डा.तुयूबहादुर महर्जन
उप-प्राध्यापक नेपालभाषा केन्द्रीय बिभाग
१.१ भाषा
मनुखं थःगु बिचाः, भाव वा प्रतिक्रिया वा घटना मेम्ह मनू वा मनूतयेत वा प्राणी वा प्राणीतयेत कनेत अनेक उपाय छ्यली । उकिया निंतिं म्हुतुं विभिन्न शब्द पिकया: ज्यू ला वा उकिया नापं ल्हाःतुति संका: वा छ्यं, मिखा संका: ज्यू ला व नं कुतः याइ । म्हुतुं खँ पिकयाः कनेत संगु ज्यायात भाय् धाइ सा ल्हा: संका: क्यंगु भाययात ल्हाःभाय्, मिखा संका: क्यंगु भाय्यात मिखाभाय् धाइ । तापाक च्वंम्ह मनूयात ‘थन वा’ धायेत सलं न्ह्यायेमन्त धायेवं ल्हाः संका: ‘थन वा’ धाइ व ल्हा:भाय् ख: । सुनानं धाःगु खँ ‘ख:’ धकाः समर्थन यायेत म्हुतुं धायेम्वायेक छ्यनं क्वायेगु नं ‘खः’ हे धाःगु खः । सुनानं धाःगु खँ ‘मखु’ धायेमाल धाःसा वा ‘म्हां’ धायेमाल धाःसा ज:खः छ्यं हीका: मखु वा म्हां धयागु लिसः बी । थ्व छ्यंभाय् ख: । खँ ल्हानाच्वंथाय सुं छम्ह हनेमा:म्ह मनू वल अथवा वयाथाय् न्ह्यःने खँ ल्हायेमज्यूम्ह मनू वलधा:सा खँ ल्हानाच्वंम्ह मनूयात ल्हातं थिया: खँ ल्हायेमते धयागु इशारा याइ । अथे हे हालेमते धकाः इशारा यायेमाल धाःसा म्हुतुइ च्वलापचिनं थिया: ‘हालेमते’ धयागु इशारा याइ । थ्व ल्हाःभाय् ख: । थुलि जक मखु छम्ह चित्रकारं चित्र च्वयाः क्यनीगु चित्र नं भाषा हे ख: । वयकलं नं थ:गु भाव वा विचार कनेत हे चित्र च्वयादीगु खः । थ्व चित्रभाषा ख: । छपा: चित्र-भाषां नं यक्व यक्व खँ कनेफु । अथे हे छम्ह प्याखं हुइम्ह कलाकार वा छम्ह अभिनय याइम्ह कलाकारं अव्यक्त भाषा अनेक खं कनाच्वनी ।
भाषा धायेवलय् मनूतय् जक मखु पशुपंक्षीतय् नं भाषा दइ । इपिं विभिन्न परिस्थितिइ विभिन्न सः पिकया: विभिन्न कथं हाली । शत्रु वा थःत मयःम्ह प्राणी वल धायेवं छगूकथंया सः पिकया: हाली सा नये पित्यात धायेवं वा थ:त स्यात वा दुःख जुल धायेवं मेकथं हाली । थ्व उम्ह प्राणीया भाषा ख: । व्यापक रूपय् धायेबलय् थ्व नं भाषा हे ख: । भाषाविज्ञानय् भाषा धायेबलय् थ्व दक्व भाषायात मकासें मानवभाषाय् जक सीमित जुइ । मानवभाषा धायेबलय् मनूया म्हुतुं पिज्व:गु हे जुइमाः, मेमेगु अंग पिज्वःगु काइमखु । गथे कि ल्हातं दाया: पिज्वःगु वा लापा थाना: पिज्वःगु स: अथवा पचिं न्यायेकाः वःगु, अझ मनूया म्हुतुं हे पिज्वःगु हाछिका: तःगु वा वाक्का: तःगु, सुलि पूगु ध्वनि मानवभाषाया रूपय् काइमखु । भाषा धायेबलय् मनूया म्हुतुं हे पिज्वःगु अर्थयुक्तगु ध्वनि हे जुइमा: । उम्ह मनूया म्हुतु पिज्वःगु प्रत्येक ध्वनियात कुचा कुचा याना: अध्ययन यायेज्यूगु जुइमा: । वं न्ववाःगु प्रत्येक शब्दय् अर्थ दयेमा: । वं न्ववाःगु प्रत्येक खँपुइ छुं विचार वा भाव वा घटना वा सन्देश वा सुचं वा छुं न छुं धायेत्यंगु खँ दयेमा: । घण्टाैं घण्टा न्ववाना: नं धायेत्यंगु खँ मन्त धायेवं उगु न्वचु भाषाविज्ञानया दृष्टि अध्ययन याये योग्य मजुइयः । उकिं भाषाविज्ञानया दृष्टि ध्वनि, वर्ण, शब्द, अर्थ, वाक्य गठनया ल्याखं नं अध्ययन योग्य जुइमा: । भाषा धायेबलय् कमसेकम छम्ह मनुखं जक सां थूगु जुइमा: । सु छम्ह सामान्य निरक्षर