उपप्रा वज्रमुनि वज्राचार्य
उपप्रा वज्रमुनि वज्राचार्य
तेपाःया पश्चिमय् ला:गु कपिलबस्तुया जुजु शुद्धोधन व मायादेवीया कोखं थौंसिबें नीखुसः दँ न्ह्यो लुम्बिनीया वनय् सिद्धार्थ गौतमया जन्म जुल । ई.पू २४९ या सम्राट अशोकं तःगु लुम्बिनीया अशोक स्तम्भय् कियात:गु हिद बुधे जाते सक्यमुनिति, हिद भगवं जाते ति लुमिनि गामे च्वयातःगु, फाहियानं लुनमिन्, ह्वेनसाङ्गं ल-फ-नि च्वयातःगु , रिपुमल्लया १२३४य् रिपुमल्लश्चिरं जयतु व जन्मस्मारक ल्वं आदिया प्रमाणया लिधंसाय् शाक्यमुनि बुद्ध लुम्विनी गामय् जन्म जूगु धैगु स्पष्ट जुल । (कौण्डन्य, २०७१: ९) ।
जन्म जुसानिसें हे असाधारण लक्षण दुम्ह राजकमारयात जुजु शुद्धोधनं बल्लाम्ह चक्रवर्ती जुजु दय्केगु मनसाय ख: । उकिं उमेर जायाः वःलिसें न्ह्याइपुकेगु लागि मिसा हया: प्याखं हुइका: मोजमस्ति याका: सिद्धार्थयात झिंखुदँय् हे यशोधरा नाप इहिपा: यानाविल । सांसारिक वा भौतिक सुखय् मन क्वमसासे, आध्यात्मिकता व जन्म व मरणया जीवन चक्रया रहस्य छु ख: घैगुली जक नुगः क्वसनाच्वन । नीगुदँया बैसय् आषाढ पूर्णिमाया दिंखुन्हु राजकाज, दरवार, मां अबु, कला:, काय्यात त्व:ता दुःख मदय्कीगु मुक्तिज्ञान मालेगु लागि छेँय् नं पिहाँ वन ।
सच्चा गुरुपिं मालेगु झ्वलय् आलारकालम, उदक रामपुत्र थें जाःपिं गुरुपिनिगु सत्संगत याना: नं थःम्हं आशा यानागु मुक्तिज्ञान लुइकेमफैगु खनेवं अनं त्वःता उरुबेलाया बोधगयाया सिमाक्वय् च्वना: थःम्हं हे स्वअध्ययन शुरु यात । स्वीन्यादँया बैसय् चतुरआर्यसत्य, प्रतीत्यसमुत्पाद् थें जागु दुःखया अन्त जुइगु, जन्म व मरणया चक्रया अन्त जुइगु मुक्ति ज्ञान लाभ जुल । थुगु ज्ञानयात सम्यक सम्बुद्ध, बोधित्व वा बुद्धत्व धाइ । गुगु ज्ञान सर्वसाधारण मनूतय्सं थुइके फैमखु, मनूतय्सं नाला: काइगु ख: वा मखु घैगु विचालं स्वलातक चिन्तन मनन याय्गु यात ।
संसारय् दक्व मनूत छगू हे ताजिया जुइमखु, मुक्ति यःपिन्सं नाला: काइ धैगु तायका: थःम्हं लुइकुगु ज्ञानया खँ कनेत आकारकालाम, उद्दकरामपुत्रया थाय् थ्यन तर दुर्भाग्यया खँ निम्ह गुरुपिँ नं मद्य धुंकूगु जुयाच्वन । वयां लिपा सारनाथय् च्वनाच्वंपि थ: पासापिं कोण्डञ्ज, वप्प, भद्दिय, महानाम व अस्सजियात कनेगु यात । थुगु न्हापां सिद्धार्थ गौतम बुद्धं कंगु धर्म हे धर्मचक्र प्रवर्तन खः ।
थुपिं न्याम्ह धुंकाः यश कुमार, वया ५४ म्ह पासापिन्त बुद्ध उपदेश बिया: थ: अनुयायी दय्के धुंका: थ: नाप ६१ म्ह दुगु छगू संघ नीस्वनाः छगू थासय् निम्ह मवंसे हरेक दिशाय् बना: बुद्धया ज्ञान प्रचार यायगु जुल । ४५ दँ तक थःगु ज्ञान प्रचार याय् धुंकाः ८० दँया वैसय् कुशिनगरय् शाक्यमुनि गौतम बुद्ध महापरिनिर्वाण जुल । सिद्धार्थया जन्म, ज्ञानप्राप्ति व परिनिर्वाण जूगु दिं बैशाख पूर्णिमाया दिं जूगु ख: ।
बौद्ध अनुयायीपिन्सं प्यगू तीर्थया रुपय् काय्गु याइ ।
