मध्यपुर थिमिया प्रजापति
– सुरेन्दूविक्रम प्रजापति
म्हसीका :-
प्रजापति नेवाः दुनेया हे छगू जाति खः । प्रजापति जातियात म्हसीके बीगु झ्वलय् थीथी ऐतिहासिक धापू, धार्मिक ग्रन्थ नापं थीथी मनूतय्गु थीथी कथंया विचाः खनेदु । मानव सृष्टिकालंनिसे मनूतय्त माःगु कथंया चायागु थीथी थलबल नापं कलाकृतिया सृजना यानावयाच्वंगुलिं चाया ज्या याइपिन्त प्रजापति धाःगु खः धैगु धापू दु ।
हिन्दु धर्मया दकले पुलांगु ग्रन्थ वेदग्रन्थ –यजुर्वेद) कथं सृष्टिकर्ता वा रचनाकारयात प्रजापति धाइ धकाः न्ह्यथना तःगु दु । कुम्हाःतय्सं थःपिं ब्रम्हाया वंश धकाः धायेगु नं याः । नापं भारतया प्रजापति वंशावलीकथं ब्रम्हाजीं प्रजापति नांया छम्ह ऋषि सृष्टि याःगु खः । थ्वहे प्रजापति ऋषिं चायागु वृक्ष, पशुंपछी, थलबल दयेकाः चाज्यायात प्रचार प्रसार याःगुखः धैगु धापू दु । लिपा थ्व चाया ज्या प्रजापति ऋषिया वंश कुम्भकार प्रजापतिं निरन्तरता बिल धैगु धापू वंशावलीइ उल्लेख यानातःगु दु । थ्वया आधारय् चाज्या याइपिं कुम्हाःतसें थःपिं प्रजापति ऋषिया सन्तान भाःपियाः थःगु थर प्रजापति च्वयेगु जन्मसिद्ध अधिकार खः धकाः धायेगु नं याः ।
चाज्या याइपिं कुम्भकारया सन्तान जूगुलिं आतक नं चायागु ज्या याइपिंसं भारत देशय् थःगु थर कुम्भकार तयेगु यानाच्वंगु दु । चायागु लः तयेगु धम्पयात संस्कृत भासं कुम्भ धाइ । कुम्भकारं दयेकुगुलिं व धम्पयात कुम्भ धाःगु जुइमाः । लिपा थ्वहे खँग्वः अपभ्रंश जुयाः कुम्हार, कुम्हाल, कुम्हाः, धाःगु अनुमान यायेफु ।
अथेहे वेद ग्रन्थय् चायागु भारा व कुम्हाःयागु वर्णन यानातःगु स्वयेबलय् कुम्हाःत वंशावली स्वयाः न्हापायापिं खनेदु । गथेकि :-
ससृष्टां बसुमी रूदै धीरैः कर्मव्यां मृदम् ।
हस्ताभ्याम् मृद्धी कृत्वा सिनीवाली कृणेतु ताम् । (यर्जुवेद ११–५५)
शिल्पी कुम्हाःतसें चायात लँ तयाः नरम यानाः चखुं, बखुं, थलाबला नापं थीथी बस्तुत दयेकाः चायागु उपयोग याइ, अथेंतु ब्रम्हशक्ति फुक्क जीव व प्रकृतिया सिर्जना याइ ।
ओड्म चतुरः कुम्माश्तुर्था ददमिं क्षीरेण पूर्णा उदकेन दहना
प्यंगः चाया थलय् दुरू, लः, व धौ तयेगु वारे वर्णन यानातःगु खनेदु) ।
ऊखां कृयोतु शकतय वाहुभ्यामदितिर्धिमा
शिल्पी कुम्भकारं चाया थल –हांडी- दयेकी, अथेतुं ईश्वरं थःगु धारण व आकर्षण शक्तिं थ्व पृथ्वी दयेकी ।
नमस्तक्षभ्यो रथकरिभ्यश्च को नमोनमः कुलालेभ्य कमारिभ्यश्य बोलोनमः
रथ दयेकीम्ह, चाया थलबल दयेकीम्हसित नमस्ते । थ्वकथं वेद ग्रन्थय् चाया कला व कुम्भकारया सम्बन्घ्यः उल्लेख जुयाच्वंगु अनुसार वेदग्रन्थ न्ह्यः हे चाया कलाया विकसित जुइ धुंकूगुु स्पष्ट जू ।
प्रजापति जातिया इतिहास दुवाला स्वयेबलय् भारा –थलबल) दयेकेत छ्यलीगु चक्का –घःचाः) या इतिहासया अघ्यःयन नं महत्वपूर्ण जुइफु । जिसस क्राइस्टसिबें प्यद्व दँ न्ह्योया चक्का –घःचाः) लुयावःगु दु । मिश्र देया इतिहासकथं चक्काया छ्यलाबुला देवदेवतापिंसं –थीथी बस्तुत सृष्टि यायेया नितिं) छ्यलिगु छगू कथंया अस्त्र खः घ्यःातःगु दु । नेपाः नापं भारत, मेमेगु देशय् नं चक्का पुजा यायेगु चलन आतक नं यानावयाच्वंगु खनेदु । विशेष यानाः नेपाःया प्रजापतितसें मोहनी नखःबलय् द्यः भापिया चक्कायात पुजा यायेगुु चलन दु । थथे भारत देशय् जमींदार राजा रजौटातय् चक्का पुजा याइबलय् कुम्हाःतय्त सम्मानपूर्वक आमन्त्रण यानाः तिसा वसः लःल्हानाः कुम्हाःत पाखेँ पुजा याकय्गु चलन दु । थुकिं नं प्रमाणित याइ प्रजापति छगू तसकं पुलागु ऐतिहासिक जाति खः ।
ख्वपया छथ्वः कुम्हाः पिनेयापिं हाकु ज्या कुम्हाःतसें थःगु वंश मेमेगु नेवाः जातथें हे तलेजू द्यः नेपाः बिज्यागु खँय् स्वापू दुगु धापू दु । अथे तुं मेगु छथ्वः कुम्हाःतसें –दुनेयापिं हाकुज्या कुम्हाः) नवदुर्गा द्यः नाप नाला देपाखँे वयागु धायेगु यानाच्वंगु दु ।