नेपाली मनूया न्ह्य:ने मेम्ह छम्ह मनुखं हिब्रु भाषां न्ववात धाःसा शायद वं व छु भाषां न्ववा:गु धका: अन्दाज यायेगु ला छु वयागु निति भाषा हे मखयेफू । उकिं भाषा जुइत छुं छगू भाषिक समूह नं स्वीकार याःगु जुइमा: । भाषा जुइत दोस्राे व्यक्तिया न्हायेपनं न्यना: नालाकायेफुगु हे जुइमा: । खतु च्वय् न्ह्यथनातःगु विभिन्न भाषाया ग्रहण मनुखं विभिन्न मानव-अंगं थुइका कायेफु । धाये कि ल्हाःभाय्, छ्यंभाय, मिखाभाय् इत्यादि मिखां स्वया: नालाकाइ । ल्हातं थिया: वा चुल्यां घ्वानाः याइगु इशारा स्पर्शं सीकाकाइ, अले सुनानं ल्हा:गु वा धाःगु खँ न्हायूपनं न्यनाः सीकाकाइ । भाषाविज्ञानय् भाषा धायेबलय् न्हाय्पनं न्यना: सीकाकाइगु ध्वनिया भाषा जुइ ।
१.२ भाषाया परिभाषा
भाषा छु खः धकाः विभिन्न भाषावैज्ञानिकतसें विभिन्न परिभाषा बियादीगु दु । अथे नं थन उकिया छुं परिभाषा बियातःगु दु । भाषावैज्ञानिक भोलानाथ तिवारी (२००० : १) कथं ‘भाषा वह साधन है जियके माध्यम से हम साेचते है तथा अपने विचारों को व्यक्त करते है ।’
थुगु परिभाषा स्वयेबलय् भाषा धयागु छता माध्यम ख: । अले भाषा छम्हेस्यां न्ववाइ, मेम्हेस्यां न्यनी । अथे सां नं व भाषा मजुइफु, कारण न्वं जक वायेत ला पशुपंक्षी व लाताम्ह मनुखं नं न्ववायेफु, तर उकी बोली स्पष्ट जुइमखु, न्यनीम्हसें न्यना: थुइके थाकुइफु । न्वंवाःगु उगु बोलीइ विचार वा भाव नं दयेमाः ।
संस्कृतभाषाय् ‘भाषा व खः गुगु न्ववाइ ।” थुगु परिभाषा तस्सकं सरल व व्यापक जू । न्ह्यागु सां सुनानं न्ववायेवं हे व भाषा जुइ, चाहे व मनुखं न्ववाःगु विचार वा भाव दुगु भाषा जुइमा वा पशुपक्षीं न्ववाःगु बोली वा स: जक दुगु ध्वनि जुइमा ।
A language is a system of arbitrary vocal symbols by means of which asocial group cooperates.(Bloch and trager,1942:5) थुगु परिभाषाकथं भाषा छगू वाक् प्रतीकया व्यवस्था ख:, अर्थात् वाक् धयागु न्वंवायेगु ख: । न्वंवायेगु नं छता व्यवस्था दइ । व्यवस्थित मजुइक न्ववात धायेवं व गथे जुयाः भाषा जुइ ? न्ववायेबलय् गुगु न्ववानाया प्रतीक जुइ व भाषा जुइ । भाषा छता यादृच्छिक नं जुइ अर्थात् छेँ (House) धायेबलय् च्वनेगु थाय् हे धकाः छाय् थुइकी ? उकिया पलिसा किताब वा कुसा छाय् मथुइकल ? थुकिया स्पष्ट लिस: वा तर्क छुं मदु । परम्परागत रूपं थुइकावयाच्वंगु जक ख: । अले व भाषा उगु समाज विचार हिलाबुलाया निंतिं छ्यलाच्वंगु जुइ । अथे हे मेगु छगू परिभाषा स्वये- Language is a purely human non-instinctive method of communicating ideas,emotions and desires by means of a system of voluntarily produced symbols. थ्व परिभाषां छु खँ थुइकू धाःसा भाषा छता शुद्ध मानवीय गतिविधि खः ।
