख“ सिइकेफु । थुकिं लिच्छवी कालय् सांगाय् चिकंया बनेज्या बांलाक न्ह्याना च्वंगु व उकिइ मानन्धरतसें हे ज्या याःगु खः धइगु ख“ अःपुक थुइकेफु ।

          मल्लकालया जुजु जयस्थिति मल्लं दयेकूगु सामाजिक नियमय् चिकं उत्पादन यायेगु व फलेचा दयेकेगु ज्या भाला बियातःगु दु । ख्वपया मानन्धरतय्सं चिकंया ज्या बांलाक याये सः धइगु ख“ अनया छगू त्वाःया नां साःक्वला जूगुलिं सीदु ।३

         अथे हे हनेबहम्ह अन्वेषक भाजु जीतबहादुर मानन्धरया कथं मानन्धर व साय्मि ख“ग्वःलं नं मानन्धरतयेगु सीपया स्वापू यान्त्रिक, इन्जिनियरिड्ड, निर्माण व नापतौलनाप सम्बन्धित जू धायेछिं । छुं नं छुं नापो धारण याइपिं जूगुलिं अमित मानन्धर धाःगु खनेदु । थज्याःगु सीपया विकास संभवतः सालय् च्वनेगु ज्यां जुइफु । छाय्धाःसा साःया ज्या यान्त्रिक खः, व साःया द्यः विश्वकर्मा (भैलःद्यः) धइम्ह नं यन्त्रनाप स्वापू दुम्ह द्यः खः । सालय् च्वनाः चिकं काकाः बूगु चिकं पिकयाः मीपिं जूगुलिं थुमित सालमि धाःगु खः । ४०५ द“ न्ह्यः ने.सं. ७२० फाल्गुण सुदि ११ या मानन्धरतयेगु रितिथितिया बन्देज च्वयातःगु छगू ताडपत्रय् (भोंतया ज्ञानकाजी खिं मानन्धर याके दुगु) सालमि ख“ग्वः छ्यला तये धुंकूगु खनेदु ।४

       अथेहे नेपाःया इतिहासय् मानन्धरतय्गु नां न्ह्यथनातःगु मेगु अभिलेख ने.सं. ४८५ यागु खःसां नेपाली जनमानसय् थ्व वर्गयात न्हापांगु प्राचीन समुदायया जनजाति आदिवासीया रुपय् स्वीकार याना वयाच्वंगु दु ।

          भाजु ठाकुरलाल मानन्धरया धापू कथं मानन्धरया अर्थ थुकथं कैतःगु दु ः– “मान” धैगु नाप व “धर” धैगु ज्या याइम्ह वा नापय् यायेगु ज्याभः ज्वनीम्ह मनू जूगुलिं मानन्धर धैपिं नापतौल ज्या याइपिं वा बनेज्या याइपिं खःसा मेगु अर्थय् छे“ दय्केबलय् दाना स्वइपिं कालिगढी ज्या याइपिं खः । उकिं हे जुइमाः मानन्धरतय्सं ऐतिहासिक परम्परांनिसें हे तू सियाः चिकं दय्केगु, ये“याः नखलय् यःसिं थनेगु कुमारी खः बेतं चिनाः दयेकेगु, तगिंतगिं मत च्याकेगु ग्वोदां ग्वयेगु, कुमारी खःया इलां प्यनेगु, ये“याःबलय् न्हाय्पं कथिया सर्पथें नीछकु ताहाकःगु बौमतय् पाल्चा च्याकाः देय् चाःहीकीगु, बौमत दय्केगु थें ज्यागु थाकुगु इन्जिनियरिड्ड ज्या परम्परानिसें न्ह्याका वइच्वंगु व्यवहारिक ज्वलन्त दसु झी सकसिगुं न्ह्यःने दु ।                  जयस्थिति मल्लयागु नीति नियमय् नं थुकथं च्वयातःगु दु ः– मानन्धरतसें चिकं पिकायेगु, चपाः फल्चा दयेकेगु, द्योया रथ दयेकेगु ज्या यायेमाःगु ख“ न्ह्थनातःगु दु ।१ अथेहे नांजाःगु इतिहास गोपालराज वंशावलिइ नं “ने.सं. ४९६ कार्तिक पुन्ही कुन्हु दयेकूगु आकाशभैरवया चपाह« (चपाःछे“) लिसे ज्याख“य् स्वापू दुम्ह जगत मानन्धर धइम्हेसिनं छगू विशेष प्रकार यागु आवासगृह (चपाःछे“) दयेकूगु धकाः स्पष्ट नक्सां न्ह्यथनातःगु दु ।२  अभिलेख व ताडपत्रय् सम्बत दःसां थ्व स्वयाः यक्व हे न्हापा नेपाः गालय् साय्मि (मानन्धर) दु धइगु ख“ थी थी जात्रा व रीतिरिवाजं नं सिइके फु । 

            परापूर्व कालंनिसें हे न्ह्यसः नायोया पाखें थी थी सांस्कृतिक ज्याभ्mवःया लागि थी थी थासय् २५ पी बु“ तयाःतःगु जुयाच्वन । भ्वय् नकाः व दैदस्तुर पुलाः यायेमाःगु पर्व पर्वया सांस्कृतिक ज्याभ्mवः पुलांम्ह न्हयसः नायो भाजु प्रेमनारायण मानन्धरया पर्चाय् च्वयातःकथं थुकथं दु –

१) कविन्द्र जयप्रताप मल्लया पालंनिसें स्वयम्भु प्रतापपुर व अनन्तपुरया देगलय् गथुतय्सं सख्वाः पाइबलय् व महांतय्सं पुलुं त्वपुइगु कतिंपुन्ही कुन्हु खः च्यू वनेगु ।

२) त्वाःत्वाःया १२ गू साःया विश्वकर्मा द्यः पुजा यानाः साःपतिं २४ म्हेसित भ्वय् नकेगु ।

३) द“य्दसं अक्षय तृतिया कुन्हु देगु तलेजुइ पताः तइबलय् खः च्यू वनेगु ।

४) मिलापुन्ही (पौषसुदी १५) कुन्हु चांगु नारायण हइबलय् मू चुकय् च्याकीगु सि“ प“चिनेगु ।

५) मोहनीबलय् मूचुकय् ध्वा“य् थ“ वनेगु

६) तलेजुइ अखण्ड मत च्याकेत लछिया १५ माना चिकंया दस्तुर पुलेगु ।

७) दुमाजु द्यःया जात्राय् साःपतिं १/१ पु चिलाख च्याकः वनेगु ।

८) कुमारी चुकय् च्याकेत दछिया खुफा चिकं पुलेगु ।६

थुकथं हे मानन्धरतय्त वंघःया आजुद्यः व बाकादेय् आजुलिसे नं क्वातुगु स्वापू दु वा स्वाकातःगु ख“ थन न्ह्यथनेबहःजू छाय्कि बाकादेय् आज्जुया पलिस्था याःपिं व पाःलाः नं साय्मित हे खः । खतुं इतिहास व संस्कृतिया विद्वान भाजु भुवनलाल प्रधानजुया छपु च्वसुइ (“ईन्द्रचोकको घडा” गोरखापत्र, काठमाडौं २०३७÷४÷४ ) बाकादे इन्द्रचोकं सुरुजुइगु थ्व नां आः तक नं दनिगु, आकाश भैरवया न्ह्यःने भचा दक्षिण पाखे लाःगु गल्लि धर्मपथया रणमुक्तेश्वर तकया लागायात बाकादे धाइगु, अन न्हापा बाका भैरवया छे“ नं दुगु व जुजु यक्ष मल्ल (थ्यंमथ्यं वि.सं. १४८५–१५३६) या पालय् बाकादे निर्माण जूगु धयागु ख“ न्ह्यःब्वनातःगु दु ।

पचली भैरवयात दक्षिण कोलिग्रामया जुजु नालातःथें पचलीयाथें हे त्यपय् भैलः ख्वाःपाः दुम्ह बाकादेय् आजुयात ये“या बच्छि दे (बाखादे, बाकादे) या अधिपति धाइपिं नं मदुगु मखु । व“तुया भाजु भाइनारायण मानन्धरया धापूकथं बाकादेमि मानन्धरतये मूलम्ह दुगुद्यः योगाम्बर ज्ञानेश्वरी (म्हय्पि अजिमा) खः ।

पन्ना मानसिंह मल्लयाके च्वंगु ताडपत्रय् श्री क्वाथ तलबोटोल चोछे“ गृहाधिवासिन कनिष्ट पिता मानंध्र जके वीज व भ्राता पुत्र मानंध्र लंगु सिंहया नां दुगु संवत ५९१ श्रावण शुक्ल प्रतिपदाया ताडपत्र, यंताछे“ गृहाधिवासिनं मानंध्र जय रुपया नां दुगु ५९२ वैशाख शुक्ल नवमीया ताडपत्र व मानंध्र गुनासिंहं श्री भीमसेन भट्टारकयाके १४ झिंपितका दां त्यायेकाःगु न्ह्यथनातःगु संवत् ६९८ कात्तिक वदि २ या ताडपत्र ब्वने दुगुलिं यानाः क्वाथ बहाल भिंद्यः त्वाःया बस्तिइ न्हापा न्हापा मानन्धरत आपालं दुगु व अथे जुयाः अन आगं व साः दुगु ख“ अःपुक धायेफु । न्हूसाःया सुलिंं खलः व तब्वोयापिं मानन्धरतये भिंद्यः त्वालय् आगं छे“या नापं आगं नं दु । आः थौं तक नं मोहनीया चालंकुन्हु पायो (खड्गयात्रा) पिथनेगु ज्या जुया च्वंगु दनि ।

अथे हे भिंद्यःया झिंनिद“य् छक्वः गुप्तवास च्वनीबलय् वय्कःपिनि छे“जःया छम्ह व ज्यापुतये छे“जःपिनि छम्ह यानाः निम्ह भिंद्यःया पाःलाः जुइगु खः । भिंद्यःया जवय् च्वंगु सुलिं खलःया थःगु हे थासय् साःद्यः पुज्यानाः घोडाजात्रा कुन्हु मह«ःजा नकेगु परम्परा आःतकं दनि । 

        थँहितिइ निगू,मरुइ चिलाछे“य् छगू, दैसाःलय् छगू, तःबहिलय् छगू, न्हूसाःया सुलिं खलःतये छगू ।७

        मध्यकालय् मानन्धरतसें आपालं कृतित तइथकूगु दु, गथेकि ः स्वयम्भूया प्रतापपुर व अनन्तपुर ल्ह्वनेज्या (मर्मत) व जिर्णाेद्धारया इलय् खः चिइगु, द“य्दसं अक्षय तृतीया कुन्हु तलेजुया खः चिइगु, मिलापुन्ही कुन्हु चा“गु नारायण द्यःयाथाय् च्याकीगु सि“ मिलेयाना तयेगु, तलेजुइ अखण्ड मत च्याकेत चिकं बिइमाःगु, कुमारी चुकय् मत च्याकेत चिकं बिइमाःगु आदि परम्परा दु । थ्व हे नापनापं मानन्धरतसें थी थी गुथि स्वनेगु, द्यःगलय् ग“या नापं थी थी हलंज्वलं छाय्गु, द्यःगः सतिक फल्चा दयेकेगु वा देगलय् वनेगु ल“य् वा त्वथलय् ल्वह“तं सिइगु आदि ज्या नं मानन्धरतसें याना वइच्वंगु दु ।