इतिहासकार वावुराम आचार्य –नेवाः भाय् व संस्कृति) कथं लिच्छविनाप ब्रम्हू, बञ्जा, ज्यापु, शिल्पकार, कुम, दुसाद, थारू जातिया कुम्हाः, दुहां वःगु घ्यःातःगु दु । कपिलवस्तुया तिलौराकोटय् उत्खननया झ्वलय् ईशापूर्वयागु –झिंछगूगु निसें च्यागूगु शताब्दी) ह्याउँगु, हाकुगु रंगया चायागु भाँडाकुडा नापं थीथी कलाकृति लुयावःगु दु । थ्व फुक्क इतिहास दुवाला स्वयेबलय् फुक्क कुम्हाःत छक्कल छगू जक थासं वःगु मखुसें थीथी इलय् फरक फरक थासं नेपालय् दुहां वयांच्वगु खनेदु । इतिहासकथं नेपाःया आदिवासी कुम्हाःत न्हापांनिसें चाया ज्या यानावयाच्वंपि न्हापांनिसें दुगुहे जुल । लिपा थीथी थासं थीथी इलय् दुहावयाच्वंगु धैगु इतिहास पाखँे स्पष्ट जू ।
चा ज्या व प्रजापति जातिया इतिहास :-
यँया धुम्बाराहीं लुयावःगु न्हापांगु वा निगूगु शताव्दीया चाया मूर्ति व हाडिगांया उत्खननय् लुयावःगु वर्मा जुजुया राज्यकालयागु ह्यांउँगु चायागु थलबलत नं भारतया हस्तिनापुरय् लुयावःगु ईशापूर्वया भाडाकुडातनाप ज्वःला धकाः हाडिगांया सर्वेक्षण रिर्पोटय् उल्लेख यानातःगु दु । अथेहे, सन् १८९८–१८९९ स बी.सी. मुखर्जीं पिपरहवाया चैत्य उत्खनन याःगु इलय् बुद्धया अस्थिधातु दुगु न्यागः चायागु कलश लुयावःगु दु । उकी मघ्यःय् छगः कलशय् ब्राम्ही लिपिं च्वयाः तःकथं नेपालय् ईशासिबे न्ह्यः चाया कला विकास जूगु अनुमान यायेफु ।
थिमि देशय् लुयावःगु लिच्छिविकालीन बिकुम्हाःद्यःया शिलालेख नं प्रजापति जातिं लिच्छिविकालीन इलय् हे थिमि दु धैगु प्रमाणित जू । थ्व बिकुम्हाःद्यः प्रजापति जाति कालीगढ जूगुलिं बिकुम्हाःद्यःयात हे इष्ट देवता भाःपियाः माने यानावयाच्वंगु दु ।
पशुपतिया आर्यघाटय् च्वंगु अनन्तनारायणया चाया मूर्ति नं नेपाःया चाया कलायागु विकासक्रमया नमूना खः ।
येंंंय् वटु त्वालय् च्वयातःगु अभिलेखय् मृद्भाण्डानी धकाः उल्लेख यानाः चाया थलबलया बयान यानातःगु दु । थ्व ल्याखं येँया थीथी त्वालय् चाज्याया विकास न्हापांनिसें जूगु अनुमान यायेफु । येँया हाडिगां त्वालय् लुयावःगु ने.सं.७०९ –ई १५८९) इलय्यागु शिलालेखकथं शिवसिंह मल्ल जुजुया पालय् जिकुश प्रजापति नांया कुम्हाःनं हाँडिगांया ल्वहं हिति नापसं फल्चा दयेकेगु ज्या सम्पन्न जूगु उल्लेख यानातःगु दु । अथेतुं ने.सं.८१९ सालय् प्रजापतितय्गु च्यागुथिंत –च्यागू गुथि) मिलेजुुया हाँडिगांया डबली नापसं फल्चा दयेकेगु खँ उल्लेख दु । लुमंकेबहः जूगु खँ हाँडीगामय् च्वंगु डबली आतक लुयावःगु प्रमाणया आधारय् नेपालय् दक्कलय् पुलांगु डवली खः । नापं लिच्छविकालनिसें चले जुयाच्वंगु विश्वास यानातगु हाडिगांया तोरण द्यःया जात्राय् नं स्थानीय कुम्हाःतय्गु प्रत्यक्ष रूपं संलग्न जुयाच्वंगु खनेदु । द्यः जात्रायात माःकथंया फुक्कं थलबल तःवयेगु ज्या फुकं प्रजापतितसें यानाच्वंगु दु ।
ने.सं. ३१६पाखें जुजु गुणकामदेवया पालय् पलिस्था जूगु पचली भैरव द्यःया जात्रा न्हापा चायागु त्यप –भेलु क्वं) य् थ्वं, अय्लाः तयाः याइगु खः । लिपा –ने.सं. ७६१–७९४) स जुजु शिवसिंहया पालय् जात्राया झ्वलय् चाया त्य कुतुंवनाः तज्याःगुलिं सिजःया क्वं दयेकाः जात्रा यायेगुु परम्परा शुरु जूगु घ्यःगु खँ वंशावलिः न्ह्यथनातःगु दु ।
नेपाः देशय् धातुया मुद्रा प्रचलनय् वयेन्ह्यः नें.सं.५४२पाखें चायागु मुद्रा नाला देशय् लुयावःगु दु । थ्व आधारय् कुम्हाःतय् राज्यस्तर नापं स्वापू दुगु अनुमान यायेफु । ख्वप देया तसकं धार्मिक महत्व दुगु नवदुर्गा प्याखंयात माःगु ख्वाःपाः दयेकेत चाया व्यवस्था नापं तलेजुइ भारा बुझयेयायेगु ज्या नं न्हापांनिसें ख्वपया हाकुज्या कुम्हाःतसें यानावयाच्वंगु प्रमाण आतकं नं दनी । अथेतुं बिस्का जात्राबलय् तालको त्वालय् थनेमाःगु यःसिंद्यःया गुथि नं हाकुज्या कुम्हाःतय्गु संलग्नता दुगु नापं टौमढी भैलः त्यप नं कुम्हाःतय्सं दयेकाबीगु यानावयाच्वंगु स्वयेबलय् नं स्वनिगलय् चाया कला वा प्रजापतितय्गु नेवाः समाजय् धार्मिक व सामाजिक रूपं विशेष महत्व स्पष्ट जू ।