अथे नं गुब्लें गुब्लें मानवेत्तर प्राणी नं मानवभाषा अनुकरण या: । अथे सां उकियात भाषा धाइमखु । सकल मनूतसें थ: व थःथें ज्वःगु भाषिक समूहनाप भाषिक अन्तक्रिया याइ । भाषा छता विचार कालबिलया माध्यम व साधन नं ख: । भाषा छता यान्त्रिक रूपं वइगु साधन मखु । भाषा सइगु जन्मजात गुण मखु । सुं छम्ह मचायात वयागु उमेरया प्यदँ खुदँतक वा वसिकं अप्व: मानव- भाषिक समूहं तापाक तयाबिल धाःसा व बिलकुल छुं नं भाषा सइमखु तर सहज रूपं वइगु ध्वनि धाःसा वइ । व ध्वनि भाषा मखु । उकिं भाषा व ध्वनि धयागु फरक फरक खँ ख: । ध्वनि पिज्वइगु सहज शारीरिक गुण ख:, भाषा मानसिक गुण खः, गुगु वं उगु भाषिक समूहस च्वनाः सयेकी । वं उगु भाषा सयेकेत दिमाग माः, समूहया संगत मा:, अन्तक्रिया जुइमा: । ग्याइबलय् वइ्गु सहज आवाज वा खुसि जुइबलय् वइगु आवाज सहज गुण खः । व आवाज पिकायेत सुनानं स्यनेम्वा:, तर भाषा सयेकेत समाजया सुं सदस्यं वा सदस्यतसें स्यनेमा: । थ: च्वनेगु थायेयात छेँ धायेमा: धयागु यादृच्छिकया ज्ञान नं दयेमा: । अले वं भाषा सयेवं थःगु विचार, उत्तेजना वा इच्छा इत्यादि थः यस्सें प्वंकेगु ज्या यायेसइ । उकिं भाषा धयागु थःगु समूहस च्वनाः सयेकीगु साधन न ख: ।
१.३ भाषाया विशेषता
क) व्यवस्थित साधनया रूपय् भाषा
भाषा छता थ:थम्हं व्यवस्थित साधन ख: । थुकी ध्वनिया व्यवस्था, वर्ण-व्यवस्था, रूप-व्यवस्था, वाक्य-व्यवस्था, अर्थ-व्यवस्था इत्यादि दु । ध्वनि व्यवस्था थ:थ:गु भाषाया विशेषता स्वयावनी । नेपालभाषाय् /स/,/ष/,/श/ ध्वनि मध्ये /स/ ध्वनि जक दु, मेगु मदु । अथे हे /ङ/, /ञ/,/ण/, /न/, /म/ मध्ये /न/, /म/ व्यापक रूपं दु, तर /ङ/ गुलिं भाषिकाय् दु, गुलिं भाषिकाय् मदु । /ट/,/ठ/, /ड/, /ढ/,/त/,/थ/,/द/,/ध/ च्यागलय् पायेछिगु ध्वनि ला मदु अथे नं /त/,/थ/,/द/, /ध/ नाप लिक्क ला: धका: छ्यलाच्वन । मेमेगु भाषाया खँ त्वःता: नेवाःतय् स्वतन्त्र रूपं न्ववाइबलय् /र/या थासय् /ल/ ध्वनि जक न्ववाइ । थ्व नेवाःतय्गु थ:गुकथंया ध्वनि-व्यवस्था ख: ।
गुगुं भाषाय् ध्वनि अनुसार लिपि व्यवस्था मदयेफु । अले उगु इलय् कि न्हूगु लिपि निर्माण यायेमाली कि दुदुगु लिपिं ज्या कायेमाली । धाये कि Nepal यात न्ह्याम्ह नेपाली नं ने-पा-ल यानाः ज्या कयाच्वंगु दु । मेपिनिगु खँ त्व:ता: नेवा:तय्गु उच्चारण ध्वनि स्वयेबलय् नेवाःतसें ने- पा-ल ध्वनि मखु ङे-पा-ल धयाच्वंगु दु । अथे हे न्हासं पिहांवइगु ताकुगु वस्तु /न्हि/ च्वयाच्वन तर उच्चारण ङि्ह घयाच्वन । थुकथं उच्चारण (ङि्ह) जूसां वर्ण /न्हि/ यानाच्वंगु दु ।
नेपालभाषाया रूप व्यवस्था नं थःगु हे कथं दु। आपाः याना: नेपालभाषाया खँग्व: निर्माण स्वतन्त्र रूपं समास प्रक्रियां दयेकेगु चलन दु । व्याकरणिक कोटि थुइकीगु रूप जक बद्ध-रूप याना: दयेकी । धाये कि विभिन्न धातुइ -सा प्रत्यय तया: सामान्य नाम वा भाववाचक नाम दयेकी । गथे न धातुइ सा प्रत्यय तया: नसा, त्वँ धातुइ सा तया: त्वँसा, अथे हे कु, ला, हा, ति, च्व इत्यादि धातुइ सा प्रत्यय तयाः कुसा, लासा, हासा, तिसा, च्वसा दयेकी तर फा, दा, स्व, कि इत्यादिइ सा प्रत्यय तया: फासा (खि, च्व, न्हि, खै, इचा), दासा (कथि, कोर्दा), स्वसा (चस्मा, दुर्बिन), किसा (छेकबार) इत्यादि धायेगु चलन मदु । थ्व नं थःगु भाषाया व्यवस्था ख: । वाक्यया सवालय् नेपालभाषाय् न्हापां कर्ता, कर्म व क्रिया जुइ सा अंग्रेजीभाषाय कर्ता, क्रिया व कर्म जुइ । थ्व नं थःथ:गु भाषाया व्यवस्था खः ।