- बुद्धया जन्म लुम्बिनी,
- बोधिज्ञान लुइकूगु बोधगया,
- धर्मचक्र प्रवर्तन सारनाथ व
- परिनिर्वाण जूगु थाय् कुशिनगरयात
अथेहे च्यागू महत्वपूर्ण घटना जूगु थाय् कथं च्वय्या प्यगू नापं
- बुद्ध जुइ धुंकाः थः मदय् धुंकूम्ह मांयात अभिधर्मया उपदेश विया: क्वहाँ व:गु थाय् संकाश्य,
- देवतत्तं बुद्धयात स्याय्गु तातुना: अय्ला: त्वंकाः किसियात छ्वयाहःगु थाय् राजगृह,
- बुद्धं तीर्थङ्कर व सर्वसाधारणयात ऋद्धि क्यंगु थाय् श्रावस्ती,
- बुद्धया जीवनय् दकले लिपा वर्षावास च्वंगु थाय् बैशाली ख: ।
(शाक्य, २०७०:१७-२९) ।
बौद्ध दर्शन
सिद्धार्थ गौतम बुद्ध ३५ दँय् लुइकुगु चतुर आर्यसत्यया ज्ञान ख: । चतुर आर्यसत्य धैगु दुःख, दु:खया कारण, दु:ख मदय्केगु व दु:ख मदय्केगु लँपु खः ।
दुःख –
- म्वाय्गु दुःख,
- बुराबरी जुइगु दु:ख,
- रोगं कइगु दुःख,
- सीगु दुःख,
- यःम्ह नाप बाया: च्वनेगु दुःख,
- मयःम्ह नाप च्वनाच्वनेमाःगु दुःख,
छकलं धाय्गु ख:सा पञ्च उपादानस्कन्ध (रुप, वेदना, संज्ञा, संस्कार व विज्ञान) हे दु:ख ख:।
दु:खया कारण-जन्म हे दुःखया कारण खः । उकि हाकनं हाकनं जन्म मकाय्गु याय्माल । उकिया लागि राग, द्वेष, मोह गुकिं मेपिन्त स्यंकेगु, थःजक नय्गु, आनन्द कायूगु, न्ह्याइपुकेगु, मेपिनि बांलाकूगु स:मयायूगु । राग, द्वेष, मोहयुक्त थल धैगु तृष्णा खः । थुगु तृष्णा हे दु:खया कारण ख: ।
दुःख मदयकेगु –
दुःखयात मदय्केत तृष्णा मदय्केमा: । तृष्णा मदय्केगु लागि तृष्णा गुकथं दै धैगु थुइकेमा: । थ्व थुइकेगु लागि प्रतीत्यसमुत्पाद् थुइकेमा: । थ्व बुद्धया मौलिक दर्शन ख: । जीव व जगतया सृष्टि हेतुप्रत्यय वा कार्य कारण सिद्धान्तपाखें जूगु ख: । थ्व झिंनिगू अंगया छगू चक्र खः । उकिं थ्वैत द्वादश निदान नं धाइ ।
- अविद्याया कारणं संस्कार दइ,
- संस्कारया कारणं विज्ञान,
- विज्ञानया कारणं नामरुप,
- नामरुपया कारणं षडायतन,
- षडायतनया कारणं स्पर्श,
- स्पर्शया कारणं वेदना,
- वेदनाया कारणं तृष्णा,
- तृष्णाया कारणं उपादान,
- उपादानया कारणं भव,
- भवया कारण जाति,
जातिया कारण जरा, मरण, शोक परिदेव, दुःख, दौर्मनष्य थें जाःगु दइ । गबलेतक तृष्णायात क्षय याय् फैमखु । मनूत हाकनं हाकनं जन्म जुइमाली । तृष्णा उत्पन्न जुइगु धैगु वेदना जाया: वया: यः मय: धैगु भावनाया कारणं जुइगु खः ।
दुःख मदय्केगु उपाय –
दु:ख मदय्केगु धैगु हे तृष्णा मदय्केगु ख: । तृष्णा मदय्केगु लागि मनुष्य जीवनय् राग, द्वेष, मोह मतसे तथष्टतां स्वय्फुगु जुइमाल । तर थथे सामान्य मनूतय्सं यायफैमखु । उकिया लागि बांलागु, भिंगु वा सम्यक वा आर्य च्यागू लँपु विचा: यायमा: । थुकियात आर्यअष्टाङ्गिक मार्ग धाय्गु याइ ।
- थ्व धैगु मेपिन्त स्वय्गु नजर बांलाकेमा:(सम्यक् दृष्टि),
- मखुगु बांमलागु, अविहिंसा याय्मखु धैगु भावना (सम्यक् संकल्प),