         पृथ्वीनारायण शाहं नेपाःया एकीकरण यायेधुंका मानन्धरतय्तं सालमिया नामं अप्वः नां जाल नापं ने.संं. ९७४ (बि.सं. १९१०) या न्हापांगु मुलुकी ऐनय् आधिकारीक रुपय् थुगु जातियात सालमि धाःगु दु । अथे हे थुमित गथु, कौ, छिपा, पु“, दुइ“ व खुसःलिसे समानान्तर कथं छगू हे दर्जाय् तयातःगु दु । थ्व व्यवस्था लिपा तक नं थातंहे च्वनाच्वंगु सिइदु ।

        उगु इलय् नं मानन्धर परिवारया छुं विशिष्ट मनूतय्के दैवी शक्ति दुगु ख“ न्ह्यथनातःगु दु । गथेकि तहबिलया धमनां साय्मि (धर्मनारायण) यात अशोक विनायक (मरु गणेद्यः) या अवतारया कयातःगु दुसा दक्षसालय् च्वंम्ह मत्यं साय्मियात थःगु दैवी शक्तिं कंकेश्वरीया (कंग अजिमा)या पीथं कवंचां छे“य् थ्यंक तःवयाः हानं लिहां वनीगु लोक धापू थौंतक नं न्यने दु ।

         चिकं पिकायेगु व द्यः खः चिइगु, देयेकेगु ज्याया नापनापं मानन्धरत बनेज्याय् नं निपूर्ण जूगु खनेदु । ल्हासाय् बनेज्या यायेत वनीपिं नेवाः महाजनत मध्ये छुं छुं मानन्धरत नं दु । अथे हे नेवाः महाजनत मध्ये छुं मानन्धर नं खः । अथे हे राणा कालय् जुजु खलः व राणा खलःतय्त माःगु वस्तुत सौदा बिइगु ज्या नं मानन्धरतसें याःगु खः ।

          मुलुकी ऐन आदि थी थी कथंया दस्तावेजय् सालमि धकाः न्ह्यथनातःगु खःसां नं राणा कालीन छुं दस्तावेजय् मानन्धर ख“ग्वःया उल्लेख जूगु दु नापं लिपांगु राणा कालय् सालमिया पलेसाय् मानन्धर ख“ग्वः हे अप्वः छ्यलातःगु खनेदु ।

             नेपाःया आर्थिक इतिहास पूवंक म्हसीकेत तहबीलया अध्ययन मयासें मगाः । बैंक मदुगु उगु इलय् भारतय् ध्यबा छ्वयेगु ज्या साहू धर्म नारायणपिंसं यानावःगु दसिया भ्वं लुयावःगु दु । उगु इलय् संभवतः छगू जक तःधंगु बनेज्या कुथि (द्यगकष्लभकक जयगकभ) व हे तहबील जुइफु । वैदेशिक बनेज्या सुथां लाकेत उगु इलय् तहबीलयापिंसं येंनिसें भारतय् तक नं थाय् थासय् कोठीत नीस्वनातःगु व बेतियाय् हुण्डी छ्वयेगु ज्या यानाच्वंगु खः । जुजुपिनि शिकारयात माःमाःगु नयेगु व मेमेगु जिन्सी सामानत फुक पुरेय् याना वइच्वंगु दसिया रुपय् वि.सं. १९१२ सालय् साहू धर्म नारायण मार्फत सम्पूर्ति जूगु थी थी सामानया धलः यात कायेछिं ।

          अथे हे महाराज जंगबहादुर वय्कःया किजापिं व एकहट्टि कयाच्वंम्ह नेवाः साहू धर्म नारायणं सन् १८६६ या अगष्टय् चीनय् वंगु दूतमण्डल नापं यक्व अफिम, कापः, मसला आदि छ्वःगु ख“ बृटिश रेजिडेण्ट कर्णेल जी राम्सेया रिपोर्टय् न्ह्यथनातःगु दु । अथे हे ज्ञानमणि नेपालया सफूतिइ वि.सं. १९१६ पाखे ‘सीमा अधिकृत सुब्बा धर्म नारायण’ धकाः न्ह्यब्वयातःगु दु । छगू सरकारी पौ कथं सिंहसतःया पसल्या तयेके बाः कयाः मरु गणेद्यःया पूजा यायेत व जात्रा न्यायेकेत महाराज जंगबहादुरं धर्म नारायणयात उगु सतःया तैनाथ हे बियातःगु खनेदु । अथे हे ये“ देया कोथुसाः, दैसाः, फल्चासाः, न्हूसाः, तंलाछि साः, थ“हितिसाः, यपुतालसाः, व व“तुसाः ये“या च्यागू सालं हितिचोकया तू कयाः चुं छायाः रकमया रुपय् चिकं पुलेमाःगु पुलांगु थिति मदया वंगुलिं वया पलेसा उगु हे च्यागू त्वाःया रकमं मरु गणेद्यःया गुथि तयाः धर्म नारायणयात लःल्हाना ब्यूगु ख“ वि.सं. १९१० यागु छगू लालमोहरय् च्वयातःगु दु । थुकथं च्यागू साःया व्यवस्था नं प्रधानमंत्री जंगबहादुरं थः हे न्ह्यचिलाः यानाब्यूगु खनेदु ।

          च्वय् न्ह्यथनागु खं जंगबहादुर व धर्म नारायण दथुइ बांलाःगु स्वापू दु धइगु सीदु । धर्म नारायण छम्ह तःमिम्ह साहु उकिसनं जंगबहादुरया पासा व जंगबहादुर व सरकारयात नापं त्यासा बीम्ह जूगुलिं उमि दथुइ थुकथंया स्वापू दुगु जुइमाः । धर्म नारायणया बौ धिन्नारां, बाज्या विष्णु श्री, तापाःबाज्या तःह«ी व घा“य्घा“य् बाज्या हरिनारायण व वय्कःया ककापिंलय् धन, विष्णर (विन्नर) शिव व थाकुभन अथे हे वय्कःया काय्पिं हर्कनारायण, रामनारायण व कुवेर सिंह धइगु भाजु मुक्ति बहादुरं लःल्हानादिइगु रिपोर्टय् दु । धर्म नारायणया रामनारायण पाखें याम्ह छय् गणेशदास वि.सं. १९२६ साल जेष्ठ वदि पंचमी शुक्रवाकुन्हु बूम्ह जूगुलिं वय्कःयात तसकं चीधिकःबलय् हे सुब्बा दर्जा बियातःगु ख“ न्यनेदु ।८

        मध्यकालया शिलालेख व ताडपत्रय् मानन्धर वा साय्मि जातिया रुपय् आपालं खनेदत तर थुगु वर्ग च्वय्या पदय् थ्यंगु छुमां मलू । थुगु वर्गयात न्ह्यथनातःगु ताडपत्र फुक जगा न्यायेमीगु लिसे स्वापू दुगु जक दुसा शिलालेखत धाःसा हानं फुक धइथें धार्मिक ज्यालिसे स्वापू दु । प्रताप मल्लया शासन कालय् ने.सं. ७८४ फागुन महिनाय् पलिस्था जूगु चाबही गणेद्यःया शिलालेखय् विश्व देव मानन्धरं गणेद्यःया पूजा यानाः गजू छाःगु ख“ न्ह्यथगु दु ।ख उकिया सच्छिद“ लिपा जयप्रकाश मल्लया इलय् पलिस्था जूगु स्वयम्भूया शिलालेखय् धनेश्वर मानन्धर व वया छे“जःलं थुगु लोकय् सुख व परलोकय् मोक्षया मनंतुनाः स्वयम्भू पाखाय् लोह“तं सियाः ल“ दयेकूगु ख“ न्ह्यथनागु दु ।ग थुगु शिलालेखं मध्यकालय् मानन्धर वर्ग, धार्मिक ज्याय् दुथ्याःपिं प्रतिभाशाली वर्ग खः धइगु ख“या दसि जुइफु । मालावं वन धाःसा थज्याःगु शिलालेखत अझ मेमेगु नं लुइतिनि । उकिया लागि अनुसन्धान मयासें मगाःगु जक मखु लिबाये नं धुंकल ।

         येँयाः नखःया इलय् कुमारीया रथ सालायंकीगु ये“ देसय् शहरया मूमूथासय् मानन्धरतसें थः सीपिनि छे“ जःया नामय् मत च्याकाः मत तयाः चाःहिलीगु प्रथा मध्य कालय् सुरु जूगु धाइ । थुकिं सिइदत कि मानन्धरतयेगु बस्ति  शहरी लागा दुने दुगु धइगु ख“या दसि दु । थुलि जक मखु मानन्धरतयेगु ज्या लागा कथं दुगु लाय्कूसाः, न्हूसा, चसां, फल्चासाः थाय् उगु इलय्या लाय्कूया सत्तिक दुगुलिं मानन्धरत उगु इलय् प्रमुख वर्ग मध्ये खः धकाः विश्वास यायेफु ।

        पृथ्वीनारायण शाहया शाहवंश वयेधुंकाः मानन्धरतयेगु मू लजगाः चिकं काकेगु वाहेक मेमेगु ज्याय् नं दुथ्याःगु खनेदु । दसुया लागि ल्हासाय् बनेज्यायेगु ज्याय् नेपाःमिपिनिगु दथुइ मानन्धरतय्गु नं न्ह्यथनेबह कथं ब्वति दुगु सिइदत । उगु इलय् सरकारी कर्मचारीया रुपय् नं मानन्धरतयेगु ख“ न्ह्यथनातःगु दु । जंगबहादुर प्रधान मंत्री जुयाच्वंगु इलय् येँ तबहील चिकंमुगःया धर्मनारायण मानन्धरं नेपाःया इतिहासय् तःजिगु भूमिका म्हितूगु खनेदु । जंंगबहादुर, साहुं क्यंगु इलय् त्यासा पुले मफया च्वंबलय् धर्म नारायण मानन्धरं त्यासा पुलाबियाः जंगबहादुरयात साहुया ल्हाःतं मुक्त याःगु धइगु ख“ न्ह्यथनातःगुया नापं पटनाया नेपाल सरकारया यला कोठीइ धर्म नारायणया नं हिस्सा दुगु व नेपाल व स“देय्या दथुइ हताः जूबलय् वय्कलं नेपाल सरकारयात दां त्याय् बिउगु ख“यात उबलेया दस्तावेजतसें प्रमाणित याः ।घ थुपिं फुक ख“यात ध्यान तयाः जंगबहादुर प्रधानमन्त्री जूगु इलय् नेपालय् वःम्ह डा. ओल्ड फिल्डं चिकं पिकाइपिं साय्मित उगु इलय् तसकं तःमि जूगु ख“ न्ह्यथनातःगु दु ।ङ