ख) मानवीय साधनया रूपय् भाषा
भाषा मानवीय साधन ख: । मनुखं जक भाषा छयलाबुलाय् हइ, हयाच्वंगु दु । मनू बिस्क मेपिं सुं प्राणी भाषाया प्रयोग यायैमफु । थुकिया प्रमुख कारण मनूयाके यक्व ध्वनि अवयव दु । स्वरयन्त्र, मे, चगै इत्यादि खः । थुज्वःगु अवयव मेमेपिं प्राणीतयूके मदु । उगु ध्वनि अवयवया गवाहालिं हे मनुखं अनगिन्ती ध्वनि उच्चारण यायेफत । अले दिमागया उचित प्रयोग यायेफुगु कारणं अनेक खँग्व:, वाक्य छ्यलेफत । उकिं मनुखं थम्हं गुब्लें मन्यनागु वा थःम्हेस्यां गुब्लें न्वमवानागु खँपु नं न्ववायेफु । थ्व मनूया क्षमताया विषय ख: । उकिं ला ध्वनि अवयव पूर्णरूपं सक्रिय यायेमफुपिं व दिमाग सक्रिय यायेमफुपिं मनूत ग्वाज्य: व पूर्णरूपं ध्वनि अवयव निष्क्रिय जूपिं मनूत दिमाग दुसां लाता वा पाक: धाल । दिमाग दया: नं ध्वनि अवयव सक्रिय यायेमफुपिं मनूतसेँ थिक-थिक ल्हाःभाय्, छ्यंभाय् यायेस:सां म्हुतुं स्पष्ट बोलि पिकायेमफु । वयानितिं व भाषा वयागु संचारया माध्यम जुइमफुत । मेखे सक्रिय ध्वनि अवयव दया: नं सक्रिय दिमाग मदुपिनि निंतिं भाषा दया: नं व भाषा सक्रिय जुइमखु । वं भाषा म्हो जक छ्यली ।
उकिं वया निंतिं भाषा मानवीय साधन खःसां वया निंतिं उलि छ्यलेम्वाःगु साधन जुयाबी । न्ह्यागु थजु सक्रिय ध्वनि अवयव व सक्रिय दिमाग मदुपिनि निंतिं भाषा उलि यक्व छ्यलेम्वाःगु साधन जूसा सामान्य नागरिक व अप्व: न्वंवायेमाःगु पेशा याइपिनि गथे वकिल, शिक्षक, नेतातय् निति भाषा छता अति आवश्यक साधन ख:। सामान्यकथं धायेबलय् भाषा छता मानवीय विचार, भाव, घटना, सामान्य वर्णन यायेगु निति मदयेक मगा:गु मानवीय साधन ख: ।
ग) सामाजिक साधनया रूपय् भाषा
समाजय् समूहया विभाजन विभिन्तकथं जुयाच्वंगु दु । राजनीतिक विभाजनकथं नेपा:या नेपालीत दक्व नेपाली समाज, भारतय् च्वंपिं भारतीय नागरिक समाज । थुकथं संसारया प्रत्येक देय्या नागरिकत उगु देयया नामं उगु समाज धायेज्यू । अले छगू हे देशय् नं दक्व नागरिकतयेत भूगोलया आधारय् नं समाज दयेके ज्यू । नेपालय् तराईलय् च्वंपिं मधेशी समाज, हिमाली भेगय् च्वंपिं भोटे समाज, पहाडय् च्वंपिं पर्वते समाज धायेज्यू । पायेछि थ्व थेँ हे भाषाया आधारय् समाज निर्धारण यायेज्यू । तराईया जनकपुरया मनूत मैथिली वा भोजपुरसमाज, अथे हे काठमाडौंया मनूत नेवा:समाज धायेज्यू । थ्व फुक्क भाषाया आधार ख: । मेखे नेवाःत धयापिं काठमाडौं उपत्यकाय् जक सीमित मखु । नेवाःत उपत्यकाबिस्कं नेपा:या प्रत्येक जिल्लाय् दु । अथे नं ६५ जिल्लाय् नेपालभाषा ल्हाइपिं व ल्हानाच्वपि हे दु । अथे हे भारतया सिक्किम प्रान्तय् नं स्थायी बसोबास यानाच्वपिं नेवाःत दु । इमिसं थ:थ:गु परिचय बीबलय् थःत नेवा: धाइ । थ्व व्यवस्था नेवाःतय् जक मखु खसभाषा ल्हाइपिं खय्त नं नेपालय् जक मखु भारत व भूटानय् तक नं व्यापक रूप न्यनाच्वंगु दु । थुकथं स्वयेबलय् नं भाषा धयागु समाजया साधन ख: । कारण अन च्वंपिं मनूतसेँ थ: अन च्वनाथासय् उगु भाषाया माध्यमं जीवन हनाच्वनी ।
घ) ज्ञान कायेगु माध्यमया रूपय् भाषा