- ख:गु, भिंगु, बांलागु खँ ल्हाय्गु (सम्यक् वचन),
- मखुगु पाप जुइगु ज्या मयाय्गु (सम्यक् कर्मान्त),
- बांलागु ज्याया अनुशरण याना: म्वाय्गु (सम्यक् आजिविका),
- बांमलागु ज्या मदय्का: बांलागु भिंगु ज्या याय्गु कुत: (सम्यक् ब्यायाम),
- न्ह्याबलें होसय् च्वना: म्वाय्गु (सम्यक स्मृति) व
- चित्तयात एकाग्र याना: तय्गु (सम्यक् समाधि) (वज्राचार्य, २०७०:२५ २८) ।
जीवनय् थुजागु अभ्यास याना: अनुशासनय् च्वनेफुपिं सु नं मनूतय्गु चित्त अकुशल जुइमखु । मेपिन्त स्यंकेगु स्याय्गु, पालेगु, खुया: काय्गु, मखुगु विचा: याय्गु, होस् मदैगु वस्तुया सेवा याय्गु आदि जुइमखु । उकिं शीलवान जुया: च्वनेगु लागि बुद्ध भिक्षुपिन्त २२७ व भिक्षुणीपिन्त ३११ शील पालना यायमाःगु न्ह्यथंगु ख: । गुकिया अभ्यासं सम्यक सम्बुद्धत्व वा बुद्धत्व प्राप्त जुइ । उजापिं मनूत हाकनं जन्म जुइमाली मखु । हाकनं जन्म जुइ म्वालेवं दु:खया अन्त जुइ ।
,
सिद्धार्थ गौतम ३५ दँया उमेरय् ज्ञान प्राप्त याना: बुद्ध जुइ धुंका: वैगु दर्शन, उपदेश वा ज्ञानयात धर्म कथं काल । ४५ दँतक निरन्तर रुपं ज्ञान प्रचार प्रसार याय् धुंकाः ८० दँया उमेरय् कुशिनगरय् महापरिनिर्वाण जुल । उगु हे इलय् भिक्षु महाकास्यपपिं धर्म प्रचारया लागि पावा थ्यंगु इलय् छम्ह तीर्थङ्गरयात बुद्धया बारे न्यंगु इलय् बुद्ध परिनिर्वाण जुइधुंकूगु, दाहसंस्कार याय्त तयार जुयाच्वंगु खँ कंगु इलय् दक्व भिक्षुपिं शोकाकुल जुल । तर सुभद्र धाःसा मुसुमुसु काल । आःबुद्धया निर्देशनय् च्वने माली मखुत, स्वतन्त्र जुल धैगु आभाष महाकाश्यपयात पचे मजुल । उकिं बुद्ध मदय् धुंका: स्वला लिपा महाकाश्यपया अध्यक्षताय् राजगृहलय् न्हापांगु संघायन सःता: आनन्द व उपालीं न्यनातःगु बुद्धया उपदेशयात संग्रह याय्गु जुल । उगु इलय् आनन्दयाके ८२ हजार, उपाली याके २ हजार याना: ८४ हजार धर्मस्कन्ध मुंकूगु जुल । थुगु धर्मस्कन्धयात विनय, सूत्र व थ्व बाहेकया छगू ब्वथलेगु जुल । थुगु स्वगू ब्वयात हे त्रिपिटक धा:गु ख:। थ्व पालि भाषाया खः । बुद्ध कनाकंगु बुद्धया फुक्क वचन हे त्रिपिटक जूगुलिं थुकियात बुद्धधर्मया धर्मग्रन्थ धाय्गु याइसा, पालिं धयात:गु थ्व हे वचन बुद्धधर्मया आधिकारिक ख: । गुगु संग्रह जूसां बुद्ध परिनिर्वाण जुइधुंका: न्यास: दँ लिपा ग्रन्थया रुप बिइगु यात । थुकिया हे लिधंसाय् लिपा वना: मेमेगु धर्मग्रन्थत नं च्वय्गु जुल ।
शाक्यमुनि गौतम बुद्ध मदुगु सच्छि दँ लिपा कालाशोकया पालय् निक्वगु संघायन जुल । थुगु इलय् बज्जियनतयसं झिगू बुँदाया खँ पित हया: विवाद हय्गु यात । थुकियात साम्य याय्गु लागि यशं तःधंगु भूमिका म्हितेगु यात । अथेखःसां लिपा विवाद हःपिं बज्जियनतय् थ:गु ब्यागलं सभायात । उगु इलय् ब्यागलं च्वंपिं झिद्व: दुगु ख:सा, पुरातनवादी (स्थवीर) पिं यक्व हे म्होजक दु। उकिया कारणं ब्यागलं च्वंपिनिगु पुचःयात महासांघीक धाय्गु यात ।