थाय्बाय् व जनसंख्याया ल्या :-
२०५८ सालया जनगणनाया ल्याःकथं ९९,२८९ चाज्या याइपिं कुम्हाःत बसोवास यानाच्वंगु उल्लेख यानातःगु दु । खास यानाः नेपालय् स्वंगू थरिया कुम्हाःत दुगु खनेदु । न्हाप थरिया कुम्हाःत तराईपाखे बसोवास यानाच्वंपिं खः । थुपिं मधिसे मूलयापिं जूगुलिं थःगु हे संस्कृति, रीति, रिवाज व संस्कार दु । थुमिसं थःगु थर कुम्भकार, कुमाल, नापं पंडित तयेगु याः । अथेंतुं पश्चिमपाखें नं थीथी पहाडी जिल्लाय् बसोबास यानाच्वंपि कुम्हाःतय्सं थःत कुमाल धायेगु याः । थुमि नं थःगु मौलिक कुमाल भाय् नाप थीथी संस्कृति रिवाज दु ।
मेगु थरिया कुम्हाःत नेवाः जातया कुम्हाः खः । खासयानाः उपत्यका दुनेया कुम्हाःतसें थःपिं प्रजापति धकाः धायेगु याः । उपत्यकाय् दुने यें, यल, ख्वप, भोंतय् मुख्यरूपं वसोवास यानाच्वंपिं प्रजापतितय्गु थःगु हे किसिमया नेवाःभाय्, कला, संस्कृति दु । अप्पो धइथें प्रजापतितसें हिन्दुनाप बौद्ध धर्म मिश्रित रूपं मानेयाना वयाच्वंगु दु ।
अथेतुं मध्यपुर थिमि नं प्रजापतितय्गु बाहुल्यता दुगु नेवाः बस्ती खः । थनया चपाःच्व, पाःच्व, ताहननि दिगुत्वाः नगदेशया कुम्हाःलाछि, बोडे नापं लोकन्थली मुख्य यानाः प्रजापतितय्गु बस्ती दु । मुक्कं मध्यपुर थिमि नगरपालिका न्यंक स्वयेबलय् प्रजापतितय्गु ल्याः स्यस्यःया ल्यू लाः । मध्यपुर थिमिनापं इदे –सरस्वती खेल) भोंतय्, पनौती नालाय् नं प्रजापतितय्गु बसोवास दुगु खनेदु । तर, उप्पोसिनं सामाजिक कारणया नापं विभिन्न कारणं जात परिवर्तन याना यंके धुंकूगुलि गुलि ल्याः दु धाये थाकुइ धुंकल ।
वास्तविक रूपय् कुम्हाःतय्गु ऐतिहासिक एवं परम्परागत पेशा म्वाकातयेगुली ख्वप व थिमियापिं प्रजापतितसें निरन्तरता बियावयाच्वंगु खनेदु । थौंतक नं थःगु मौलिक लजगाःयात मत्वःतुसें प्रजापति जातया हे न्हाय् धस्वाकातःगु दु ।
प्रजापति जात दुनेया थर :-
नेवाः समाजय् प्रजापति जातिया दुने थर गुलि दु धकाः थौंतकः वास्तविक तथ्यांक पिहां मवःनि । थ्व प्रजापति समुदाय दुने नं छुं छुं थरं चाज्या मयाःसां थुमि दथुइ फुक्क धैथें सामाजिक रीति–रिवाज ज्वःलावः नापं छगूःहे गुथिइ च्वनाः मिले जुयाच्वंगु नं खनेदु ।
चाज्या याइपिं कुम्हाःत मघ्यःय् नं उमिगु ज्या स्वया घले ज्याकुम्हाः, धडम्प कुम्हाः, ह्याऊज्या कुम्हा, हाकुज्या कुम्हाः, अवाः, आदि यानाः कुम्हाःतय् दथुइ च्याताजि कवः दुगु खँ ख्वपया स्व.सत्यनारायण प्रजापतिजुं उल्लेख यानातःगु दु ।
थौंकन्हय् घले ज्या कुम्हाः, हाकुभारा कुम्हाः व अवा कुम्हाः जक अस्तित्वय् खने दयाच्वंगु दु । भारायात छकः जक उइपिं कुम्हाःतय्त घले ज्या कुम्हाः धाइस भारा बांलाकय्गु नीतिं ह्याऊँ भारायात निक्वः तक उइपिं कुम्हाःतय्त हाकुभारा कुम्हाः धाइ । अथेतुं अवाःतय्सं चायागु अप्पालिसें टेराकोटा दयेकेगु ज्या याइ ।
ख्वपया थःनेया कुम्हाःतय्त ह्याउँज्यात नं धाः । उमिगु बिनां तःगुमछिं दु – स्यांकुति, नांगुरु, किसि, धुसि, खिमु, फैजू, ख्याजू, ल्होचाका, मुसिजू, साँय्जू, पसल्याजू, जाहाकु, धोंजू, भिः बजि, कोजू, ब्रम्हजू भिद्योः, भैलः त्यप, घ्यःाकोजू आदि फुक्क कुम्हाःतय््गु बिनां खः । अथेंतुं क्वःनेया कुम्हाःतय्त हाकुज्यात नापं हाकुमिला कुम्हाः नं धाइ । उमिगु दथुइ नं दुनेयापिं व पिनेयापिं हाकुज्यात धकाः निथ्वः दु ।
मध्यपुर थिमिया प्रजापतितय्गु थीथी बिनां :-
आमःन, आवाः (अवाल) , काफा , कुंछे , क्वाति, कोले , कःमि , कुतु, कुमिः , कौरी , कापःसाहु , ख्वपय् , खाँस , (खबजा) खर्वूजा , ख्वपासि