          राणाकालय् मानन्धरत थी थी व्यवसायलय् दुथ्याःगु खनेदु । गुम्हं मानन्धरतसें राणातय्त जाकि नापं मेमेगु नसा ज्वलंया ‘‘सौदा’’ बीगु ज्यायात । गुम्हेसिनं खुद्रा बनेज्याय् दुथ्यात । गुम्हं मानन्धरत प्राविधिक ज्याय् (घडी दयेकेगु, राणातयेगु दरवारय् थःत दुथ्याकूगु खःसा गुम्हेसिनं घरकाज अड्डा (प्रधानमन्त्रीया रेखदेखय् ततःधंगु भवन दयेकेगु ज्याकुथि) या ज्याय् राणा इन्जिनियरया अन्तर्गतय् च्वनाः भवन दयेकेगु ज्या नं यात । भीमसमशेरया पालय् मानन्धरत बनेज्याय् गुलित सफल खः धइगु ख“या पुष्टिइ ये“ ‘‘कान्तिपुर’’या बजाः भाः द“य्दसं थी थी नसा ज्वलंया न्यायेमीगु भाः क्वःछीपिं प्यम्ह प्रमुख व्यापारीपिं मध्ये स्वम्ह ला मानन्धर हे दुगु खः । उपिं खः – हिटी चुकया सुब्बा गणेशदास मानन्धर, प्याफःया जीत नारायण मानन्धर व व“तुया रत्ननारायण मानन्धर ।च थ्व हे कारण जंगबहादुरया इलय् नेपाः वःम्ह आम्ब्रोस ओल्ड फिल्डं मानन्धरतय्त ‘‘धनी ब्यापारी बर्ग’’ या नां बियाथकूगु दु । तर अथे धायेवं तुं फुक मानन्धरत तःमिपिं धायेत्यनागु मखु । उगु इलय् आपालं मानन्धरत तसकं चीमि, गरीबीया रेखाक्वय् म्वायेत नं बँध्य जू ।

सामाजिक संस्कार व सुधार

धर्म

मानन्धरत प्राचीन ऐतिहासिक कालंनिसें हे थःगु मौलिक नेवाः सांस्कृतिक धर्मय् पूवंक आस्था व श्रद्धा दुपिं धर्मभिरु जाति खः । उकिं मानन्धरत नेवाः तयेगु थी थी सामाजिक, रितिथिति, तजिलजि, संस्कार, सांस्कृतिक ज्याख“, नखः चखःत नापं धर्मय् सहिष्णुता, हिन्दू, बौद्ध धर्म लिसे क्वातुगु स्वापू दु । मानन्धरतयेगु थी थी गुथि, पूजा, दिगु पुजा (कुलदेवता) पाखें मानन्धरतय्त संगठित यानाः अमिसं थी थी तजिलजि थातं तयाः परम्परांनिसें न्ह्याका वइच्वंगु दनि । नेवाःत थी थी द्यःयात पुज्यायेगु जक मखु न्हिथं छे“ज्याय् छ्यलेमाःगु तुफि, हासा, घः, लोहमा हलंज्वलंया नापनापं ज्या यायेमाःगु ज्याभः लभःकवःयात जक मखु थःयात (मनूयात) हे द्यः भाःपियाः म्हपूजा तकं यायेगु जीवन दर्शन दुपिं खः । थपिं बुसांनिसें मसीतल्ले तक नं अले सीधुंकाः तकं द्यः भाःपाः पुज्यानाः हना वइपिं जाति खः ।

लिच्छवी ठकुरी१ समुदाय बुद्धयागु इलय् हे बौद्ध धर्मयात नालाः काइपिं जूगुलिं नेपाःया बृषदेव, प्रचण्डदेव, नरेन्द्रदेव लिच्छवि जुजुपिं बौद्ध जूगु व (लिच्छवितयेगु धर्म नं बौद्ध जूगुलिं) लिच्छबीतये सन्तति मानन्धरतयेगु धर्म नं बौद्ध जुइगु ला जु हे जुल । न्हापांगु शदीं निसें हे नेपाःनाप लिच्छवितयेगु स्वापू दुगुलिं व उगु हे इलय् बौद्धतयेगु माध्यमिक दर्शन नागार्जुन सूत्रपात याःगुलिं मानन्धरतयेगु खास धर्म महायानी बौद्ध धर्म जूवन । बौद्ध धर्म व दर्शन यागु विकास जुसेंलि महायानं थः नापनापं मन्त्रयानी, तन्त्रयानी व बज्रयानी मतयात मानन्धर समुदायनं कःघाना वंगु जुइमाः । थौंतकया बहुसंख्यक मानन्धरत बौद्ध बज्रयानी हे खः । बज्रयान दुने जातिपाति, धार्मिक हिंसा विधि मदुसां मल्ल कालय् जातिपाति, बाल विवाह, सतिप्रथा, धार्मिक हिंसा व अनेक कथंया विकृत हिन्दू संस्कृति यात जवरजस्तिं क्वचिना हसेंलि बज्रयानय् नं विकृति दुथ्यानाः बलि प्रथा व जातिपाति ल्वाकज्याःगु बज्रयान मानन्धरतयेगु धार्मिक संस्कृति जूवन । हानं होलि थें ज्याःगु विकृत हिन्दूस्थानी संस्कृति नं मल्लतसें हयाः ये“या बसन्तपुरय् चीर स्वायेगु व उकियात च्याकेगु थें ज्याःगु ज्याया अभिभारा नं मानन्धरतय्त ब्यूगु सी दु । मल्लकालय् बौद्ध बज्रयानी जूसां गुंला लच्छि यंकं स्वयम्भू वनीपिं बौद्ध, यंलां लच्छि यंकं देवीपिनिगु पीठय् वनीपिं व कार्तिकं भगवतीयात पूजा आराधना याइपिं शाक्त, कार्तिकं विष्णुयात आराधना याइपिं वैष्णव व माघं स्वस्थानी सफू ब्वनाः पूजा याइपिं शैव तयेगु संस्कृति नं मानन्धर समुदाय नं मानेयानावयाच्वंगु दु । थ्व मानन्धरतय्गु धार्मिक सहिष्णुता व हिन्दु सम्प्रदायनापं नं भ्यलय् पुनावयाच्वंगुया ज्वलन्त दसि खः । उकिं मानन्धरतय्त परम्परांनिसें बज्रयानी बौद्ध जुयाः नं बौद्ध धर्मावलम्बी धकाः नां बीगु स्वयाः मानन्धर वा नेवाःतयेगु धर्म यात नेवाः धर्म धायेगु हे पाय्छि जुइ ।

राणा शासक चन्द्रशंशेरया शासनय् तिब्बतं छम्ह तःधंम्ह छिरिड्ड नोर्बु धइम्ह लामाजु थन वःगु जुल । उगु इलय् छुं नं जातपातयात छप्तिं मपाकुसें लामाजुं बज्रयानी नेवाःतय्त दीक्षा ब्यूगु जुयाच्वन । मंन्त्र पाठयानाः बज्राचार्य पाखें थें लामाजुपाखें दीक्षा काःपिंसं उपासना याये दुगुलिं मानन्धर समुदाययापिं छुं मनूतसें नं लामा धर्मय् दीक्षित जूगु सी दु । गुम्हं मानन्धर ला गृह त्याग यानाः घ्यलुड्ड (भिक्षु) नं जूवन । उकिं नं मानन्धरतयेगु छुं परिवारं आःतक छुं अंशय् तिब्बती लामा धर्म नापं लामा धर्म नाला वयाच्वंगु वा प्रवजित जुयाच्वंगु खनेदु ।

राणा प्रधानमन्त्री चन्द्र शंशेरया बौद्ध धर्मयात क्वत्यलेगु नीति कथं लामा धर्मय् प्रवजित जूपिं भिक्षुपिंत देशं पितिन । अथेहे राणा प्रधानमन्त्री जुद्ध शंशेरया शासनकालय् थेरवादी भिक्षुतसें नं नेवाः समुदायया बौद्ध धर्म स्थविरवादयात प्रचार यासेंलि बौद्ध धर्मयात दमन यायेगु नीति कथं उमित नं पितिन । थुकिं यानाः थेरवादी धर्मया प्रचार यायेत अन्तर्राष्ट्रिय स्तरया संगठन नं विदेशय् हे नीस्वंन । बुद्ध बूगु भूमि नेपालय् राणा शासनकालय् बौद्ध धर्मयात दमनयाःगु ख“ पिनेया संसारं सीकल । गुकिंयानाः लिपांगु राणा शासनकालया प्रधानमंन्त्री मोहन शंशेरं श्रीलंकाया नारद भन्तेया इनापे हारे चायाः हानं थेरवादी भिक्षुपिन्त नेपालय् दुकायेत बाध्य जुल ।

थेरवादयागु पंचशील व सदाचारयागु शिक्षां मानन्धर समूदाय आःया इलय् थेरवादी बौद्ध धर्मय् मन क्वसाःगु स्पष्ट सीदु । स्वनिगलय् थेरवादी भिक्षुपिनिगु साहित्य प्रचार व न्हून्हूगु विहार पलिस्था यानाः मानन्धर समुदाय छुं भचा जूसां परित्राण पाठ, मदुपिनि नामय् बौद्ध सफू पिथनेगु व दान यायेगु, जन्मन्हिइ भिक्षुयात भोजन दान यायेगु प्रचलन नं जुयावःगु सी दु । बौद्ध थेरवादी भिक्षुपिंत सःताः प्रवचन, शीलप्रार्थना यायेगु चलन नं वल । थुकिया कारणं यानाः बलिप्रथा आदि थें ज्याःगु कुरीति नं मानन्धरतसें धमाधम त्वःताः हःगु सीदु । थथे बौद्ध धर्मया प्रभावं यानाः यक्व हे मानन्धरतसें परम्परांनिसें थःगु दुगुद्यःयाथाय् दुगुचा बलि बीगु प्रथा नं त्वःते धुंकूगु दसि झीगु न्ह्यःने दु । थुकथं हे दान धर्म यायेगु झ्वलय् परम्परागत महायान बौद्ध धर्म विधि कथं ने.सं. ११२१ (२०५८) य“लागा १५ कुन्हु नेपाः व सकल नेपामिपिनिगु सुख समृद्धि व शान्तिया मनंतुसें ये“ बालाजु क्वतः धुकूया दानपति मय्जु रामकुमारी मानन्धर पाखें स्वयम्भू भुइख्यलय् दीपंकर सम्यक सम्बुद्ध समय् द्यःया नापं जुजुयात नं बिज्याकाः पुज्यानाः ऐतिहासिक सम्यक महादान पुजाया ग्वसाः ग्यायादीगु खः ।

मानन्धरतय्गु धर्म व संस्कृति

संस्कृति

गुथि गहना ः–

नेवाःतयेगु फुक तजिलजि द्यः व भोजं भये बियाच्वंगु थें मानन्धरतय् नं थःगु संस्कृतिइ द्यः, गुथि, भ्वय्लिसे तसकं क्वातुगु स्वापू दइवयाच्वंगु दु । नेपाःदेशय् मुकं नेवाःतयेगु ल्याः बागू कोति हे मदुसां थमिसं हनाः पुज्याना वइच्वंपिं द्यःत स्वीस्वकोति दु धाइ । उकिं बुसांनिसें मसीतले थुमिगु कर्मकाण्ड व संस्कार कथं थुमिसं द्यःपुज्यानाः भोय् न्यायेकाः नयावयाच्वंगु खनेदु ।