जुजु अशोकया पालय् अशोकया हे संरक्षकत्वय् पाटलीपुत्रय् मोग्गलीपुत्र तिस्सया अध्यक्षताय् संघ सुधारया लागि स्वक:गु संघायन जुल । जुजु अशोकया पालय् बुद्धधर्मय् हे झिच्यागू निकाय् खने दय्धुंकल । सम्राट अशोक न्हापां तसक चण्डालम्ह ख: । कलिङ्गया ल्वापु लिपा बुद्धधर्मय् नुग: क्वसाय्का: फुक्क बौद्ध भिक्षुपिनिगु लागि नय्गु, त्वनेगु ब्यवस्थाया लागि थःगु राज्यया स्वगू ब्व मध्ये छगू ब्व फ्याय्गु याय्वं मेमेगु धर्मया अनुयायीपिं नं नय्गु, त्वनेगु लागि भिक्षु जुल । गुकिया कारण सुथय् विहारय् उपोषध पाठ याय्गुतक नं मजुल । सक्कली भिक्षुपिन्सं विहार त्वःता मेगु थासय् च्वंवनेगु यात । उकिं अशोक उपोषध याकेत दूत छ्वल । उम्ह दूतं नक्कली भिक्षुपिन्त सजाँय बिइगु नामय् छयं ध्यना बिल । थ्व खँ सीवं थ: हे विहारय् वया: स्वःवन । थ:त तसकं पश्चाताप जुल । थुकिया दोष सुयात लाइ धैगु न्ह्यस: न्यनेगु लागि अहोगंगाय् च्वंवंम्ह मोग्गलीपुत्र तिस्सयात स:तके छ्वया: वैगु हे सल्लाह कथं बुद्धधर्म शुद्धिकरणया लागि स्वक:गु संघायन यात । उगु संघायनं उपोषध ब्वने मसःपिं भिक्षुत पितना: ल्यं दुपिं भिक्षुतय् दथुइ भिंकेगु ज्या जुल । उगु इलय् पितना छ्वःपिं नक्कली भिक्षुपिं ६० हजार दुगु ख: । (वापत, १९९७:४१) । वयां लिपा अशोक महाराज विभिन्न देसय् धर्मप्रचारकत छ्वय्गु, थः काय् महेन्द्र व म्ह्याय् संघमित्रायात श्रीलङ्का छ्वय्गु यातसा थ: नं धर्म प्रचारया लागि थाय् थासय् वना: स्तम्भतयगु, तीर्थयात्रा याय्गु यात ।
शाक्यमुनि बुद्ध मदुगु न्यास: दँ लिपा शक जातिया जुजु कनिष्कया पालय् जालन्धर (गनं काश्मिरय्)य् पार्श्व गुरुया निर्देशन कथं प्यक्वःगु संघायन जुल । थुगु संघायनय् थेरवादीतय्सं भाग मका: । थुगु हे इलय् बुद्ध धर्मया ग्रन्थत च्वय्गु नं जुल । पाली साहित्य संस्कृत साहित्य निगू नं थुगु हे इलय् च्वय्गु जूगु खः । थ्वसिबें न्हापा पाली बौद्ध साहित्य लुमंका: कण्ठ याना: ल्यंका: तःगु खः । जुजु अशोकं बुद्धधर्म प्रचारया लागि दूतत छ्व:थें हे कनिष्क नं धर्म प्रचारया लागि तापाक्क तापाक्क छ्वय्गु यात । संस्कृत भाषं त्रिपिटक च्वकेगु लागि ५०० म्ह न्ह्यंगु विहारत दय्का: विल । थ्व संघायनयात महायानतय्गु संघायन धाइ । (वापत, १९९७:४२,४३)
प्यक्वःगु संघायनतक वःगु इलय् बुद्धधर्मय् दुने यक्व निकायत खनेदत । अथेख:सां मुख्य याना: स्थवीरवाद वा थेरवाद व महायान स्पष्ट खनेदत ।
थ:या लागिजक मखु फुक्क प्राणीया उद्धार याय्गु लक्ष्य जुइमा: । थ:म्हं ज्ञान काय्गु धैगु थःगु लागिसिबें मेपिनिगु लागि जुइमा: । फुक्क प्राणीयात करुणा भाव तय्माः । संसारया प्राणीपिं उद्धार मजुइकं थःजक उद्धार जूगुया अर्थ मदु । फुक्क प्राणीपिं दु:खी, थ: जक सुखी, फुक्क मनूत गरीब, थ: छम्हजक धनीया अवस्थाय् थःम्हं नं गबलें सन्तुष्टि व आनन्द काय् खनीमखु । दक्व प्राणीपिं आनन्द जूसा थ: नं आनन्द जुइ । उकिं फुक्क प्राणीया उद्धार मजूतले थ: उद्धार जूसां हाकनं हाकनं प्राणीया उद्धार याय्गु लागि थुगु लोकय् जन्म काय् धैगु भावना वा दर्शन हे महायान दर्शन ख: ।