छुं ज्ञान कायेबलय् विभिन्न माध्यमं कायेज्यू –
क) छुं वस्तु वा घटना स्वयाः बाय् न्यना:, थम्हसेँ अनुभूति याना:,
ख) विभिन्न गुरुपिनिपाखेँ प्रवचन न्यनाः, अभ्यास यानाः
ग) थःम्हेस्यां हे ब्वना: इत्यादि ।
सुं गुरुपिनिपाखेँ प्रवचन न्यनाः वा छु सफू ब्वनाः ज्ञान कायेगु याःसां आखिर व छगू भाषाया माध्यमं याइ । अवश्य नं गुरुं छुं छगू भाषाया माध्यमं प्रवचन याइ वा थःम्हेस्यां ब्वनागु सफू नं छुं छगू भाषां च्वयातइ । उकि छुं ज्ञान कायेत नं भाषा छगू माध्यम जुयाबी, गुगु भाषा मसयेक वं सफूपाखेँ वा गुरुपाखेँ ज्ञान कायेगु सम्भव जुइमखु । उकिं ज्ञान कायेगु मूल माध्यम भाषा खः ।
ङ) यादृच्छिकताया रूपय् भाषा
भाषा छता मानवीय गतिविधि ख:। मेखे संसारय् दुगु भौतिक वस्तु वा मनुखं याइगु अनेककथंया गतिविधिया दथुइ छु स्वापू दु, छु स्वापू मदु । धाये कि मनुखं जाकि जासिथलय् तया: मि च्याकाः बुकात:गु नसायात जा धाइ । अले व जा म्हुतुइ तया: न्ह्यया: घुतुकाछ्वयेगु ज्यायात नयेगु धाइ । वहे जा-यात नेपाली भाषा व अग्रेजी भाषा छसिकथं भात व (Cooked Rice) व नयेगु ज्या-यात खानु व To eat धाइ । दकलय् न्हापांगु न्ह्यसः उकियात छाय् जा धाल ? अले म्हुतुइ तया: न्ह्यया: घुतकेगु ज्यायात छाय् नये धाल । थुकिया छुं तर्क मदु, कारण नं मदु। अथे हे छगू भाषायात भात व मेगु भाषाय् (Cooked Rice) धका: छाय् धाल, उकिया नं छुं लिसः मदु । खँ थुलि जक खः कि उकियात न्हापांनिसें जा, भात, (Cooked Rice) धाल । आ: नं व हे धयाच्वन । उम्ह मनूयात अंग्रेजतसें स्यनातल, उकिं वं नं व हे धयाच्वन । थ्व विशेषता न्ह्यागु भाषाय् नं ख: । अथे धयागु मतलब न्हापा गुकर्थं न्ह्यानावयाच्चन आ: नं अथे हे न्ह्यानाच्वन । सुनानं थनिनिसें आवंलि जा धायेगु मखु ला धायेगु धका: परिवर्तन यायेगु ज्या नं मजू ।
यादुच्छिकया मेगु विशेषता छुँ छगू थासं वा गर्न नं छुँ छगू आवाज वल धा:ःसा व आवाज गथे धका: न्यंसा विभिन्न मनूतसेँ विभिन्नकथं धायेगु याइ । आकाशय् हवाइजहाज गथे वल धा:सा घुनुनुनुँ वल, हुनुनुनुँ वल, घुइँइँइँ स: वयेका: वल, दिनिनिनिं स: वयेका:ः वल । अथे हे सुँ मचा छम्ह ख्वल धाःसा नेवाःतसेँ ह्वाँय्-ह्वाँय् ख्वल धाइ, व हे न्ह्यस: खय्तयके न्यन धा:सा क्वाँक्वाँ रोयो धाइ । आखिर मचाया म्हुतुं पिज्वयाच्वँगु स: ला छता हे ख:, अथै नं उकिया अनुकरण छाय् फरक जुल ? उकिया नं लिसः मदु । थुकियात हे भाषाय। यादृच्छिक धाइ ।
च) सयेकेमाःगु ज्याया रूपय् भाषा
सः पिकायेगु क्षमताया आधारय प्राणी निथिकं दु- म्हुतुं स: पिकायेफुपि व मफुपिं । झंग:पंछी जनावरतसें नं म्हुतु सः पिकायेफु । उकिं वयात स्याक्क दायेबलय वा व ग्याइबलय् अचानक हे थ:गु क्षमताकथं सः पिकाइ । अथे सः पिकायेगु ज्या मनुखं नं यायेफु । सुं मनू लय्ताया: छक्वलं न्हिलीबलय् म्हुतु वांखाया: तत:सलं अनौथोगु स: पिकया: हाली, उकियात मनुखं न्ह्यूगु धाइ । अथे सः पिकायेत सुनानं स्यनेम्वा: । अथे हे तस्सक दुःख जुल धायेवं वा घाः जुया: तस्सक स्यात धायेवं ख्वइ । अथे ख्वइबलय् न्ह्यूगुसिकं फरक जुइक सः पिकाइ । उज्वःगु सः गथे याना: पिकया ?