मानन्धरतयेगु साः दुगु व मदुगु थी थी खलः पुचः व त्वालय् त्वाःया गुथि, ज्याझ्वः सुथां लाक मदिक न्ह्यज्यां यंकेत त्वालय् कजी, हामू बाजं गुरु, इत्यादी व्यवस्था यानाः दाफा खलः आदिया व्यवस्था यानावयाच्वंगु दु ।

ये“य् गुंगू तवाः व लिपा दइवःगु त्वाः, गुथि, खलः, पुचःतसें थी थी कथंया धार्मिक व सांस्कृतिक गुथि हनाः मानन्धरतयेगु संस्कृतियात न्ह्यज्याकाः ब्वलंकाः वइच्वंगु दु । गुथिया संरचनाय् न्हापां थकालि (थाकुलि) वया नापं न्वकू, कजि व हामूया व्यवस्था यानातःगु दइसा गुथिइ गनं न्याम्ह थाकुलि व गनं च्याम्ह थाुकलिया नं व्यवस्था यानातःगु दयाच्वनी । गुथिया ार्यबिधिइ थाकुलिया अध्यक्षताय् च्वनीगु मु“ज्यां थी थी विषयलय् निर्णय यायेगु ज्या जुइसा निर्णयया अभिलेख व रिकर्ड पुलांगु थ्याःसफू, हाकुसफुतिइ च्वयातयेगु चलन दु ।

फुक. त्वाः, गुथि हना वयाच्वंगु मूमूगु थी थी गुथित मध्ये (क) देपुजा, (ख) सनांगुथि (ग) सीगुथि खः । थी थी त्वाःयागु थःथःगु विशेषता कथं विस्कं बिस्कं गुथित नं दयाच्वनी । तर ये“या गुथिया संरचना स्वयाः मेमेथाय् गथेकि ख्वप, भ्व“त, पनौति, किपू, मच्छेगां, थिमि आदिया थःथःगु हे विशेषता कथं छुं भचा पाना च्वनी । अथे हे मानन्धरतय् मेमेगु नं यक्व कथंया थी थी नामं प्रसिद्धगु गुथित दु – गथेकि – पाहा“चः¥हे गुथि, आजुपुजा गुथि, भैलःद्यः गुथि, यांद्यः गुथि, पज्रां गुथि, साखःति त्वंकेगु गुथि, बुसाद“ गुथि आदि आदि ।

कजी

कजी धइम्ह त्वाःयाम्ह प्रमुखम्ह नायः जुयादिइम्ह व्यक्ति खः । वयागु हे नेतृत्वय् वा न्ह्यलुवाःलय् हे फुक धइथें ज्याख“ सुथांलाक्क न्ह्यज्यानाच्वनी । कजीया धापूयात त्वाःया दुजःपिं सकसिनं हनाबना तयाः नालाकायेगु याइ । कजीनं दुजःपिंत थीथी ज्याभाला पूवंकेत वा कुबुइत ज्या नं ब्वयेगु याइ । मेगु भासं धायेगु खःसा कजी धइम्ह छम्ह त्वाःया संयोजक (ऋय(इचमष्लबतयच) खः । 

हामू

हामूयात नं त्वालय् छगू सम्मानजनक थाय् बियातःगु दु । हामू धइम्ह त्वाःया छुं नं ज्याख“, भ्वय्, पुजा वा गुथिया सूचं दुजःपिंत माःमाःथाय् वनाः ब्यूवनेगु अभिभारा काइम्ह मनू खः । मेमेथाय् हामूयात ‘जूजं’ नं धायेगु याः ।

बाजं गुरु

मानन्धर समुदायया थी थी पुजा, नखःचखः, हनेत व थी थी द्यःयाथाय् दाफा बाजं थानाः दाफा म्ये हालेगु चलन दु । उकिया लागी माःगु म्ये स्यनीम्ह वा त्वाःया बाजं थायेगु स्यनीम्ह वा दकलय् सःस्यूम्ह दक्ष वा सक्षमम्ह पराम्परागत राग, लय्, ताल स्यूम्ह संगीतज्ञ हे बाजं गुृरु खः ।

दाफा खलः

मानन्धर समुदायया त्वालय् परम्परागत सांस्कृतिक बाजं थाइपिं व द्यःया राग म्ये हालीपिनिगु पुचःयात दाफा खलः धाइ । थुमि यंलां पीठय् वनाः वा त्वाःया फल्चाय् च्वनाः दाफा थानाः दाफा म्ये हाली । अथे हे पर्व पर्वय् नखःचखःलय् थाय् थासय्या द्यःयाथाय् गथेकि जन्माद्यःयाथाय्, करुणामय् द्यःयाथाय् नं दाफा थानाः दाफा म्ये हालेगु याः । साय्मि (मानन्धर) त्वालय् दाफाया बाजं थाइगुयात प्यथी कथं ब्वथलेछिं –

क) खिं, बबू (ख्वालिमालि) छुस्याः (ताः) व प्वंगा थानाः पुयाः राग दुगु दाफा म्ये हाली ।

ख) कोंचाखिं, बबू, छुस्या थानाः बय् पुइ । थुकिइ म्ये हाली मखु, थी थी ऋतुया द्यःया म्येया धून जक 

दइ । न्हापा न्हापा मानन्धर समाजय् ब्याहा याइबलय् थुपिं हे बाजं थानाः भम्चा काःवनीगु खः ।

ग) धाः, भुस्याःया नापनापं कर्णाथ पुइ । थ्व बाजं खास यानाः स्वयम्भुइ गुंला धर्मय् लच्छि यंकं थाइगु खः ।

घ) नाय्खिं, छुस्याः, व ताःया नापनापं कर्णाथ दइ, थुकिइ नं म्ये हाली मखु । थ्व नं अप्वः यानाः गु“लाय् थाइगु बाजं खः ।

सनांगुथि

मानन्धरतये त्वाःत्वालय् विशेष यानाः थः त्वाःया फुकी, दुजःपिं सितकि सनां वनेगु, सी कुबुइगु, ख्वः ज्वनेगु, दुखापिखां तिइगु, सुपिचा वायेगु, छ्वासय् वायेगु व सौ सालेगु थेंज्याःगु सीबलय् यायेमाःगु परम्परागत तजिलजि मृत्यु संस्कारया ज्याय् ग्वाहालि यायेत दयेकातःगु गुथियात हे सनांगुथि धाइगु खः ।

सीगुथि

मानन्धरतये सुं सित धाःसा सीम्हेसित मृत्यु संस्कारया कथं विधिपूर्वक कूताः दयेकाः सीम्हय्सित देवं फायेकाः भाजनय् पाखा कु“ थनाः, सु व सि“कले कुबुयाः दिपय् यंकाः सीउइगु (दाह संस्कार) या ज्या याइपिं गुथियार पिनिगु गुथियात सीगुथि धाइ । थुकिइ गुथियारत प्यम्ह, खुम्ह जक दइ ।  सी उइकेगु ज्याया लागि दुजः जुयाः च्वंपिं सलंसं दुजःत दयाच्वनी । उमि (गुथियारतय्) दछिइ छकः थःथः दिपय् (पीठय्) वनाः सीद्यः पुज्यानाः म्येय् स्याना भ्वय् न्यायेकी । व भोजय् दुजःपिं सकसितं ल्हापं कयाः भ्वये नकी ।

नासः पुजा

मानन्धरतये अप्वः यानाः दाफा खलः दयाच्वनी । सनांगुथि नं दयाच्वनी । अमि त्वालय् थी थी कथंया बाजं थायेमाः, रागम्ये हालेमाः, उकिं अमि बाजं थायेगु म्ये हालेगुली सिद्धि दयेकेत वा नासलं लिइकेत संगीत नृत्यया आराध्यदेव नृत्यनाथ वा नासःद्यःयात पुज्यायेमाः । थुकथं त्वालं हे (सनांगुथिं) हनातःम्ह थः त्वाःया नासः द्यःयात म्ये स्यानाः पुज्यानाः दाफा थानाः म्ये हालाः समय् बजि वा भ्वय् नयेगु चलन दु । थ्वयात हे नासः पुजा धाइ । नासःद्यःया प्रतिक कथं अप्वःयानाः स्वप्वाः प्वाः (मिखा) व दथ्वी खड्ग दयाच्वनी ।

देपुजा नं मानन्धरतय्गु तःधंगु गुथि खः । बुंगद्यः रथय् तसांनिसें सिथिनखः छन्हु न्ह्यः तकया दुने थःपिनिगु दुगु द्यः ख्यलय् यंकाः पुज्यानाः भ्वय् न्यायेकी । थुकिया हे भ्mवलय् मानन्धरतयेगु गुथि गहना मध्ये देपुजा थःथःगु खलकय् व सनांगुथि त्वालय् मज्जिमगाःगु गुथिया रुपय् खनेदु ।

थ्व“ नःस्वयेगु ः

देगुपुजा न्यायेकेगु न्हिं बाःछि न्ह्यःछोयलाभू देपुजा गुथिया देपुजा पाःलाःम्हेसिनं गुथिया सकल दुजःपिंत सःताः ‘‘थ्व“ नः स्वयेगु’’ धकाः मुनाः द्यःपुज्यानाः भ्वय् वा समय् नयेगु थ्व“ लुइगु ज्या जुइ । देपुजाया हे ज्याझ्वलय् दुने लाःगु थ्व नः स्वइगु इलय् हे देपुजा भ्वय्यात माक्व फुक ताःलाके माःगु ज्याख“ पूवंकेत थःथवय् सहलह यायेगु ज्या जुइ । अबलय् हे भ्वय्या नियमय् हिइकेमाःगु, भिंकेमाःगु, क्वःछी माःगु ख“य् नं सहलह यानाः क्वःछी ।