गोङ्ग , गोर्खाली , गोपचा , चक्रधर (धौबन्जा) , तुसि , त्याकुलु , तःज , तःखल , तःसि , थावा , धुंमन , दहि , दो , दिगुमि, धाकु , घ्यःाकोचा , ध्वारसीं , धामथु , ध्वँ , ध्वा , धेके, न्याँ , न्हयँप, प्याथ , पाय्बजि , पतुवाल, फै, ब्रम्हजू, बकय्, ब्याजू, बंजा, बासं, बाडे, बैद्य,
भ्वासिमाहां (भासिमा), भंसि , भिंबजि , भोखा , भुतूबंजा , भ्यायँ् , भैलः त्यप ,
मकै , मे , माहां , माकः, लखपति , ल्वहःकपा , लाछि , ल्यहेपु , लामा ,
साझ्ववाः, सिंकेमन, साँय्, सिजः, सुतिपँला नः, सिनो, सोफोकोले, संखद्य, सिपाहि, साहुखल
हरिवंश, होना, वासा,वाग्वः,मदुक्व ध्वबा दुपिं, वय्ँ, वःन, वासिं आदि ।
थिमिनापं उपत्यका दुने प्रजापति समुदायलय् दुने छुं छुं थरया लजगाः चाज्या मयासे मेमेगु ज्या याना वयाच्वंपिं चक्रधर –धौबन्जा) गोर्खाली, भासिमा,प्याथ, संखद्य, सिपाही, साहुखलः, होना, धेके, कुटु आदितय्त नं प्रजापति हे धायेगु याः ।
प्रजापति समुदायया मौलिक खँग्वःत :-
नेवाः जाति दुनेया थीथी जात जातितय् थःथःगु हे मौलिक खँग्वःत दुथें थिमिया प्रजापति समुदाय दुने ल्यनाच्वंगु मौलिक खँग्वःत थथे दु ।
अजु – अवूँजू अब्वा, अजाजू – बाज्या, आवा – तरिबाँ, बवा – चिरिवाँ, ध्वमां – तरिमा, महाजु – कान्छिमा, चमां – मामा (माया केँहें) चवा – मामाया भाःत ।
प्रजापति समुदाय दुने हनीगु नखःचख :-
प्रजापति समुदाय दुने दछिं यंक हनीगु नखः चखः मेमेपि नेवाःतय्सं हनीगु नखः नाप यक्को ज्वःलाः वः ।
गथांमुगः चह्रे –घण्टाकर्ण) :-
थ्व कुन्हु छेँय् सुचपिचु यानाः थाय् थासय् द्यः पुजा यानाः भ्वय् ज्वरे यानाः नयेगु चलन नेवाः समुदाय दुने दु । त्वाः त्वालय् गथांमुगः द्यः वा घण्टाकर्णया ख्वाःपाः तयाः न्हाय्पं कथियागु स्वरूप दयेकाः देशंपिने वांछवयेगु चलन दु । प्रजापति जाति दुने थ्व परम्परा न्हापांनिसें माने यानावयाच्वंगु दु ।
गुंपुन्हि व सापारु :-
नेवाः समाजय् दुने गुंलाथ्व पुन्हिकुन्हु गुता बूबः– माय्, मुस्या, तग्वःकय्गू, चिग्वः कय्गू, चाना, मू, भुति, सिम्पु ल्वाक छ्यानाः क्वाति ज्वरे यानाः त्वनेगु चलन दु । थ्व दिंकुन्हु क्वाति ज्वलं तयाः न्हापां द्यः व बुँइं वनाः ब्यांयात पुजा याइ । लिपा छेँ जःपिन्सं नयेगु याइ ।
गुंपुन्हिया कन्हय्कुन्हु सापारु वा सायाः नखः हनेगु यानावयाच्वंगु दु । थुकुन्हु दिनय् छेँ जःपाखें मदुपिं थः जहान परिवारया लुमन्ति सायाः वनेगु चलन दु । थःगु गच्छेकथं थःथिति, पासाभाइपिन्त सःताः बाजा–गाजा, साँस्कृतिक झांकी, तामचा, परम्परागत प्याखंत देय् चाःहीकाः भ्वय् नकय्गु यानावयाच्वंगु दु ।
बौया ख्वाः स्वयेगु :-
भाद्र कुशे औंसीकुन्हु झीगु संस्कृति अनुसार बौ दुपिन्सं बौयागु गुण लुमंकाः मरिचरि, फलफुल, वसः, ख्येँय् सगं लःल्हाना ख्वाः स्वयेगु चलन नेवाः जाति दुने खनेदु । बियाछ्वये धुकुपिं म्ह्याय्मस्तय्सं बौया ख्वाः स्वयेत थःछें कु ज्वना वनेगु चलन दु । बौ मदुपिन्सं गोकर्णय् वनाः म्वः ल्हुयाः मरिचरि, बजि, फलफुल दान बिइगु यानावयाच्वंगु दु ।
यंद्या पुन्हि :-
नेवाः समुदाय दुने यमांद्यः पिने ब्वयेगु, समयबजि दान यायेगु परम्परा दु । नापं थिमि लागाय् सिद्धिकाली द्यः, नगदेशय् गणेद्यःया जात्रा यानावयाच्वंगु दु ।
मोहनी नखः :-