अले थथे याना: पिकायेगु धकाः वयात सुनानं स्यंगु नं मखु । अथे नं स्वचालित रूपं याइ । छि गथे जुया: न्हिले सयेका वा ख्वये सयेका धका: न्यंसा उकिया लिसः अथें हे सःगु धाइ । थुकियात स्वतःस्फूर्त (Instincitive) धाइ, तर भाषा धयागु अथे स्वतःस्फूर्त मखु । न्ह्याम्ह मचा वा मनुखं नं सयेकेमा: । भाषा सइगु जन्मजात गुण मखु । भाषा सयेके धका: कुत: या:सां सयेकेगु क्षमता चाहिं सामान्यतया: न्ह्याम्ह मनूयाके नं दइ, तर अथें तुं सइमखु । जि नेवाःया मचा, जि नेवाःभाय् अथें हे स:गु धकाः धायेफु । खँ अथे मखु । न्ह्याम्ह मचायात नं बुसांनिसें मानवीय भाषिक गतिविधिपाखें भाषा सयेकेगु उमेरय् प्यदँ- खुदँ तापाक तयाबिल धा:सा व मचां नेवाःभाय् जक ला छु संसारया छुं नं भाषा सइमखु । केवल वं अर्थ सखुगु न्हिलेगु, ख्वयेगु, ग्याइगु, स्याःगुया सः जक पिकायेफइ । उकिं छम्ह मचायात वं विस्तारं स: पिकाये ससेनिसें माम व मेपिंसं विभिन्न शब्दज्ञान बी । क्रमशः वं विस्तारं सयेकी । उकिं भाषा सयेकेमा:गु ज्या खः, जन्मजात गुण मखु, स्वतःस्फूर्त सइगु गुण मखु । थ्व अस्वत:स्फूर्त (Non-Instincitive) धाइ ।
छ) भाषा परम्परित वा क्वसःया रूपय् भाषा
भाषा परम्परानिसें न्ह्याना- वयाच्वनीगु वस्तु ख: । न्हापाया पुस्तां थ:म्हेस्यां गुकथं सयेकावया वं नं थःया लिपाया पुस्तायात स्यनावयाच्वंगु दु । लिपांया पुस्ता नं थ:गु पुर्खा गुकथं स्यनाथकल थःम्हेस्यां नं उकथं सयेकाः व्यवहारय् छ्यलावल । यदि थुकथं थ:गु न्हापाया पुर्खा स्यनाथकु थें थःम्हेस्यां लिपाया सन्ततियात मस्यंगु जूसा भाषाया निरन्तरता दी । बरु छता खँ छु निश्चित ख: धा:सा भाषा पुर्खा हिलावं थें भाषाय् नं छुं भति परिवर्तन जुयाच्वंगु दु। उकि न्हापाया पुर्खां तेंखु धाःगुयात थौं वया हे सन्तान तेखु-टेकु तक धायेगु यात ।
ज) सञ्चार साधनया रूपय् भाषा
भाषा सञ्चारया मुख्यगु साधन खः । मनूया थःगु मनय् दुगु अनेकौं विचार, भाव, प्रतिक्रिया, घटना इत्यादि छम्हेस्यां मेम्हतक सञ्चार यायेत दकलय् अःपुगु, दंगु, याकनं यायेफुगु साधन हे भाषा खः । खला मनुखं सांकेतिक चिं वा भावनृत्य वा चित्र नं यायेफु । अथे नं थुगु मानवीय भाषा यक्व याकनं यायेफु ।
झ) भाषाय् उत्पादनशीलता
भाषाय् उत्पादनशीलता धयागु सुं छम्ह मनुखं छुं छगू भाषा सयेकेधुनेवं वं न्हापा-लिपा गुब्लें मधा:निगु खँपु धायेसइ । यदि भाषाय् उत्पादनशीलता मदुगु जूसा वं छु छु खँग्वः वा खँपु सयेकागु खः, न्ह्याब्लें उलि जक सइ । उलिं अप्व: धाये नं सइमखु, धायेगु व्यवस्था नं दइमखु ।
ञ) अर्थपूर्ण वाक् प्रतीकया रूपय् भाषा
मनू मचाया रूपय् जन्मया नापं वं छुं सः पिकायेगु क्षमता नं ज्वनावइ । खतुं वं पिकाःगु स: हे भाषा मखयेफु । छायधा:सा भाषा धयागु समाजय् च्वना: तिनि सयेकीगु ज्या ख: । अथे नं वं पिका:गु स: वा शब्द हे भाषा मखु । भाषा धयागु विश्व ब्रह्माण्डय् दुगु प्रत्येक वस्तु, उगु वस्तुया स्थिति/अवस्था, सजीव प्राणीया स्वभाव, गनं छुं जूगु घटना, मनूया विचार, भाव, कल्पना प्रतिक्रिया इत्यादि थुइकेत प्रतीकया रूपय् छ्यलीगु ख: । धाये कि सफू अथवा किताब धायेवं भ्वँतय् आख: च्वया: छथाय् पंचिनातःगु वस्तु धकाः थुइकी । अथे हे पाउँ धायेवं आमलियागु अचार दयेकातःगु वस्तु गुगु नां कायेवं म्हुतुइ ई बुयावइ । धयागु मतलब पाउँ धायेवं समुन्द्र वा पहाड वा चन्द्रमा छाय् लुमना मवल ? च्वयेबलय् नं /पा-/ छग: व /-उँ/ छगः च्वइ । आमलिया पी हे छाय् मच्वल । अझ दसु काये, छेँ धायेबलय् छ, एकार, चन्द्रविन्दु हे छाय् च्वल ? मनूत च्वनीगु तल्ला-तल्ला दुगु पौ, झ्या:, लुखा: अप्पां दनातःगु छेँया आकार हे छाय् मच्वल ? उकिं भाषा धयागु अर्थपूर्ण वाक् प्रतीक जूगुलिं अथे चित्र च्वयाः मखु लिपिं भाषा च्वयेगु याःगु खः ।