महायानया धारणा महासांघीकपाखें व:गु ख:। न्हापां महासांघिकपिन्सं बुद्धया विनयलय् ई कथं छुं ह्यूपाः हय्गु खँ न्ह्यथंगु ख: । चि मदुगु थासय् न्यकुलिइ चि तया: यंके ज्यू कि मज्यू, १२ वजे जुइका: निगू पतिं किचः उखे वंका: नय् ज्यू कि मज्यू, अय्ला काय्त दय्काः तःगु क: त्वने ज्यू कि मज्यू, लुँ वह संग्रह याय् ज्यू कि मज्यू, गनं वनेबलय् थौंया लागि हे नय्गु यंके ज्यू कि मज्यू ,जा नय् धुंकाः घ्यःदुरु त्वने ज्यू कि मज्यू थें जाःगु न्ह्यस: हे लिपा बना: स्थविरवाद व माहासांघिकतय्गु विभाजनया कारण जुल ।
बुद्धया दर्शन कथं ज्ञानया बोध जुइगु हे दकले त:धंगु जुल । उजागु बोधिज्ञान स्वगू
- दु- श्रावकबोधि,
- प्रत्येकबोधि व
- सम्यकसंबोधि ।
सम्यकसम्बुद्ध जुइगु ज्ञानयात लिपा वनाः महायान धाय्गु यात । महायानतयसं थ: हे चर्याय् वनाः ज्या याइ । उजापिन्त बोधिसत्व धाइ । उकिं महायानयात बोधिसत्वयान नं धाइ । सम्यकसम्बोधि लाकेगु लागि दान याय्गु अभ्यास मदय्क पूवनीमखु । उकिं थ्वैत पारमितायान नं धाइ । (वज्राचार्य, २०६९:२) ।
प्राणीपिनिगु उद्धारया लागि हाकनं हाकनं जन्म काय्गु, काय्फैगु धारणा हे महायान धारणा ख: । थुगु धारणा बांलाक बिकास जुया: प्रचार जूगु ई धैगु बुद्ध मदय् धुंकाः न्यासः दँ लिपा वा न्हापांगु शदीइ (सान्तिना, १९९७,१३२), जुजु कनिष्कया पालय् जूगु ख: । महायान धैगु पारमितायान व बज्रयानया अभ्यास खः । थुम्ह बोधिसत्व वा बोध जूम्ह प्राणीयात नेपालय् लोकेश्वर, करुणामय नं धाय्गु या: ।
महायान दुने पारमितायान व मन्त्रयान (वज्रयान) निगू कचा दु। उकी मध्ये वज्रयान महायानया छगू कचा ख: । महायानया धारणा नाप वज्रयान छुं भिन्न मदु । तर अभ्यासया विधिइ भच्चा फरक दु । दु:खया अभ्यास व बुद्धत्व प्राप्तिया लक्ष्य निगू यानया नं छगू हे ख: । वज्रयान, महायान व तन्त्रयान स्वगू यान दु। उकी मध्ये वज्रयात तसकं कठोर व हिरा थें बल्लागु, यक्वतक तुइगु, न न्याइबलय् कुतुं वैगु मल:, इन्द्रया ज्वँसाया रुपय् कयातःगु दु । (सान्तिना, १९९७:१९९) । वज्रयान दर्शन तेस्रोनिसें सातौं शदीया इलय् तसकं विकास जुल । थुगु दर्शनया विकास याय्गु लागि नागार्जुन, असंग व चौरासी सिद्धपिनिगु तःधंगु ल्हा: दु । (सान्तिना, १९९७:२००) ।