आश्विन शुक्ल प्रतिपदा कुन्हु नःलास्वां सालाः शुरु जुइगु थ्व मोहनी नखः सकल नेपाःमिपिनिगु तःजिगु नखः खः । नःलास्वां सालेगु दिं कुन्हुनिसें गुन्हुतक सुथन्हापां खुसि वनाः म्वःल्हुइगु भगवती पुजा यायेगु चलन नं नेवाः समुदाय दुने खनेदु । मेमेगु नेवाः जाति थें हे प्रजापतितय्सं नं महाअष्टमी कुन्हु छेँय् जःपिं मुनाः कुछिभ्वय् नयेगु चलन दुसा महानवमी कुन्हु थी थी द्यः पुजा याइ, दुगु, हाँय्, खा, इत्यादि बलि बिया भगवती द्यः पुजा यानाः नखः न्यायेकाः भ्वय् नयेगु यानाच्वंगु दु । थ्व दिं कुन्हु प्रजापतितसें थं ज्याय्बलय् छ्यलीगु ज्याभः नाप चक्कायात द्यः भापिया पुजा याइसा, विकुमाद्यःयात बाहाँ बलि बियाः पुजा याइ । अथेतुं थःथःगु छेँय् ढुकुटीइ पुजा यायेगु, मोटर, फुक्क मेशिनरी सामानयात पुजा यायेगु चलन दु । चालं कुन्हु आगमय् स्वनातःगु नलास्वाँ पुजा यानाः सामान क्वकायेगु नापं द्यःया प्रसाद क्वकयाः छेँया थाकुलीं सिन्हः तिकाः प्रसाद इना बी । थुकुन्हुनिसें म्ह्याय्मचा भिनामस्तय्त नखःत्या सःताः नकय्गु याइ ।
म्हपुजा :-
थुगु दिं नेपाल सम्वत न्हूदँया दक्कले न्हापांगु दिं खः । मेमेपिं नेवाः जातितय्थें प्रजापति जातिं नं थःगु शरीरयात भिं जुइमा धकाः आशिश यानाः म्हपुजा यायेगु परम्परा दु । म्हपुजा यायेगुु विधि व्यवहार थाय्बाय् स्वयाः फरक खनेदु । छथ्वःनिथ्वः प्रजापतितय् म्हपुजा यायेगु चलन थौंकन्हय् मदया वनेधुंकुगु खनेदु ।
स्वन्तिबलय् दकलय् न्हापांया दिंखुन्हु क्वःपुजा, कन्हय्खुन्हु खिचापुजा, वयां कन्हय्खुन्हु लक्ष्मीपुजा याइ । स्वन्ति नखःया अन्तिम दिं किजापुजा खः । मेमेपिं नेवाः जातिया थें थुकुन्हु किजा वा दाजु दुपिं तता केँहेपिन्सं थः किजा वा दाजुपिन्त दीर्घ आयुया कामना यासें मन्दः दयेकाः किजापुजा यायेगुु चलन दु । किजापुजा सिघ्यःेका ख्येँ सगं बियाः भ्वय् नयेगु याइ । दाजुकिजापिन्संं तता केँहेपिन्त थःगु गच्छेअनुसारं वसः, दक्षिणा लःल्हायेगु चलन दु ।
सकिमिला पुन्हि :-
थुगु दिंकुन्हु नेवाः जातिया मेमेगु समुदायया थें हे प्रजापति समुदाय दुने भजन खलः गुथिया भ्वय् न्यायेका नयेगु चलन दु । विशेषकथं थीथी भजन खलः, बाँसुरी खलःपाखें त्वाः–त्वालय् भजन यायेगु, बाजं पिथनेगु ज्या नं थुकुन्हु दिनय् यायेगुु चलन दु । खलःया जःपाखें थःगु गच्छे अनुसार कःनि, मुस्या, अनेक अन्न, योमरी, चतामरी, फलफूलत भजन वा बाजं पिथंगु थासय् छायेगु चलन दु ।
बालाचर्हे :-
थ्व दिनय् विशेष यानाः प्रजापति समुदाय दुने मिलां भ्वय् न्यायेका नयेगु चलन दु । न्हाप इहिपा भ्वय्, जंकू भ्व, मेलवा (बूसँ खाकय्गु) या भ्वय् न्यायेकेबलय् थःथिति, म्ह्याय्मस्तपिन्त, पासाभाइपिन्त भ्वय्या निम्तो धायेके छव्येगु ज्या मिलांपिपाखें यायेगुु चलन दु । मिलां गुथिया फुक्क जः मुनाः दच्छिया छक्व भ्वय् न्यायेकाः नयेगु चलन ख्वपय्, थिमिइ च्वंपिं प्रजापति समुदायय् आतक नं ल्यंदनी ।
योमरी पुन्हि (थिंलापुन्हि) :-
मेमेगु नेवाः जातिया थें हे थिंलापुन्हि कुन्हु थःगु हे तरिकां योमरि, लोहचामरि दयेकाः द्यःयात छायेगु नाप अन्न (वा, जाकि) पुजा यायेगु चलन प्रजापति जाति दुने दु । जाकि चुं यागु योमरि दुने चाकु, हामो तयाः योमरि दयेकाः फुक्क परिवार मुनाः नयेगु याइ । थुकथं योमरि नयेवं म्हय् चिकु सहयाये फइगु शक्ति प्राप्त जुइ धैगु धापू दु । योमरिदुने माय्, आलु, खुवाः तयाः दयेकेगु नं याः । बियाछ्वयेधुंकुपिं म्ह्याय्मस्तय्त सःताः योमरि नकय्गु चलन दु । थ्व दिने त्योछीं त्यः फ्वनेगु चलन यानावयाच्वंगु दु ।
घ्यःचाकुसंल्हु :-
प्रजापति जातिं नं घ्यःचाकुसंल्हु नखः माने यायेगु याः । माघ महिनाया न्हापांगु दिं कुन्हु घ्यःः, चाकु, हाम्वःग्वारा, लाखामरि, वाँउलाभा, तरुल, तया द्यः पुजा यायेगु नापं फुकं परिवार च्वनाः भ्वय् नयेगु व निभालय् च्वनाः चिकं बुइगु चलन दु । थ्व नखःबलय् म्ह्याय्मस्तय्त नखत्या सःतेगु चलन दु ।
पाहाँचह्रे :-
विशेष यानाः थ्व नखः येँ देया नेवाःतसें हनिगु नखः खः ।