२. भाषाविज्ञान
अध्ययनया विभिन्न विषय दु । शास्त्र नां वयेक अर्थशास्त्र, तर्कशास्त्र, दर्शनशास्त्र, राजनीतिशास्त्र, समाजशास्त्र इत्यादि । अथे हे विज्ञान नां वयेक गृहविज्ञान, मनोविज्ञान, भाषाविज्ञान इत्यादि । शास्त्र व विज्ञानया विषयलय् खासै फरक मदु । उकिं Medical Science यात चिकित्सा-शास्त्र नं धाः चिकित्सा-विज्ञान नं धा: । अथे हे भाषाविज्ञानयात नं भाषाशास्त्र जक नं धाः । न्ह्यागु हे थजु चलन चल्ती प्रयोगात्मक विषय दुगु धायेव विज्ञान व मदुगु जुल धायेवं शास्त्र धयाः गाकाच्वंगु दु । न्हापा ला भाषाविज्ञानया बिस्कं भाषाशास्त्र नं धाः । लिपा शास्त्रसिकं विज्ञान तया: हे नां अप्वः चलय्जुल ।
भाषाविज्ञानया थासय् भाषाज्ञान वा भाषाशिक्षा नां चाहिं प्रयोगय् मव: अथवा थुगु विषययात भाषाज्ञान वा भाषाशिक्षा मधा: । अथे छाय् मधाल ? न्ह्यसः दनेफु । बरु भाषाशिक्षण धयागु बिस्कं हे विषय दु, तर व भाषाविज्ञान मखु । भाषाशिक्षण धायेबलय् भाषा मस:म्हेसित वा दोस्रो भाषा गथे स्यनेगु धयागु विषय ख: । धाये कि सुं छम्ह मनुखं थ: गुरु जुया: नेपालभाषा मस:म्हेसित गथे याना: स्यने धयागु शीप व गुरु जूम्हेसिके दयेमा:गु खुबी ख: । उकि भाषाशिक्षण सःम्हेस्यां मसःपिन्त विभिन्न भाषा स्यने फयेफु, तर व भाषाविज्ञानया विषय मखु । अथे हे भाषाज्ञान धयागु नं सुं छम्ह मनूयाके संगत गुणया माध्यम वा अध्ययनया माध्यम विभिन्न भाषाया ज्ञान दयेफु । दसुकथं सामान्य शिक्षित नेवाःतय्के न्यागू भाषाया ज्ञान दु- नेपालभाषा, नेपालीभाषा, हिन्दीभाषा, संस्कृतभाषा व अङ्ग्रेजीभाषा । थ्व न्याता भाषाया ज्ञान दुसां वयात भाषाविज्ञानया अध्ययन दुम्ह मधायेफु ।
- ज्ञान
सामान्यतः छुं अनुभव याना: वा ब्वनाः कयातःगु सुचं वा सीपयात ज्ञान धाइ । थ्वँ वा अयेला: त्वन धायेवं इकुइय: धयागु खं सुं मनुखं छुं सफू ब्वना: वा सुयांपाखें न्यनाः नं सीकाकायेफु । थ्व वयागु अध्ययनया ज्ञान ख: । सुं मनुखं उज्वःगु वस्तु थःम्हेस्यां त्वनाः अनुभव याना: नं सीकाकायेफु । थ्व वं आत्मप्रयोगपाखें सयेकाकाःगु सुचं वा अनुभव ख: । थुकथं प्रयोग याना: वा अध्ययन याना: न्ह्याखें सां वं काःगु सुचं वा प्रयोगपाखें सयेकात:गु नं ज्ञान हे खः । भाषाज्ञान धयागु नं सुं मनुखं गनं ब्वनाः वा सुयांपाखें छुं भाषाया विषयय् सयेकात:गु हे भाषाज्ञान ख: ।
- शिक्षा
शिक्षा धयागु ज्ञानसिकं अझ छपलाः न्ह्यःनेया खँ खः । अयेलाः वा थ्वँ त्वन धायेवं मनूया बानि व स्वास्थ्य स्यनेयः । थ्व सकसिनं स्यूगु खँ ख: । अथे नं थ्वँ अयेला: त्वनेगु संस्कार दुपिंसं थुकियात बहिष्कार मयाःपिं दु । इमिके उकिया थःगु हे कथंया तर्क दयेफु । मेखे थ्वँ वा अयेला: त्वने धयागु ठिकगु बानि मखु, थ्व खँ वं स्यू। अथे नं त्वःतीमखु वा त्वःतेमफु । त्वनेमज्यू धयागु वं स्यू । उकिं व वयाके दुगु ज्ञान ख:। जब व मनुखं अज्याःगु नशालु पदार्थ त्वनेमज्यू धकाः नं स्यु, त्वँ नं मत्वं धाःसा थ्व वयाके ज्ञान नं खः, शिक्षा नं खः । भाषाशिक्षा धयागु नं सुं व्यक्तियाके भाषाया विषयस ज्ञान जक मखु उकिया व्यावहारिकता दुगु खँ हे भाषाशिक्षा खः।