महायान बोधिसत्व वा लोकेश्वरया धारणायात न्ह्योने हल । वज्रयान थ्वसिबें नं छपला: न्ह्योने वनाः पंचबुद्ध, तारा नापं आध्यात्मिक, काल्पनिक अनगिन्ती दार्शनिक, सांकेतिक द्यःपिं पलिस्था याना बिल । मन व शरीरयात क्वातुकेगु लागि मन्त्रतन्त्रयात बः विल । वज्रयानय् फुक्क प्राणीपिं सम्मान धैगु भावना, संस्कृति, जादू तुनामुना, प्रतिक आदि फुक्कयात ब: कया: न्ह्यां वन । महायान दर्शन कथं न्ह्याथे यानाः नं फुक्क प्राणीया उद्धार याय्गु हे ख: । थी थी उपाय कौशलत छ्यलाः उद्धार याय्गु भावनाया कारणं महायानसिबें नं छगू पला: न्ह्योने वंगु दु ।वज्रयानय् मन्त्रविद्या, योगविद्या नापं रसायनशास्त्र, वास्तुशास्त्र, औषधीशास्त्रयात नं उपाय कौशलया रुपय् छ्यलातःगु दु । (वज्राचार्य, २०६९:८) ।
थ:गु लक्ष्य पू्वंकेगुलागि ई, थाय्, परिस्थिति स्वयाः गन गुगु ज्या याःसा थ:गु लक्ष्यतक थ्यनी वहे लँपु (उपाय कौशल) ज्वना: वज्रयान न्ह्योने वन । गुकिया कारण देश अनुसार वज्रयान बुद्धधर्म नं पाना: वन । दर्शनया ल्याखं शुन्यता, चित्त मात्रता अर्थात् थ्व संसारय् दुगु गुलि नं वस्तु अनित्य ख: । फिज वरावर भ्रम व माया जक ख: धैगु दर्शन गथे खः अथे हे ल्यंका: तल ।
महायान व वज्रयानपिन्सं थ्व फुक्क दर्शन बुद्धया इलय् बुद्धं थःम्हं हे छ्यलावंगु खः धैगुली विश्वास यानाच्वंगु दु । सर्पं न्याइगुपाखें बचे जुइगु लागि, मचा बुझ्मफया कष्ट जुयाच्वंगु इलय् मन्त्र ब्वंगु प्रसंग, बैशाली बुद्धं अनुयायीपिन्त व मेगु धर्मया मनूतय्त ऋद्धिबल क्यंगु प्रसंगयात महायान व बज्रयानया अभ्यास धाय्गु याना: वयाच्वंगु दु । तर सम्प्रदाय व यानया विकासया ल्याखं महायान सम्प्रदाय निक्वगु संघायनय् खनेदतसा बज्रयान सम्प्रदाय नागार्जुन, असंगया ब्याख्या विश्लेषण धुंका: खनेदत ।
बुद्धधर्मय् दुने विभिन्न यानत खनेदत । श्रावकयान, हीनयान, महायान, वज्रयान, सहजयान, पारमितायान, मन्त्रयान आदि । थन यानया अर्थ साधन खः । गुगु नं छगू थासय् थ्यंकेगु लागि ज्वना वनेगु साधन । थेरवाद छेँया जग खःसा, महायान मातँ खः, वज्रयान बैग: ख: । थेरवाद व महायानया ज्ञान मदय्क वज्रयान अपूर्ण जुइ । उकि स्वगू नं बुद्धया सिद्धान्तयात अंगिकार याना: थ: नं म्वाय्गु, मेपिं प्राणिपिन्त नं म्वाकेगु भावना कथं थ:थ:गु लँपुइ न्ह्यानाच्वंगु दु ।
अशोक महाराजाया पालय् खनेदुगु झिंच्यागू निकाय लिपा वना: थ्व हे स्वगू निकायलय् ल्वाक ज्या: वन । थौंया इलय् बुद्धधर्मय् खनेदुगु स्वगू निकाय थेरवाद, महायान व वज्रयान ख: । थुगु स्वगू यानया अभ्यास नेपालय जुयाच्वंगु दु ।
वर्तमान नेपा:या पश्चिम तराई लागाय् करीब येँ दे नं ३०० कि.मी तापागु रुपन्देही जिल्लाया लुम्बिनी थौंसिबें नीखुस: दँ न्ह्यो सिद्धार्थ गौतम जन्म जूगु ख: । उगु इलय् सोदश जनपद मध्ये लुम्बिनी, कोशल व कपिलवस्तु राज्यया भागय् ला: । यातायात मदुगु, न्ह्याथाय् वंसां न्यासि जुइमा:गु इलय् लुम्बिनी येँ दे वय्गु धैगु तसकं थाकुगु खँ ख: । उकिं बुद्ध नेपाः वःगु दु कि मदु धैगु स्पष्ट धाय्फैगु छुं नं आधार मदु । तर मूलसर्वास्तीवादविनयसूत्रय् बुद्धया जीवनकालय् ऊन न्याय्त वःपिं ब्यापारी नाप भिक्षुपिं, आनन्द, अशोक नेपा: वःगु प्रसंग न्ह्यथनात:गु दु । कोशल नरेश विडुड्भं कपिलवस्तु आक्रमण याःगु इलय् विस्युं वःपिं आनन्दया थ:थितिपिनिगु ब्वनाय् आनन्द नेपा: वःगु इलय् थनया ल:फय्या कारणं लिहाँ वंगु इलय् तुतिइ च्वापुं न:गु खँ नं मूलसर्वास्तीवादविनयसूत्र य् न्ह्यथनात:गु दु । उकिं बुद्धया इलय् हे थेरवादी भिक्षुपिं नेपालय् वल धैगु अनुमान याय्छिं ।