बिस्का नखः ख्वप, थिमिनापं लिकसं च्वंगु मेमेगु नेवाः गांगामय् तःजिक हनीगु छगू नखः खः । थ्व नखः चैत्रया मसान्तनिसें वैशाखया न्हापांगु हप्तातक माने याइ । विशेषकथं ख्वपय् यःसिंद्यः थनीगु जात्रा, थिमिइ स्वीनिखः द्यः–खःया जात्रात बिस्का जात्रायाकथं प्रख्यात जू । थिमिइ बिस्केत जात्राय् जात्रा याइगु द्यः गुथिं, धिमेँ गुथि, विशेषकथं प्रजापति जातिया हे यक्व सक्रियता खनेदु । नापं ख्वपय् तालको त्वालय् थनेमाःगु यःसिंद्यःया जात्राय् नं प्रजापति समुदायया विशेष ल्हाः दु । थ्व बिस्का नखःया नं म्ह्याय्मस्त, भिनामस्तय्त नखत्या ब्वनेगु चलन मेमेगु नेवाः जातिया थें हें प्रजापतितय् नं दु ।
स्वांयापुन्ही (बुद्धजयन्ती) :-
वैशाख शुक्ल पूर्णिमा कुन्हु मानये यानावयाच्वंगु स्वाँयापुन्हीया महत्व नेवाः समाजय् यक्व खनेदु । विशेष यानाः थुकुन्हु दिनय् बुद्ध भगवानया पुजा–आजा यानाः बुद्धया मुर्ति खतय् तयाः बाजागाजा थानाः देय् चाःहीकय्गु चलन दु ।
दिगुपुजा :-
नेवाः समुदाय दुने थःथःगु जाति कथं दिगुपुजा न्यायेकिगु दिं पानाच्वंगु खनेदु । दिगुपुजाकुन्हु छेँय् सुचिकुचु यानाः कुलद्यः (दिगुद्यः) पुजा यायेगु चलन दु । थः फुकी दाजुकिजा मुनाः कुलद्यःया थाय् ख्यःलय् वनाः दिगुद्यः पुजा यानाः भ्वय् नयेगु याइ । गुलिस्यां छेँय् कःसिइ च्वनाः कुलदेवता लुमंकाः पुजा याइ । न्हूपिं भम्चा, जकवं धुम्ह मचा, मेलवा (ब्रतबन्ध) सिधःम्ह मिजंमचा, इहिया सिधःपिं मिसामचापिन्त दिगुद्यः पुजा याकाः दिगु पुजाय् दुतिनेगु याइ । थाय्कथं दिगुपुजा न्यायेकिगु दिं पाय्फु । खास यानाः ख्वप, थिमिइ प्रजापतिया समुदायदुने अक्षय तृतीया व तँधिं कुन्हु दिगुपुजा न्यायेकेगु यानाच्वंगु दु ।
मांया ख्वाः स्वयेगु :-
थ्व कुन्हु दिनय् मेमेगु नेवाः जाति थें हें प्रजापति जाति दुने नं मां दुपिसं मांयागु गुणयात लुमंका मरिचरि, फलफुल, वसः, ख्येँ सगं बिया मांयागु ख्वाः स्वयेगु याइ । मां मदुपिंसं थ्व दिनय् मातातिर्थय् म्वः ल्हुयाः मरिचरि, फलफुल तयाः दान बिइगु याइ ।
सिथि नख :-
जेठ शुक्ल षष्ठी कुन्हु सिथिनखः द्यःयात वः चतामरि तयाः पुजा यानाः हनीगु नखः सिथिनखः खः । थ्व नखः अप्पो धइथें नेवाः जातितय्सं मानय् यानावयाच्वंगु खनेदु । प्रजापति समुदालय दुने नं छेँय् छेँय् वः, चतामरि ज्वरे यानाः भ्वय् नयेगु चलन दु । म्ह्याय्मस्तय्त सःताः चतामरि नकय्गु नापं नखत्या ब्वनेगु चलन प्रजापति जातिदुने दु ।
सिन्हाज्या ब्यंकेगु :-
नेवाः समुदाय दुनेया नखःचखः मघ्यःय् सिन्हाज्या ब्यंकेगु छगू नं खः । विशेषयानाः बुंज्या नाप सम्बद्ध नेवाः जाति दुने वापिज्याः सिघ्यःेका छेँय् सुचुकुचु यानाः, जल हाः यानाः छेँ शुद्ध यायेगुयात हे सिन्हाज्या ब्यंकेगु धाइ । प्रजापति जाति दुने त्वाः त्वालय् आषाढ महिनाय् वापिज्याः सिघ्यःेका सिन्हाज्या ब्यंकेगु चलन दु ।
जात भ्वय् नकय्गु :-
प्रजापति समुदाय दुने त्वाः–त्वालय् दुपिसं मनसुवाकथं इलय्ब्यलय् त्वाःया थःगु जातया दाजु किजा फुक्कसित भ्वय् सःताः नकय्गु चलन न्हापांनिसें दुगु खः । थथे थःगु जातीय पहिचानया निंतिं थःम्हस्यां फुकथं थःगु त्वाः, गां, जिल्लाय् दुने थःगु जातया छेँखा पतिकं छम्ह सःताः भ्वय् नकय्गु तसकं च्वछाय्बहःगु परम्परा खः ।
प्रजापति समाजया जात्रा–पर्व, बाजं खलः, व तिसा वसः :-
प्रजापतितय्गु हे नेतृत्व जुइगु जात्रा पर्व बारे न्ह्यथनेगु खःसा थिमिया बिस्काः जात्रा, ख्वपय् बिस्काःबलय् तालाक्वय् थनीम्ह यःसिंद्यःया जात्रा च्वछायेबहःजू । थिमिया बिस्काः जात्राबलय् जुइगु स्वीनिखः द्यःखः मघ्यःय् अप्वः धइथें द्यः गुथि, धिमे गुथिइ प्रजापतितय्गु संलग्नता खनेदु । अथेतुं ख्वपया प्रजापति समुदायपाखें सञ्चालन जुयाच्वंगु भैल प्याखं नं प्रख्यात जू । नवदुर्गा स्वयाः लिपा बांलागु गण प्याखं थ्वहे भैलः प्याखं खः । बिस्का जात्राबले तालाको त्वालय् थनिइगु यःसिंद्यःया जात्रा नं कुम्हाःतय्गु सक्रियाताय् जुयाच्वगुं खनेदु ।