देगुपुजाय् ये“या मानन्धरतये निकः यायेमाः वैशाखं मू देपुजा धकाः व असोजय् नछा देपुजा कथं हनाच्वंगु खनेदु । अथे हे मानन्धरतये गब्लें गब्लें न्याःदेपुजा धकाः लसतां गु“भ्वय् पिक्निक् वने थें थःथःगु पीठ कुलदेवता द्यःयाथाय् वनाः न्यायेकी । छुं मानन्धरतसें थःगु कुल देवता कथं नालाकयातःम्ह ये“या यन्ताय् गु“या क्वसं झोर महांकाल धइगु थासय् च्वंम्ह वनमांद्यःयात हनाः अन हे वनाः नं न्याः देपुजा न्यायेकूपिं दु । न्हापा न्हापा मानन्धरतसें देपुजा न्यायेकीबलय् दुगु द्यःयात दुगुचा, ह“य् बलि बियाः न्याम्ह थाकुलियात सीबियाः सीकाःभू नं यायेगु चलन दुगु खः । न्हापा न्हापा आयस्ता यक्व दुबलय् मानन्धरतसें न्यान्हुंनिसें झिन्हुतक नं देपुजा हनेगु यानावयाच्वंगु खः । देपुजां न्हापांखुन्हु ख्यलय् वनेगु अनं क्वलाघः व दकले लिपा श्राद्ध यानाः जाभू सःता म्ह्याय्मस्तय्त जा नकेगु नं चलन दु । गुम्हं मानन्धरतये देपुजा ज्वःछि खा खे“य् खाया ला छे“य्, व द्यःयाथाय् भ्याः हे दुकाये मजिउसा गनं खा बाहेक मेगुया ला चलय् मजूपिं नं दु । गथेकि भो“तय् मानन्धरतय् छे“जलं छम्ह छम्ह खा बलि बियाः देपुजा भ्वय् न्यायेकी । अथे हे ख्वपया मानन्धरतये खा, न्या व मुस्या ताःलाकाः देपुजा भ्वय् न्यायेकी । अथे हे गुम्हेस्यां भ्वय् ज्वःछि प्याज, गोलभेरा, छाः नं देपुजा भ्वय्लय् चलय् मजू । गुम्हेस्यां देपुजाबलय् मेय्या ला चले मजूसा मेय्या ला मदयेकं मगाः । सुयातं ह“य् माःसा गुम्हेस्यां खा माः । अथेहे अक्षय तृतीया कुन्हु देपुजायाइपिंत दुगु म्वाः । ख्वपय् देपुजा याये न्ह्यः इनाय् पुजा धकाः सुर्य बिनायकय् वनाः पुजा यानाः भ्वय् नयेमाः । देपुजाययात चतांमरि व घाः मजूपिं जवं चाःतुइकाः तःपिं न्या नं झिम्ह झिंनिम्ह मदयेकं मगाः । न्हापा न्हापा मानन्धरतये नं इलय् ब्यलय् मनमैजु फुसिंख्यलय् व वनमांद्यःयाथाय् वनाः न्याः देपुजा न्यायेकाः भ्वये नयेगु चलन दुगु खः,  ख्यलय् छथाय् हे दुगुद्यःयाथाय् निखलः स्वखलः मानन्धरतसें थी थी तिथिइ देपुजा न्यायेकूगु नं खनेदु । अप्वःसिनं मू देपुजा धुंकाः बाःछि लिपाया तिथि लाकाः न्याः देपुजा न्यायेका वइच्वंगु खनेदु । धात्थें धायेमाल धाःसा न्याः देपुजाय् थः मू देगु द्यः कुल देवता बिज्यानाच्वंगु थाय् देगलय्, पिंगलय्, पाक्वय् रथय् पुजा यानाः भ्वय् न्यायेकीगु खः । थथे जूगुलिं ये“या मानन्धरत मध्ये गुम्हं बुंगद्यःया थासय्, गुम्हं म्हय्पिइ अजिमायाथाय्, गुम्हं वनमांद्यःयाथाय्, गुम्हं हाडिगांया मनमानेश्वरीइ, गुम्हं ल्हुति व भुइजःसिया नारांद्यः, गुम्हं सक्व मणियोगिनी, गुम्हं म्हंगु बज्रयोगिनी, गुम्हं सूर्यविनायक व फुसिंख्यः अजिमायाथाय् वनाः नं न्याः देपुजा याना वइच्वंगु खनेदु । न्याः देपुजां थः मूम्ह दुगुद्यः गुम्ह खः, धकाः सीके फइगु जक मखु, बरु थःपिनि पुचः गनं वःगु धइगु ख“ नं दुवाला स्वयेत ग्वाहालि जू वयेफु ।

सुधार

थुकथं हे थी थी मानन्धरतये थी थी कथंया गुथि गथेकि सनांगुथि, सीगुथि, सिलाच¥हे गुथि, बालाचः¥हे गुथि, लुतिइ मलःजा नकेगु गुथि, पाहांचः¥हे गुथि, आजु पुजा गुथि, भिंद्यःगुथि, लःचाःपुजा गुथित दु । थुकथं मानन्धर समाजयागु खलःपुचःतये पाखें समाज सुधारया दृष्टिकोणं स्वयाः  समाजयात विकसित, जागरुक व प्रतिष्ठापूर्ण यायेमाःगु व याना हःगु खनेदु । थुकथं झी पुर्खापिसं नं समाजयात सुगम, सरल, मितव्ययी व सुधार यायेगु निम्तिं हे थी थी इलय् हिन्दू धर्मयागु कुरीति कथं झिद“ दतकि थीमज्यू मजूनिबलय् हे मिसा मचायागु ब्याहा यानाबीमाःगु नियम, सतिप्रथायात न्हंकाः छ्वयेत व अनमेल बिवाह मजुइकेत ईही, बा¥हाः तयेगु थें ज्याःगु सुधारात्मक संस्कृति व संस्कारयात सलंसः दोलंदो द“ न्ह्यः हे सूत्रपात याःगु खनेदु । किजापुजां तःसि तःवने म्वायेकूगु, बिया छ्वयाः ख्वाःस्वःवने म्वायेकूगु, मचाबुयाः भ्वय् नकेम्वाःगु, ओलाः तःवनेम्वाःगु, अःपुक कय्तापुजा व बुस“ खाकेगु थेंज्याःगु फजुल खर्च मजुइकेगु च्वन्ह्याःगु सुधारया ज्या केन्द्रीय मानन्धर संघं न्ह्याकूगु खनेदु । तर थौंकन्हय् वयाः जिके थुलि ध्यबा दु धकाः क्यनेथें मानन्धर समाजय् नं अनेतने रितिथितिइ हे मदुगु चलन अप्वयेका हयाः मनूतय्त थाकुइका बिउगुलिं अथे मयायेत नं संघं इनाप याःगु दु ।

थी थी नखः व जात्राय् मानन्धरतयेगु भूमिका ः

व“तुया सिन्चा खलःतय् लु“मरिइ भद्रकाली पीठय् मलःजा नकेमाः । अथेहे दैसाय्मितये कंगय्, थ“हिति व तंलाय्मितय्  लुतिइ, न्हूसाःया सुलिं खलःतये भिन्द्यःयाथाय् न्हूसाः नःसिं खलःतये थ“हितिइ मलःजा नकीसा धालसिक्व त्वाःया साय्मितये पाहा“चःह«े आमैकुन्हु दाफा थानाः ज्याथाया गणेद्यःयाथाय् मलःजाः नकेगु परम्परा दु । व“तुमि साय्मितये भद्रकाली (लुमरि) द्यःया जात्राय् क्वातुगु स्वापू दु । उकिं झिंनिद“य् छक्वः न्ह्याकीगु भद्रकाली लुमरि द्यः नं झी जुजुयात बिइगु खड्ग सिद्धि बिइगु वा द्यः व जुजुया दथुइ खड्ग हिलाबुला याइगु धार्मिक सांस्कृतिक ज्याभ्mवलय् नं व“तुया मानन्धरतयेगु तःधंगु भूमिका दु ।

अथेहे पाहांचः¥हेबलय् कंगद्यः (चामुन्द्रा) खतय् थनीबलय् दैसाय्मितयेगु उपस्थिति मदय्कं मगाः नापं कंगद्यःया पीठय् अमि मलःजा नकेमाः थें मरु गणेद्यःयात द्यःछे“य् दुकायेबलय् नं सुब्बा गणेशदास मानन्धरया म्ह्याय्मचा (छे“जः) पिनिगु उपस्थिति दये माः । थुकथं हे लुति अजिमाया बालाचः¥हे जात्राय् थ“हितिमि व त“लाय्मि तयेगु तःजिगु व च्वछाये बहःगु भूमिका दु । अमिसं बालाचः¥हे माने याइसा मेपिं साय्मितसं पाहांचः¥हे मानेयाइ सा थ“हितिमि व त“लाछिमितय् सुीगुथिया सीद्यः पुज्यानाः लुतिइ मलःजा नकीबलय् लुति अजिमाया द्यःपाःलाः द्यःलापिसं थ“हितिमि व तंलाछिया साय्मितयेत फलफूल प्रसाद लःल्हाइगु व थहितिमि मानन्धरतसें अमित फाया ला तयाः ज्वरे याःगु भ्वय्ब्व लःल्हानाः अपिं निखलःसियां दथुइ त्वाय् चिनेगु सांस्कृतिक व धार्मिक ज्याभ्mवः जुइ । मुलतः साय्मित धइपिं बौद्ध व हिन्दू धर्मावलम्बीतये दथुइ धार्मिक सहिष्णुता दयेकाः जीवन न्ह्याका वयाच्वंपिं जाति खः । मानन्धरतसें माहाद्यःयात नं बोधिसत्व कथं नाला कयाः पुज्याइ, छाय्धाःसा सायमितसें हे मुखः अष्टमी कुन्हु पशुपति माहांद्यःयात बोधिसत्वया मुखः पुइकेगु ज्याझ्वः न्ह्याका वइच्वंगु परम्परा आःतकं दनि । थुकियात हे भ्mवलय् सिंचा खलःतय्सं (स्व. ठाकुर लाल मानन्धरया फुकी गुथियार) हे पशुपति माहांद्यःयात एकमुखी रुद्राक्ष छाःगु धइगु ख“ थन लुमंके बहःजू ।

थुकथं हे नरलय् (हाडिगामय्) चैत्र पारुकुन्हु तिसा मालेगु पुखुलिइ खः जात्राय् खः कुबुइपिं, बेतं खः चीगु ज्या व खतय् च्वंगु लाकांसि“इ बेतं चीगु ज्या नं अनया मानन्धर तय्सं हे याइगु खः । पुन्हीकुन्हु त्वरःद्यः (तुडाल देवी) या अन्तिम पूजा मानन्धरतय् पाखें जुइ धुंकाः तिनि जात्राया लागि अनं द्यः ल्ह्वनाः यंकी । अथे हे उगु खः जात्राय् द्यःयात छत्रं कुइकाः चाःहुइकीपिं नं मानन्धरत हे खः । मोहनीया कतिं पुन्हीया कन्हय्कुन्हु गनं मदुगु जात्रा हाडीगांया जात्राया ब्रह्मा, विष्णु व महेश्वरया अःखः खः जात्राय् नं उगु खः दयेकेगु, पों नं (बेतं) चीगु फुक ज्या मानन्धरतसें हे याइगु खः । उकिं हे ‘नरःमिया त्वरःद्यः, मागःमि (मानगृह) या मैतिद्यः’ धायेगु चलन दु । अथे हे त“लाछि त्वाःया मानन्धरपिंसं जनबाहाद्यःया खः चिइगु ज्या परम्परांनिसें यानावयाच्वंगु दु । नापं उकिया द्यःखः नं अमिसं हे तयातःगु दु ।