लिच्छवितय्गु शासनकालय् कोलिग्राम धकाः तःकु थाय् कया: तःगु खनेदु। उकी नं दक्षिण कोलीग्राम नां तसकं प्रचलित ख: । शाक्यमुनि बुद्धया इलय् छखे विडुड्भया आक्रमण, मेखे मगध जुजुया राज्य विस्तारया कारणं नेपा: वःपिं शाक्य, लिच्छवि, कोली, बृज्जी, मल्ल नाप भिक्षुपिं नं नेपाः वःगु अनुमान याय्फु ।
अशोकया जीवनकालय् थेरवादी बुद्धधर्म प्रचारया लागि तापाक्क दूत छ्वय्गु झवलय् हिमवत्खण्डय् मझिमथेर व वया पासापिन्त छ्वयाहःगु न्ह्यथनातःगु दु । थः हे नं थः म्ह्याय् चारुमती नापं नेपा: वया: यलय् प्यग: थूर दय्का: लिहाँ वंगु इलय् देवपतनया राजकुमार देवपाल नाप चारुमतीया इहिपा: याकाः थ: लिहाँ वंगु प्रसंग मूलसर्वास्तीवादविनयसूत्रय् न्ह्यथनात:गु दु । थुगु प्रसंगपाखें नं थेरवादी बुद्धधर्म नेपालय् ई.पू.य् हे दुहाँ वय् धुंकूगु अनुमान याय्फु । थेरवादी भिक्षुपिन्त मा:गु सुविधा, नय्गु, च्वनेगु, हिति, बुँगाः आदिया ब्यवस्था वृषदेव, मानदेव, शिवदेवपिन्सं या:गु खँ भाषा वंशावलिइ न्ह्यथनातःगु दु । अथेहे शिवदेवं दय्कूगु शिवदेव विहारय् छगू इलय भिक्षुपिं च्वनीगु खँ दु । शिवदेव स्वयं भिक्षु जुल धैगु न्यनेदु , अथेहे यूआन च्वाङ्गया यात्रास्मरणय् नेपालय् २००० भिक्षुपिं दुगु खँ न्ह्यथंगुपाखें थेरवादी भिक्षुपिनिगु अवस्थाया बारे अनुमान यायगु थाय् दु । (वज्राचार्य, २०५९:३४) ।
लिच्छविकालय् थेरवादी बिहार गुलि दु धैगु सीमदु । तर भिक्षुपिन्त भोजन याकेगु लागि, स्यंगु दय्केगु लागि धका: गुथि तयावंगु खनेदु । हाडिगांया स्तम्भ अभिलेखय् भिक्षुपिन्त नास्तिक, कुतार्किक, मूर्ख कुमति धैगु न्ह्यथना तःगुपाखें नं बौद्ध भिक्षुपिं दु धैगु सीकाः काय्फु ।
मल्लकाल
मल्लकालय् राजनैतिक थथ्या: क्वथ्या:, पिनेया आक्रमण, प्राकृतिक प्रकोप, डोयतय्गु आक्रमणया कारणं थेरवादी बुद्धधर्मया विकासय् पंग: थनेगु जुल । शिवदेवया पालय् व:म्ह शंखराचार्यं बौद्धभिक्षुपिन्त शास्त्रार्थ याना: बुका: जवर्जस्ती भिक्षु व भिक्षुणीया दथुइ इहिपा: याका: विल । जयस्थिति मल्लया पालय् सामाजिक सुधारया नामय् कूल कथंया ज्या ब्यवस्था यायवं थेरवादी बौद्धपिन्त असर लात । लिपा राणा प्रधानमन्त्री जुद्धसम्सेरया पालय् थेरवादी भिक्षुपिन्त पितनेगुतक जुल । वयां लिपा पितंपिं भिक्षुपिन्सं भारतया भूमिइ च्वनाः अभ्यास याय्गु यानाच्वन । लिपा विदेशी राजदूतया ग्वहालिं नेपाः वय्त ता:लात । २००७ सालया प्रजातन्त्रया लिपा थेरवादी विहार दय्केगु, भिक्षु भिक्षुणी जुइगु नापं थेरवादी दे नाप स्वापू क्वातुगु कारणं दुने व पिनेया ग्वहालिं बांलागु अवस्था ब्वलन ।