ख्वपय् मोहनिबलय् ब्रम्हानीद्यःया जात्रा कुन्हु ः कुम्हाःनायोपाखें नवदुर्गाया विशेष प्रसाद ग्रहण यायेगु नापं तलेजु भवानीया प्रसाद लःल्हायेगु ज्याःनं कुम्हाःनायोपाखें जुइ ।
मध्यपुर थिमि गुंपुन्हिबलय् पिकाइगु भैलः प्याखं, महाकाली प्याखं नं प्रजापतितय्गु सक्रियता हे निरन्तर जुयाच्वंगु खनेदु । पनौतिया देवीप्याखं, पनौती पूर्णिमाकुन्हु जुइगु इन्द्रेश्वर महादेवया खः कुबिइगु जात्रा नं स्थानीय प्रजापतितय्सं न्ह्याका वयाच्वंगु दु । अप्वः यानाः प्रजापतितय्सं नखःचखः, जात्राबलय् धिमें, भुस्याः, बाँसुरी, गुंलाबाजा, धल्कु, देसिखिं आदि थायेगु यानाच्वंगु दु । प्रजापतित दुगु त्वाःपतिं धिमे खलः, वाँसुरी खलः स्थापना यानातयेगु याः । थिमिइ दँय्दसं गुंलाबलय् पिहाँवइगु गुंला बाजं, वज्राचार्य समुदाय, सायमि समुदाय नाप प्रजापति समुदाय दुने जक दु । उल्लेख जुयाच्वंगु थीथी जात्रा पर्व नापं नित्य भजन, दाफा भजन, धल्चा भजन आदि प्रजापति समुदायपाखें सञ्चालन जुयाच्वंगु ख्वप थिमि उल्लेखनीय रूपय् खनेदुसा येँ, यलपाखे छुं भचा ल्यनाच्वंगु दु ।
तिसावसः :-
प्रजापति समाजया मिजंतय्सं घर्बुना कापःयागु लं सुरुवा नापं जनी चिइगु व तखातपुली पुइगु याः । मिसातय्सं हाकु पतासी, घर्बुना कापःया पुतु लँ, जनी, गा, न्हाय्पनय् तिइगु तुकि, गःपतय् क्वखाइगु लुँसिखः, वहःयागु सिखः, सुराइ, तायोे, तुतिइ न्ह्याइगु कल्ली आदि प्रचलन दु ।
मध्यपुर थिमिइ प्रजापति समुदायपाखें सञ्चालन जुयाच्वंगु बाजं खलःया विवरण ः
धिमय् खलः व बाँसुरी खलः
१. सिद्धिकाली धिमय् खलः दुवा फल्चा, थाने
२. विश्व विनायक धिमय् खलः चपाःच्व
३. नासःननि धिमय् खलः नासःननि
४. धिमय् खलः ल्वहंकीथू
५. मिय खलः निकोसरा
६. सिद्धिकाली वाँसुरी खलः दुवा फल्चा
७. चपाःच्व वाँसुरी खलः चपाःच्व
८. पोवँु वाँसुरी खलः पोवुँ
९. कुम्हाःननि वाँसुरी खलः कुम्हाःननि
१०. वाचुननि वाँसुरी खलः वाचुननि
११. वाँसुरी खलः ल्वंहकीथू
१२. तहाःननि वाँसुरी खलः तहाःननि
१३. दिगु त्वाः वाँसुरी खलः दिगुत्वाः
१४. ख्वपलां धिमय् खलः बोडे
नित्यइ भजं (न्हियान्हिथं याइगु भजं)
१. सिद्धिकाली नित्य भजं, इनाक्व
२. सिद्धिकाली नित्य भजं, चपाःच्व
दाफा खिं भजं
१. दाफा भजं – निकोसेरा
२. गुंगः चिभाः दाफा, गुंगः चिवाः
३. पाःच्व दाफा भजं, पाःच्व
४. पोवुँ दाफा, पोवुँ
५. भुलाँख्यः कुतु दाफा, भुलांख्यः
६. दाफा भजं खलः दिगुत्वाः
धल्चा भजं
१. कुम्हाःननि गणेश वाः सिवा, कुम्हाःननि
२. नासःननि भजं, नासःननि
३. तहाःननि भजं खलः तहाःननि
४. दिगु गणेद्यः भजं, दिगुत्वाः
५. विद्यागणेश भजन खलः, गार्चा
६. जंलाननी काति खलः जंलाननि
द्यः खिं
१. सिद्धिकाली मू धिमय्, कुम्हाःननि
गुंला बाजं
१. दँय्दसं मन्सुवा कथं त्वाः त्वालय् स्वनीगू
प्रजापतितय्गु सीगुथि
१. थिंला गुथि – ८ च्यागू
२. श्री पञ्चमी गुथि– ६ खुगू
परम्परागत प्याखं
१. भैलः प्याखं, काँनसिं भैलः
२. महाँकाली प्याखं
३. सँलाचा प्याखं
४. भुतली प्याखं
५. वाजिया प्याखं
६. पुलु किसि
७. अष्ट मातृका
८. नागःचा
९. लुसि
१०. किजापुजा
११. राजकुम्हार
१२. इन्द्र अप्सरा
१३. कपाँय् फ्यने प्याखं
ख्वपय् नं प्रजापतितय्गु थःगु हे मौलिक बाजं, प्याखंत आतक नं ल्यनाच्वंगु खनेदु ।
प्रजापतितय्गु धर्मकथं सामाजिक संस्कार :-
प्रजापति समुदायदुने मूल रूपं वैदिक शाक्ततन्त्र व बौद्ध शाक्ततन्त्रया मिश्रित संस्कार नालाच्वंगु खनेदु । छथ्वःनिथ्वः प्रजापतितय्सं ब्रम्हु वा राजोपाध्याय कर्मकाण्डय् तइधाःसा अप्पो प्रजापतितय्सं गुरुजु–वज्राचार्य तयेगु याः । पुजा सामग्री, हलंज्वलं स्वयेबलय्् निथ्वःया संस्कार करिव मिलेजू वः । वैदिक शक्ति व बौद्ध शाक्ततन्त्र सम्प्रदाय तोता मेमेगु धर्मय् वंपिं नेवाः प्रजापतितय्सं धाःसा धर्म, जातीय अस्तित्व, संस्कार पु ःक्क त्वःताः इमिगु हे नालाकाःगु खनेदु ।