ये“य् ये“याः नखः ज्वःछि थी थी मानन्धरतये थी थी त्वाः, पुचः, खलः, गुकिं थःथःगु त्वालय् हाथा गुथि धकाः इन्द्रायणी द्यः यमांद्यः व भैलःद्यःया ‘तःपाःगु ख्वाः वा मूर्ति ब्वयाः पुज्यानाः ये“न्याः पुन्ही कुन्हु समय् बियाः थ्व“, अय्लाः, त्वंकेगु चलन दुसा तःखाछे“ खलः साय्मितये मरुइ बिन्ति यानाच्वंम्ह तःधीम्ह गरुडया लिक्कसं योता (पश्चिम) स्वकाः ईन्द्रायणी द्यः यमांद्यः (मूर्ति) ये“याः ज्वःछि च्यान्हु यंकं ब्वयेगु परम्परा दु । तःखाछे“ खलःया देपुजा गुथिं दछिया निकः थ्व हे द्यःयात पुज्यानाः चस्वां (चवस्वां)१ छायेगु पुजा गुथि धकाः मदयेकं मगाःगु चस्वां छानाः गथांमुगः प्यन्हु न्ह्यः व ये“न्याः पुन्ही कुन्हु समय् नयेगु चलन दु । ये“न्याःपुन्ही कुन्हु इन्द्रायणी द्यःयाथाय्, ग्वाछिमुगः गल्ली व लाय्कूसाःया तःखाछे“ फल्चाय् स्वथाय् अय्लाः थ्व“ व दुरु हायेकाः समय् बीगु परम्परा आःतकं दनि । झोछे“ तःखाछे“या माकः खलःतयेगु मरु गणेद्यःया खवय् च्वंम्ह हनुमान द्यः लिसे क्वातुगु स्वापू दुगु ऐतिहासिक धारणा दु । थुमि पुर्खां तःखाक छे“ दने सिधयेकाः व हे छे“या पल्लिं उमि सुं छम्ह आजु तिन्हुयाः चुकय् च्वंगु तुंन्थिइ कुतुं मवंक माकलं थें तुंया पःखाः च्वय् च्वय् च्वनाः वीरता क्यंगु धापू दु । उगु तुंयात आःतकं माकःतुं धायेगु याःनि । अथेहे थथे माकः त्यांग्रा पुले फुगुया हुनिं न्हापा छक्वः तःखाछे“या छम्ह मनू सुथन्हापां स्वयम्भू वनेगु भ्mवलय् मरु गणेद्यःयाथाय् छु थ्यन, अन वं माकः छम्ह त्यांग्रा पुपुं म्हिताच्वंगु खन । वयागु ल“ नं माकलं पना बिल । अले छु माल निम्हं माकः त्यांग्रा पुपुं म्हितल । खा हाले वं माकः त्यांग्रा पुलेगु ज्या मजुल । तःखा छे“या मनुखं थथे हनुमानद्यःया पाखें तालिम काये खंगुलिं वया सन्तानत नं माकः त्यांग्रा पुलेगुलिइ खप्पिस जुयावन । उकिं हे जुइमाः तःखाछे“ खलःया मनूतय्त बिनां तयाः माकः खलः धाःगु ।१

अथे हे ये“या साय्मितसें ये“न्याः नखःबलय् योःसिं थनेगु, कुमारी रथ दयेकेगु वा चीगु, बौमत दयेकाः चाःहिइकेगु, योसिं क्वःथलेगुृ जक मखु स्वयम्भूया महाचैत्यया च्वय् दथुइ च्वंगु योःसिं काःवनेगु ज्याय् नं साय्मितय्गु न्ह्यथने बहःगु भूमिका दु ।

     येँय् मानन्धरतये थी थी त्वाः, पुचः, खलः गुठिइ गुंला लछि यंकं द्यः थायेगु गुथि धकाः भगवान द्यःया चीभाःयात हाकुगु कँचाय् द्यःथानाः पुज्यानाः लछि फुइवं खुसिइ द्यः चुइके यंकी थें हे भोँतय् ख्पय्, थिमिइ मानन्धरतय् नं गुंला लछि द्यः थायेगु धकाः चाया चैत्य दयेकाः धलं दनेगु व द्यः थायेगु भोँतया मानन्धरतेगु छगू चलन दु । लछि पूवंकाः थानातःगु द्यः च्वीके यंकीबलय् उकिइ मानन्धरत जक मखु सम्पूर्ण मेमेगु जातियापिं मनूत नं दुथ्याइ । अथे हे भोँतया मानन्धरतये धलं ब्रत धकाः नौ बाजं थानाः थी थी द्यःयाथाय् मुख्य यानाः स्वनिगःया प्यम्ह भगवान द्यःयाथाय् चाःह्यू वनी ।

     अथे हे भोँतय् चण्डेश्वरीया खः जात्राय् नं खः दयेकेगु, खः कुबुइगु द्यःखः न्ह्याकेत हःपाः बिइगु ज्या समेत मानन्धरतसें याइगु ज्याभ्वः दु ।

    लाय्कू साःया साय्मितये मल्ल जुजुपिनिगु लाय्कूलिसे क्वातुगु स्वापू दुगु ऐतिहासिक तथ्य दु । गथे कि अखण्ड मत च्याकेगु ज्याखँय् तलेजु देगः व हनुमान ध्वाखा लाय्कूनाप येँया लाय्कूसाः नापनापं मेमेगु साःया नाप नं स्वापू दु । तर तलेजु भवानीया मानवीय रुपं हनाः पुज्याना तःम्ह कुमारीलिसे लाय्कूसाःया मानन्धरतये स्वापू सतिनाच्वंगु तथ्य ला त्वालय् दँय्दसं जुइगु ज्याखं यच्चुक सीदु । थुकिया नापं लाय्कूसाःया साःयात ‘कुमारी माजुया साः धायेगु याः । यंलाथ्व चतुर्थी कुन्हुनिसें च्यान्हुतक बी च्वं वनेगु (कुमारी रथया फुसय् इलां तःवनेगु) व माजु देगःया नापं दकलय् तःधंगु ग्वदाः ग्वयाः मत च्याकेगु ज्या नं थुमिसं हे यानावइच्वंगु दु । मोहनीया चालंकुन्हु थुमि चिकंसाःया थी थी हलंज्वलं (लबः कबः) द्यःया रुपय् जात्रा यानाः पायाः पिहां वयेगु नं चलन दु ।

अथे हे प्राचीन कालंनिसें लाय्कू साःया नीप्यम्ह मानन्धरतयेगु बन्दोवस्त यानाः थुमित आः तक नं थी थी पर्व तिथि नखःचखःबलय् प्रसाद कथं थी थी वस्तु तयेके छ्वयाः हःनि गथेकि नःलास्वने छन्हु न्ह्यः पुजायात दुगुचा छम्ह, जटावाल नैक्याः छगः व पुजाज्वलं छ्वया हइगु चलन दुसा लक्ष्मी पुजायात धौ व तःसि नं लाय्कू सालय् तयेके हइ । घ्यः चाकु संल्हूयात घ्यःचाकु, भिं एकादशीया कन्हय्कुन्हु सन्या धुलि न्यायेकेत सन्या, घोडा जात्रा स्वःवनेत माःगु समाः ज्वलं क्वं, गुंपुन्हीबलय् क्वाति दायेकेत माःगु गुता बूबः छ्वयाहयेगु चलन दयाच्वंगु थ्व थिति कुमारी माजु नाप तप्यंक स्वापू मदुपिंत ला अजू चायापुसे च्वनेफु ।

ख्वपय्

       ख्वय् साय्मि धकाः धायेबलय् साक्वलां, गोलमधि, तेखाच्व व तापालाछि थ्व प्यंगू त्वाःयापिं दुजःत खः । थुपिं दुजःत थी थी नामं सहलह ब्याकेत मुनेगु थाय् दयेकातःगु दु । गथेकि शिवरात्री गुथि, सीगुथि व जःगुथि । अले दाफा, बाँसुरी बाजा गुंला बाजा व धिमय् बाजा ख्वपया जात्राय् न्ह्यब्वया वयाच्वंगु दु । ख्वपया अन्तिम मल्ल जुजु रणजित मल्ल काशीवास वंगु बखतय् ख्वपया साय्मितय्सं चन्द्रागिरि पहाडय् तक बिचाः वनेकथं तःवंगु इतिहास मदुसां यक्वसिनं धयावयाच्वंगु खँ खः ।

      ख्वपय् येँयाः जात्रा व बिस्काः जात्राया थी थी ज्याझ्वलय् अनया मानन्धरतयेगु तःजिगु भूमिका दु । ख्वपय् यंलाथ्व द्वादशि कुन्हु थाय् थासय् यमांद्यःया यःसिं थनाः येँयाः जात्रा सुरु जुइ । बालकुमारी वा राज्य लक्ष्मी धकाः नांजाःम्ह इन्द्रायणीया खः जात्रा यंलाथ्व चतुर्दशी कुन्हु थःनेयाः (वन्ता) त्वालय् चाःहीकाः येँयाः पुन्ही कुन्हु सुथबःछिं यंकि दहं सिद्ध पुखुलिइ हयाःतइ । उकिं यंकि दहंलय् म्वःल्हूवनीपिंसं इन्द्रायणिया दर्शन व पूजा बान्हिजालय् तकं यायेखनी । सनिलय् हानं खः जात्रा यानाः भैलःद्यःया योता पाखे क्वःनेयाः याइगु त्वालय् चाःहीकाः जात्रा क्वचायेकाः खौमा त्वालय् च्वंगु द्यःछेँय् इन्द्रायणी द्यःयात लसकुस यानाः दुकाइ । यंलागाया स्वन्हुयंकं सनिलय् जुइगु गणेद्यःया जात्राय् छुमां गणेद्यःया खः जात्राय् साय्मितसें यांमत चाःहिकाः मू पात्र पितहइ अथे हे स्वन्हुकुन्हु नं साय्मितसें यां मत हइ । पुलुया भैलःद्यः जात्रा, पुलुकिसि जात्रा व मू पात्र दे चाःहिके हइगुलिं ख्वपया येँयाः जात्रा नं न्ह्यइपु ।

    थुकथं हे ख्वपय् नं अनया दकलय् तःजिगु जात्राया बिस्काः जात्राया न्हापांगु दिनय् द्यः कुहां बिज्याइबलय् भैलः खःया रथय् दकलय् न्ह्यःने च्वनीम्ह बेताःद्यः (बेताल) ख्वपया साय्मितसें हे दुगः दुने नं द्यःयात बुयाः रथतय् तयाः बेताःद्यःयात क्वातुक पथं चिनाबिइ । बिस्काः जात्राय् योःसिं थनेगुलिइ चीगु अष्टमातृकाया प्रतिक कथं चीगु च्यापु खिपःया फुक ज्या याइपिं हे गोलमधि त्वाःया साय्मित खः । अथे हे ख्वपया साय्मितसें नवदुर्गा जात्राय् काहा पुइमाः ।