अथेहे महायान वज्रयान बुद्धधर्मया अवस्था पूर्व लिच्छवि इलय् तसकं बांला: धैगु सीदु । साहित्यिक ग्रन्थया लिधंसाय् धाय्गु ख:सा बृषदेवया पालय् स्वयम्भू चैत्य दय्कूगु, वृषदेवयात सुगतशासनपक्षपाती धका: गोपालराज वंशावलिइ न्ह्यथनातःगु दु । मानदेवं मानविहार दय्कूगु, गुँ विहारय् ध्यान च्वंवंगु प्रसंग, गौड देशया जुजु प्रचण्डदेव नेपा: वया: शान्तिकराचार्य जूगु, वैत गुणाकर आचार्यं दीक्षा बियाः स्वयम्भूया ज्योती दुने तया: चैत्य दय्कूगु, वया शिष्य बन्धुदत्ताचार्य अनाबृष्टि जूगु इलय् नरेन्द्रदेव जुजु नाप वना: करुणामय द्यः कया: मत्स्येन्द्रनाथया जात्रा संस्कृति न्ह्याकूगु आदिपाखें भारतय् वज्रयान बुद्धधर्मया शुरुवात नापनाप हे नेपालय् नं वज्रयान बुद्धधर्मया विकास जूगु सीदु।
साहित्यजक मखु शिलाभिलेखया आधारं नं लिच्छवि शासन दुने महायान वज्रयान बुद्धधर्म विकास जूगु प्रमाण यक्व दु । अंशुवर्माया अभिलेखय् नं वज्रयान खँग्व:, स्वयम्भू खँग्व: नापं गुँ विहारयात ६ पण २ पुराण अनुदान वियातःगु दु ।
नेपाः गा: दुनेया गवाक्ष दुगु चैत्ययात स्वय्गु ख:सां
स्वयम्भू खास्ती,
चाबहिलया धनदो चैत्य,
श्रीधया शान्तिघट,
टेवहालया चैत्य
ततगः:गु लिर्च्छाविकालया चैत्यत खनेदु । अथेहे चीग्व:गु चैत्यय् टेवहालया चैत्य, पकनाजोल, चोवहाल, क्वय्ना (वज्रयान, २०५९:९) आदि थायया महायान बज्रयान चैत्यं लिच्छविकालया बुद्धधर्मया प्रतिनीधित्व यानाच्वंगु दु ।
लिच्छविकाल धुंका: बाह्रौ शदीइ मल्लकालय् वज्रयान बुद्धधर्मया नं स्वर्णयुग जुल । स्वयम्भू चैत्ययात जनता व जुजुपिन्सं तःक्व: हे जिर्णोद्वार यात । ज्योर्तिमल्ल, महारानी गंगादेवी, जुजु लक्ष्मीनरसिंह मल्ल, भाष्कर मल्ल, जयप्रकाश मल्ल, महापात्र राजहर्ष भल्लोक, महामन्त्री मदनरामबर्द्धन, शाक्यभिक्षु मैत्रीचन्द्र, शाक्यभिक्षु मञ्जुदेव (वज्रयान, २०५९:१३) आदिपिन्सं नं जिर्णोद्वार याःगु दु । चौधौं शदीनिसेँ अठारौं शदी दुने ११ क: जिर्णोद्वार याःगु दु। नेपा:या जुजुपिन्सं व जनतांजक मजूसे तिब्वत, सिक्किमपाखें नं जिर्णोद्वार याय्गु लागि ग्वहालि या:गुपाखें मल्लकालय् वज्रयानया अवस्था स्पष्ट जू ।
लिच्छविकाल धुंका: नवौंनिसें १३ औं शदीतकया इलय् नेपालय् यक्व तान्त्रिक साधना व तान्त्रिक गुरुपिनिगु जन्म जुल । थुगु हे इलय् तान्त्रिक पूजा, साधना, संस्कृति विकास, तान्त्रिक मूर्ति नाप सयौं बहाबही दय्कूगुपाखें नं वज्रयानया अवस्था सीका: काय्फु ।
थौंया अवस्थातक नं थेरवाद, महायान, बज्रयान बुद्धधर्म नापनापं अभ्यास याय्गु, थ:थःगु हे विहार, गुम्बा व परम्परागत साधना नाप भिक्षु महासंघ, नेपाल बौद्ध महासंघ, वज्रयान महासंघ नीस्वनाः बुद्धधर्म प्रवर्द्धनया लागि न्ह्यांवनाच्वंगु दु ।