- विज्ञान
छुं छगू विषयस वैज्ञानिक ढाँचां अध्ययन यायेगु हे विज्ञान ख: । आ: थन खँ वइ वैज्ञानिक ढाँचा धयागु छु व गथे अध्ययन याइगु ख: ? दकलय् न्हापालाक उगु विषयस अध्ययन याना: उगु विषय, वा वस्तुया स्वरूप सीकेगु जुइ । उकिया निंतिं छगू सिद्धान्त तयार यायेगु जुइ । अले थःम्हेस्यां तयार यानागु सिद्धान्तय् प्रयोग याना: स्वयेगु जुइ । उकिया निंतिं थःम्हेस्यां परिकल्पना तयार यायेमालेफु । छगू दसु काये- सुं छम्ह मनुखं वा वैज्ञानिकं ल: (Water) या विषयस अध्ययन यात । उकिया निंतिं दकलय् न्हापालाक लःया स्वरूप सीकेगु कुत: याइ । उकिया निंतिं वय्कलं वर्णनात्मक अध्ययन याइ । अले वय्कलं लःया सिद्धान्तय् पाय्छि जू लाकि मजू धका: प्रयोग यानास्वइ । अध्ययनया अन्तय् वय्कःया परिकल्पना पाय्छि जुइ नं फु मजुइ नं फु। यदि वय्क:याके पूर्व अध्ययनया ज्ञान यक्व दुसा परिकल्पना नं पाय्छि जुइक तयेफइ ।
निगूगु खँ तथ्याङ्क मुंकेगु अध्ययनकर्तां गुगु ल:या अध्ययन या:गु खः उगु लःया तथ्याङ्क यक्व मुंकेगु आवश्यक जू । तथ्याङ्क मुनेवं उकिया संशोधन यायेगु, प्रशोधन यायेगु आवश्यक जुइ । अनंलि टेबुलेशन यायेगु आवश्यक जुइ । अले छगू निश्चित आकार लुइ । छगू निश्चित रूपरेखा तयार जुइ । धाये कि उम्ह वैज्ञानिक सछि थासय्यागु लः मुंकल । थ्व वयूकःयागु तथ्याङक जुल । आ: वय्कलं अध्ययन यायेत्यनागु छु ? लः हावां निर्माण जुइ धका: अध्ययन यायेत्यनागु लाकि लः थुज्व:गु वस्तु ख:, गुगु छुं वस्तु नं निर्माण जुइमखु धका: अध्ययन यायेत्यनागु ? थ्व खँय् वय्क: न्हापा हे स्पष्ट जुइमा: । उकिया निंतिं प्रयोगशालाया आवश्यक जुइ । प्रयोगशालां वःगु तथ्याङ्ककयात टेबुलेशन यायेमाली । अले व्याख्या विश्लेषण याइ । साधारणीकरण याइ । अन्तिमय् छगू लिच्वः पिकाइ । व वयागु उपलब्धी जुइ । थुकथं वैज्ञानिक अध्ययनय् छगू धुंका: मेगु थथे यायेगु धयागु गुगु व्यवस्था दु व हे वैज्ञानिक ढाँचा ख: । थुगु गुण भाषाविज्ञानय् दुगु जुया: भाषा अध्ययनयात भाषाविज्ञान धा:गु खः ।
भाषाविज्ञान धयागु नं उज्वःगु विषय हे ख:, गुगु भाषाया विषयस वैज्ञानिक ढाँचा अध्ययन याइ । उकिं Linguistics is the scientific study of language (Vashney,1994 : 11) धाःगु ख: । मेमेगु शास्त्र वा विज्ञान थें तुं थुगु भाषाविज्ञान बिषय नं विशिष्ट व परिभाषित जूगु विषय ख: । थ्व खास आकार दुगु व निश्चित रूपरेखा दुगु विषय ख: । उकिं थ्व शास्त्र वा विज्ञानअन्तर्गतया विषयकथं अध्ययन यायेगु विषय जुया: भाषावैज्ञानिक धाःगु जुल । धाये कि नेपालभाषा धयागु संस्कृत भाषां विकास जुयावगु भाषा खः। थ्व भाषा अध्ययन याइम्हेसिया कल्पना जुइफु । उकिया निंतिं दकलय् न्हापालाक नेपालभाषाया अध्ययन यायेगु, उकिया स्वरूप सीकेगु कुत: याइ । उगु भाषाया तथ्याङ्क मुंकी । तथ्याङ्क मुनेवं उकिया संशोधन यायेगु, प्रशोधन यायेगु आवश्यक जुइ । अनंलि टेबुलेशन यायेगु आवश्यक जुइ । अले व्याख्या विश्लेषण याइ । छगू साधारणीकरण याइ । अन्तिमय् छगू लिच्व: पिकाइ । व वयागु उपलब्धी जुइ । अले छगू निश्चित आकार व निश्चित रूपरेखा तयार जुइ । अले नेपालभाषा धयागु संस्कृतभाषां विकास जूगु खः लाकि मखु धकाः सीदइ । थुकथं तथ्याङ्क, विश्लेषण, परीक्षण, साधारणीकरण, सत्य खँया निष्कर्ष पिकाइगु, थुगु धुंकाः थुगु यायेगु धयागु व्यवस्था दु । थुकथंया व्यवस्थित अध्ययनया विषय जुया: थुगु विषययात भाषाविज्ञान धाःगु जुल ।