     ख्वपय् मानन्धरतसें तूचिकं सियाः मेमेगु व्यवस्था नं यानावयाच्वंगु दु । राणाकालय् हे ख्वपया साक्वला त्वाःया लहरमान धाःम्ह मानन्धरं थोक बिक्रेताया ज्या यानाः ख्वपया गांगामय् न्हिया न्हिथं मदयेकं मगाःगु हलंज्वलं थ्वया बिउगु व २००४ सालय् जाकि थिके जुयाः दंगु नकूगु नं इतिहास दु । आःतक ख्वपय् चिकं दयेकाः मिइगु ज्या यानाहे वयाच्वंगु दनि । मीगुया नापनापं बिस्काःबलय् यःसिं थनेगु व क्वःथलेगु ज्या, पौ खिपः निलेगु ज्या, छेँय्छेँय्या थाय्माच्वया थां बांलाक क्वातुक पथिं चीगु, बलः खिपः निलेगु, भैलःद्यः भद्रकालीया रथया खः पथिं चिनाः दयेकीगु खः। मानन्धरतसें यांमत चाःहिइके यंकेगु, नवदुर्गाया पर्व पुजा जुइबलय् काहा पुइगु याः । मोहनीया चालंकुन्हु जुइगु तलेजु भवानीया जात्राय् व पायःलय् नं थुमिसं ब्वति कयाः हलिंध्वः वनेगु ज्या नं याः । थथे हे गोलमधि त्वालय् मोहनीया दशमी कुन्हु पायाः न्ह्याकीगु जात्रा नं यानावयाच्वंगु दु । 

      न्हापाया रितिरिवाज न्ह्याकेत ख्वपया मानन्धरत रकमी कथं दुथ्याकाः ज्या याकीगु खः । रकमी जुल धाःसा उपिं मू पात्र जुइम्वाः । ख्वपया मानन्धरत रकमि जुल धाःसा झारा वनेम्वाः (मू पात्र मखु)  राणाशासन कालय् तकनं उमिसं झारा, बेठ बेगारया तन्ता कुबीम्वाः । मानन्धरत मध्ये रकमी यानातःपिं मानन्धरत न्यागू साःया लाः –
(१) पूर्व रिखेया साकोलया थाथुसाः
(२) क्वथुसाः
(३) दथुया गोमढी साः अले
(४) पश्चिम रिखेया तेखाचो साः व
(५) इताछे“ साः ।
      थुपिं हे न्यागू साःया मानन्धरतसें येँयाः जात्राबलय् यांमत पितहइगु खः । यांमत धइगु स्वर्गया मत, इन्द्रया मत, च्वय् स्वर्गया मत, यानंनिसें खनेदइगु तःजाःगु मत खः । थ्व त्रिशुल आकारयागु स्वंगुलिं च्वकाय् कापतं भुनाः कापतय् चिकं लुनाः मत च्याकीगु खः । यांमत जात्रा पितहइगु न्हापांगु दिन यंलागा द्वितीया कुन्हु खः ।३ थ्व दिनय् साक्वला त्वाःया निप्वाः यांमत, थाथु साः व कुथुसाः पाखें खलां गणेद्यः नापं ख्वपदेय् चाःहिलीसा तृतिया कुन्हु गोलमधिया शिवरात्री गुथि पाखें छुमा गणेद्यः नापं व तापालाछि शिवारत्री गुथि व तेखाच्व गुथि चौथी कुन्हु तःमधि (टौमधी) त्वाःया भैलःद्यः नापं निप्वाः यांमत ज्वनाः ख्वपदेय् चाःहिलीसा छम्ह पुलुकिसियागु नं नगर परिक्रमा याकाः जात्रा क्वचायेकी ।

दधिकोटय्

     साय्मि जातिया वसोवास दुगु ख्वप जिल्लाया यिताय् लाःगु दधिकोट गा.वि.सय् लाःगु पुलांगु नेवाःत्वाः पकाण्डोल खः । न्हापांनिसें हनावइच्वंगु बैशाख १ गते खाइसंल्हू कुन्हु, बिस्काः जात्राया च्यान्हु न्ह्यः द्यःया तिसा व बाजं पिकयाः दयेकाः, चैतमसान्त कुन्हु नखः हनाः भ्वय् नयाः, बाजं थानाः प्याखं हुलाः न्ह्यइपुकी । रथ तयार यानाः तिसा ताःलाकाः कन्हय् कुन्हु चान्हसिया निताः इलय् चिलाख च्याकाः बाजं थानाः द्यः रथय् तयाः भुइसिन्हः जात्रा यानाः बाँसुरी पुयाः बैशाख १ व २ गते चारखण्डी तीर्थ मेला दँय्दसं न्ह्याका वइच्वंगु दु । 

     अथेहे दँय्दसं कार्तिक लछियंकं पकाण्डोल त्वालय् फल्चाय् दाफा भजन यानाः सकिमिला पुन्ही कुन्हु हलिमलि ब्वयाः भ्वय् नयेगु चलन नं याना वइच्वंगु दु । अनया मानन्धरतये दथुइ थःथवय् जानाः भाजु अष्टलाल मानन्धर नायः जुयाः २०५८ सालंनिसें केन्द्रीय मानन्धर संघय् मानन्धर समाज दधिकोटया नामं दर्ता यानाः ज्या यानावइच्वंगु दु ।

किपुलिइ

     किपुलिइ भदौ १ गते जुइगु बाघ भैरवया जात्रा सिबय् न्हय्गांया जात्राया इलय् (बखुंमदबलय्) जुइगु इन्द्रायणीया जात्रा हे किपूमितये मू जात्रा, अले व हे जात्रा बलय् हे म्ह्याय्मचा भिनामचा, थःथिति व पासा भाइपिं सःतीगु खः । किपूया हामा (अधिष्ठात्री) देवी इन्द्रायणी नापं दलू जात्राया स्वापू दुगु जक मखु बरु बांलाक दुवाला स्वयेबलय् थ्व जात्रायात इन्द्रायणीया हे जात्रा धाःसां पाइमखु । पीगमं स्वपु दलू थनाः बासा  लायाः जात्रा यानाहःगु जात्राया लँपुइ पीगं, द्यःध्वाखा, नगःच्व, समलध्वाखा, झिंनिधाःतँ व कुतिसाः त्वाःलय्  लसकुस यानाः सिफं लुयाः पाःलाः पिनिगु छेँय् दुचायेकूगु व जात्राय् ब्वति काःपिं दाफा खलःतय्त  किभु देछानाः लसकुस याइ । थ्वइत सिन्हः जात्रा नं धायेगु याः ।

     जात्राया झ्वलय् न्हाप, न्हापयां ल्यू तयाहःगु दलू द्यःत सिखः साय्मिपिनिगु खः, । मूर्ति दु मदु धइगु सीमदुगु न्हापा दलूया जाः ५१ से.मी. दुसा ल्यू वा दथुइ तयाहःगु ४२ से.मी. जाःया दलुखय् जवगु ल्हाःतिं बज्र व खवगु ल्हाःतिं ध्वाँय् ज्वनाच्वंगु दुसा क्वय्या मेगु निपा ल्हाःतिं विन्द मुद्रा ज्यानाच्वंगु बांलाक सीदु । न्हाप दलूयाथेंतुं च्वय् पाखे मत च्याकातयेगु कथं दयेकातःगु नायः खलःतय्गु ५५ से.मी. जाः दुगु दलुखय् आसन अवस्थायाम्ह धातुया देवमूर्ति दुगु जुयाच्वन ।४

फम्पिइ

     ऐतिहासिक थाय् फम्पिया कोछु त्वाःयात अनया मानन्धरतय्गु दकलय् पुलांगु वस्ति धायेछिं । वि.सं. १९७० न्ह्यः बन्द जुइधुंकूगु साःया द्यःया रुपय् अःखतं सर्गः स्वःगु हितिमंग धस्वाका तःगु आःतकं ल्यंदनि । थौंकन्हय् दकलय् अप्वः अनया मानन्धरतय्गु छेँजः १३ गू व मिल्याः १०३ दुगु थाये हे थथेप त्वाः खः । अथे हे कोछुत्वाःलय् खुगू छेँजः व मिल्याः ५२, कोथेपय् खुगू छेँजः व मिल्याः ३६, यल्खुइ निगू छेँजः व मिल्याः १३ व भञ्ज्याड्डय् छगू छेँजः व मिल्याः ८ दु । थुपिं सकस्यां सनांगू (सीगु) मंकाः गुथि छगू हे जक दु । फम्पिमि मानन्धरतय्सं थःपुर्खाया भ्वं धकाः तइतःगु भोगबन्धकीया नक्कल भोतय् उमि मच्छेगांनाप सत्तिगु स्वापू दुगु स्पष्ट जू । उकिइ सम्बत् ९१२ मार्गसिर वदि ११ श्री नलि क्वाथ देस क्वाथको यन्ता गृह मानोधर विष्णु सिंया’ धकाः सुरु यानाः ‘सो गोत्र भातृ मत्यड्ड मानाधर’ ‘पितृव्य मानाधर धर्मानसिं‘, ‘मानाधर मुक्तसिं, ‘भातृ भाजु नरसिं व कनेष्ठ पितृव्य लक्ष्मी सिं‘, धकाः साक्षी न्ह्यथनातःगु दु । नलिक्वाथ देस धइगु पुराणय् नरहरिपुर धकाः मच्छेगांयात धाइगु खः ।५

फय्खा

       फय्खा (सितापाइला डाँडापौवा), झिंनिम्ह सूद्र्यः लूबलय् सीतां पलाः तःगुया पालिख्वाँय् धयातःगु तग्वःगु ल्वहँतं यानाः थ्व थाय्या नां सीतापाइला जूगु, नेपाःयाः नागदह जुयाच्वंबलय् भिन्द्यः नं जलविहार यानाः म्हितीगु नांचाया नामं भिमडुड्डा (भिमढुड्डा) धाःगु व न्हापा न्हापा बुंगद्यःया रथ यात्रा न्ह्यः फय्खाय् फय्प्वाः त्यूवइगु (थौंकन्हय् व जात्रा स्वयम्भुया वायुपुरय् जुइगु धाइ) खँ फुक्कं न्यँकँ बाखं जुइधुंकूगु दु । बरकंछि फय्खाया मानन्धरतय्सं थौंतक नं हरसिद्धि देवीया खः जात्रा संचालन यानाः वयाच्वन तिनि । फय्खाया पाखें केन्द्रीय मानन्धर संघय् दर्ता जुया च्वंकथं फय्खामितये निगू गुथिइ यानाः ६२ परिवार ल्याः दुगु जुल ।६

थिमिइ

     थिमिया मानन्धर धकाः नाला कायेबलय् थिमि दे दुने पकान्दो, गाम्चा व साँखुमलाय्  च्वंपिं व थिमिं येँ, यल, ख्वप, चितवन आदि थासय् च्वंवना च्वंपिंत कायेगु चलन दु । थिमिया सीबहाः पाखे च्वंपिं मानन्धरतय्त न्हय्सः साय्मि व च्वदे जलखु पाखेयापिंत स्वसः साय्मि धाइगु जुयाच्वन । अथे हे रामेछापया पकरवासय् व रुपाकोटय् न्हयसः साय्मि धायेगु चलन दु । जलखुया शिवराम मानन्धर व थिमिइ न्हय्सः साय्मि दु धकाः कनादीम्ह हपांछेँया उत्तम मानन्धरं धयादी कथं थिमि दे दुने लाःगु बाहाखाय् ८, च्वदे जलखुइ २३, सिबहालय् ३३ इकुडोलय् ५ व चाइना रोडय् ३ नापं यानाः मानन्धरतय् कुल छेँखा ७२ दु । इमि सीगू न्यागू दुगु जुयाच्वन जलखु गुथि, पासा चःह्रे गुथि व सीबहालय् स्वंगू गुथि दु । थिमिइ च्वंपिं मानन्धरतय्त भाजु सुभाषराम लाछिजुं ‘हपांछेँ’, ‘निब्व नः’, ‘लाखय्’, ‘सिखःवा खलः’, ‘भिंछे खलः’, ‘साहु खलः’, ‘थातु साःमि‘, ‘ह्यामुगला’, व ‘धौख्यःमि’ धइगु बेनांत बियाः ब्वथलादीगु दु ।७

भोँतय्

      नेवाः बस्तीया ल्याखं स्वयेबलय् काभ्रे पलाञ्चोक जिल्लाय् मुकं न्हय्गू गां नां दं, उपिं खः, – बनेपा (भ्वंदेय्) सांगा, चौक्वाः, श्रीखण्डपुर, (खङपु) पनौति, नाला व धौख्यः । थुपिं मध्ये स्वंगू थासं लोक जीवनय् न्यासः नालाः न्हय्सः बोक्सी, न्हय्सः पनौति गुसः झेल्याहा व व्दःछि बनेपा (भ्वंदे) झिंनिसः हुल्याहा धयागु कुनां छुकाः च्वनाच्वंगु दु । खला थ्व छगू कथं छथाय्यापिंसं मेगु थाय्यापिंत गिजे यायेगु कोथि थुनेगु निंतिं उबलय् छ्यलेगु यानातःगु जक खः । अय्सां थुपिं धापू पाखें उबलय्या नाला, पनौति व बनेपा देसय् छसिकथं ५००, ७००, १००० खा छेँल्याः दु धयागु स्पष्ट जू वः ।

      यक्व सामा बालि दुहां वइगु उपत्यकाय् लाःगु भ्वं देय् ब्यापारया मू लँपुइ नं लाःगुलिं बनेपाया मानन्धरतये लजगाः स्वभावं हे बुँज्याः व बनेज्या जुइगु हे जुल, थुकिया नापं थनया मानन्धरतसें चिकं उत्पादन यायेगु ज्या नं मूलजगाः कथं नालाकया वइच्वंगु दु । थुपिं यान्त्रिक सिप, कालिगढी व कला कौशलया ज्याय् निपूण जुयाः हे उमिसं चण्डेश्वरी जात्रायात खः दयेकेगु, छायेपीगु ज्या याः खः नं क्वब्यू । उपिं अप्पा छीगु थःगु हे छेँय् थाज्या यानाः नेपाली कापः उत्पादन यायेगु, सिँकःमि दकःमि ज्याय् नं निपूण खनेदु । चण्डेश्वरीया खः जात्रायात माःगु तुसिं दयेकेत जंगलय् वनाः ततःमागु सिमा पालाः सिँ छायेगु ज्या नं याः । भ्वंदेसय् बिस्काः जात्राबलय् उमिसं घातु म्ये हालाः पूण्यमाता व चःसिँ खुसिया ह्वंगलय् यःसिं थनीगु क्वःथलीगु थिति दनिबलय् उमिसं उगु ज्याया भाला नं कैतःगु खः ।

     थुकथं नेवाः तजिलजि ब्वलंकेगु झ्वलय् परम्परांनिसें द्वलंद्वः दँ न्ह्यःनिसें मेमेपिं नेवाःतसें थें मानन्धर समाज व समूदायं नं थी थी नखःचखः गथेकि योमरिपुन्हि, घ्यःचाकु सल्हू, सिलाचःह्रे, पाहाँचह्रे, खाइसंल्हू, मांया ख्वाः स्वयेगु, चथाः (यंलापुन्ही), मोहनीया कूछिभ्वय्, स्याक्वःत्याक्व, चालं, कतिंपुन्ही, स्वन्तिया लक्ष्मी पूजा, म्हपूजा, किजापूजा, अक्षय तृतिया साखःति त्वंकेगु, बुंगद्यः व जनमाद्यःया खः सालेगु, कुमारी सालेगु, येँयाःपुन्ही, दशहरा, सकिमना (मिला) पुन्हीया हलिमलि ब्वयेगु, गुंपुन्ही (सापारु), गुंलाधर्मय् स्वयम्भूइ बाजं थाना वनेगु, बालाचःह्रे, श्रीपंचमी, बुद्ध पुन्ही स्वांयापुन्ही, होलीपुन्ही, चकंद्यः (सिंहसार्थबाहु) या जात्रा, दुदुं च्याँय् च्याँय्, व बिस्काः जात्रा आदि थी थी नखःचखःयात नालाः ब्वति कयाः व्यवहारय् छ्यलाः सुथांलाक्क न्ह्यज्यां यंकेगु ज्याय् मानन्धर तयेगु नं तःजिगु ल्हाः दु ।

      थौंकन्हय् केन्द्रीय मानन्धर संघ सक्रिय नक्सां न्ह्यःज्यांवनाः वा न्ह्यलुयाः दँय्दसं सुथांलाक्क व मदिक्क तःमुंज्या न्ह्याका वइच्वंगु दु । थ्व संघया सक्रियतां इलय् ब्यलय् मानन्धरत थःथःवे जानाः मुंज्या च्वनाः सहलह ब्याकाः थी थी सुधारात्मक ज्याझ्वः नं न्ह्याका वइच्वंगु दु । थ्व संघं इलय् ब्यलय् सामाजिक सेवाया ज्याझ्वःया ग्वसाः ग्वयाः गब्लें स्वास्थ्य शिविर संचालन, गब्लें हिदान, मिखा दान ज्याझ्वः, वृक्षारोपण, थी थी कासा धेंधेंबल्लाः सांस्कृतिक ज्याझ्वः अथे हे साँस्कृतिक दाफा बाजं, दाफा म्ये, राग, धाः, गुँला बाजं, धिमे बाजं, नाय्खिं, बय् क्वंचाखिं, धोलक, पच्छिमा बाजं आदि धेंधेंबल्लाः प्रतियोगिताया (कासा) या ग्वसाः ग्वयाः साय्मितयेगु संस्कृति, शिक्षा व स्वास्थ्ययात थकायेत हःपाः बिया वइच्वंगु दु । अथे हे मानन्धरया सुं नं दुजःपिन्त गबलें नं गुगुं नं कथंया ल्वापु अन्याय व अत्याचार जूसां नं न्यायिक ग्वाहालि कायेगु छगू जक संस्था केन्द्रीय मानन्धर संघ खः । संघं दँय्दसं प्रतिनिधि सभाया मुंज्या च्वनाः थःथवे सहलह ब्याकाः सामाजिक रितिथिति सुधार व मानन्धरतयेगु अन्वेषणात्मक व अनुसन्धान्मतक च्वसु मुनाः मदिक्क स्मारिका दँ पौ नं पिथना वइच्वंगु दु ।

         अथे नं इलय् ब्यलय् मानन्धरतयेगु दथुइ पिदनाच्वंगु सामाजिक रितिथिति सम्बन्धी विकृतियात पूवंक नियन्त्रण वा कजय् काये मफुनि । थौंकन्हय् मानन्धरतयेगु मौलिक परम्परागत संस्कृति बुलुहुं बुलुहुं न्हनावनाच्वंगु दु । थ्वइत संरक्षण यायेत क्वातुक पलाःछी मफुनि । गथेकि झ्व भ्वय्या थासय् पार्टी, त्वाःत्वालय् दाफा बाजं व गुंला बाजं थायेगु त्वःता वने धुंकल, इहिपालय् ह्वंकेगु थासय् स्वयम्बर यायेगु द हे मदुगु चलन यात नं पने मफुनि सा थी थी भ्वासि चायाः इही, कय्तापूजा, बाराःभ्वय्या चलन हे मदुगु ब्वनापौ इनाःअप्वः भ्वय् नकाः हयेगु यानाहल । थ्वयात पनेगु स्वयेमाः । मानन्धर संघं अझ मानन्धरतयेगु पुलांगु ऐतिहासिक मौलिक संस्कृतियात हाकनं म्वाका हयेगु (पूनर्जिवित) स्वयेमाः गथेकि ब्याहाःबलय् न्हापा थें म्वाय्लिं पुयाः दाफा थानाः बय् पुयाः व कोंचाखिं थानाः भम्चा काःवनेगु थेंज्याःगु च्वन्ह्याःगु पलाः छीमाःगु झी सकसिनं वाःचायेकाः च्वना ।

श्रोत व सन्दर्भ धलः वा लिधंसा

मानन्धर, जीतबहादुर – ने.सं. ११२४, मानन्धर निबन्ध मुना लाय्कूसाः ये“ ।

साय्मि,सन–ने.सं.११२१, नेपाल मण्डल ब्व“ माः– ये“या साय्मितये संस्कृति व संस्कार

गुह्येश्वरी राज (सं) – केन्द्रीय मानन्धर संघ ४० द“या इतिहास केन्द्रीय मानन्धर संघ न्याक्वःगु प्रतिनिधि सभाः तःमु“ज्याया स्मारिका ने.सं. १२११४ (वि.सं. २०५०)

मानन्धर, ज्ञानकाजी खिं – ‘‘साय्मितयेगु साः’’ – केन्द्रीय मानन्धर संघ लु“बुदिं स्वर्ण जयन्ती) स्मारिका ने.सं. ११२४)

मानन्धर, जीतबहादुर, लाय्कूसाल – ‘‘तहबिल्दार मानबहादुर व वय्कःया सन्तान’’ के.मा.सं. स्मारिका ल्याः – २

(केन्द्रीय मानन्धर संघ तदर्थ समितिया प्रतिवेदन – केन्द्रीय मानन्धर संघ न्हापांगु तःमु“ज्या (प्रतिनिधि सभा)या स्मारिका सं.सं. ११०८)

मानन्धर, जीतबहादुर, लाय्कूसाल – ‘‘राष्ट्रिय संस्कृतिइ मानन्धर समाजया देन’’ के.मा.सं.लु“ बुदिं (स्वर्ण जयन्ती) स्मारिका ने.सं. ११२४

मानन्धर,शशिकला–‘‘मानन्धर समाजय् तिसा’’,के.मा.सं.लु“ बुदिं स्मारिका ने.सं. ११२४

मानन्धर, चन्द्रबहादुर – ‘‘रामेछापका मानन्धरहरू’’ (के.मा.सं. स्मारिका, ल्या १०)
मानन्धर, दिपेश÷नरेश – ‘‘स्याड्डजामा मानन्धरहरुको वस्तुस्थिति र सामाजिक जनजीवन’’ (के.मा.सं. स्मारिका ल्याः १०)
मानन्धर,भक्तबहादुर,रामेछाप– ‘‘उपत्यका बाहिरको मानन्धरहरूको खोजखबर’’ (के.मा.सं. स्मारिका ल्याः १२)

मानन्धर, अष्टलाल, – ‘‘दघिकोट मानन्धर गुथि’’ (के.मा.सं. स्मारिका ल् मानन्धरय् परिवार याः १४)