ई.सं.२००० पाखे मनुखं दयेकूगु १६ संस्कार व तिब्वती ४ संस्कार स्वयाः बिस्कं अस्तित्व दुगु नेवाःतय्सं याःगु १३ संस्कार हे मूल रूपं प्रजापतितय्गु परम्परागत संस्कार खः । प्रजापति समाजय् दुने मचा प्वाथय् दुसांनिसें बुयाःलिं सींधुकाः तक याइगु सामाजिक रितिथितिया संस्कार थथे दु ः
१. धौ बजि नकः वनेगु :-
म्ह्याय् मचाया प्वाथय् दुगु न्हय्ला÷च्याला दुने थःछेँपाखें धौ बजि नकः वनेगु चलन प्रजापति समाजय् खनेदु । प्रजापति समाजय् दिली अजिमाया लिधंसाय् मचा बुइकीगु परम्परा दु । तर थांैकन्हय् अस्पतालय् यंकी ।
२. मचाबू ब्यंकेगु :-
मचा बुया प्यन्हु वा खुन्हु दुखुुन्हु मचाबू ब्यंकेत थःछेंपाखें चाकु, इमु, घ्यःः, चिकं, जाकि, बजि, छेँजःपिं स्वयाः यंकेमाः । नापं म्ह्याय् जिलाजं व मचायात वसः छज्वः ज्वनावनेमा । न्हापा–न्हापा जूसा खुन्हुया ब्यंके धुंकाः झिनिन्हुया ब्यंकेगु नं चलन दुगु खःसां थांैकन्हय् छक्वलं हे दक्व ज्या सिघ्यःेकय्गु यानाहःगु दु । नापं मचाबू ब्यंकःवनीबलय् म्ह्याय्मचाबूगु खःसा मेयागु बागः छ्योँ व काय्मचा बूगु खःसा छगः छ्योँ खमुलिइ कुबिइका यंकेगु परम्परा दुगु खःसा थौंकन्हय् थ्व चलन तनावने धुंकल ।
३. मचाबू स्वःवनेगु÷बजि नकःवनेगु :-
मचाबू ब्यंकेन्ह्यः वा मचा बुयाः छन्हु निन्हु लिपा म्ह्याय्मचाया थःछेँपाखें घ्यः, चाकु, मिठाइ, ज्वनाः मचाबू स्वनेगु चलन दु । नापं मचाबू ब्यंकेधुंकाः ब्याःदुपिं सकल थःथितिपिं मचाबूम्हसित ला, बजि, मूति थ्वँ, ज्वनाः बजि नकः वनेगु परम्परा आतक नं दनि ।
४. न्हयाय्पं प्वाः खंकय्गु :-
दिली अजिमां वा थाकुलीनकींयात छमना जाकि, ग्वय् व दक्षिणा लप्तेय् तयाः बिइगु चलन दु । अले अजिमां माःकथं पुजा यानाः मचाया न्हाय्पं कपाय्या सुका दुगु मुलुं प्वाः खनाबिइ । प्वाःखने धुकां तूचिकं न्हाय्पनय् इला बिइ ।
५. थःछेँय् मचाबू लहिकः वनेगु :-
मचा बूगु लच्छी लिपा थःछेँपाखें म्ह्याय् मचायात मचाबू लहिकेत काःवइ । थःछेँय् लहिकः वःम्ह म्ह्याय्मचा लच्छीतक थःछेँय् हे च्वना च्वनेगु याइ । झिन्हु झिन्यान्हु लिपा छँेंय्पाखें मिसाया थःछें ससमां थःथितित मचाबू स्वःवनेगु चलन दु । मचाबू स्वनेबलय् ला, बजि, चाकू, घ्यः, फलफूल ज्वनीगु याः । लच्छिलिपा स्वलातक न्हिन्हि चिकं वुइका छें ब्यवस्था जूकथं गर्मी जुइगु नसाः क्वाती, चाकू, घ्यः, ला गाक्क नका म्हः क्वातुके माः धैगु परम्परा दु ।
६. मचा जंक्व (चिपं थिइकेगु) :-
मिसामचा जूसा न्याला व मिजंमचा जूसा खुलाय् मचायात चिपं थिइकेगु वा मचाजंक्व यायेगुु चलन दु । मचाजंक्व याइबलय् मिसाया थःछेँपाखें पाजुखलःत अनिवार्यकथं वनेमाः । मचायात जा नकेत खीर दयेकेगु ज्वलं जाकि, दुरु, चिनी, मसला, अले खेँय् सगं, अय्लाः, धौ आदि नापं फुपिन्सं मचायात वसः नापनापं न्हाय्पनय् तिसा, तुती कल्ली बिइगु नं याः । लुं, वःहयागु चम्चां जा नकाः मचायात चिपं थिइकेगु चलन दु ।
७. कय्तापुजा÷बुस्खाः :-
कय्तापुजा याइबलय् थःगु संस्कारकथं गुरुजु÷वज्राचार्य वा राजोपाध्याय÷ब्रम्हू तयाः याइ । वैदिक परम्पराकथं मन्त्रजनि बियाः धनुशिक्षा आर्जन यायेत दयेकातःगु थ्व परम्परायात नेवाःकरण याःबलय् सगं, तपुलि ज्वनावइपिं पाजुपिसं आङसा दयेकाः लुँया ख्वःचां सँ खाकय्गु व निनिपिसं सँ फयेगु चलन जूगु खः । थ्व परम्परायात बूसँ खाकय्गु नं धाः । कय्तापुजा याइबलय् म्हासुगु रङ्गया धोति, धुँयागु छेंगू म्हय् चिकाः ल्हातय् धनुवाण (गुइता) ज्वंकाः देय् चाःहीकय्गु संस्कार दु । नेवाः परम्पराकथं कय्तापुजा मयासें इहिपा याये मज्यू ।
८. इहि :-
म्ह्याय्मचायात मचाबलय् हे बेल रूपी द्यःयात जिलाजं भाःपिया कन्यादान यानातय्गु परम्परा मेमेगु नेवाः समाजय् थें प्रजापतितय् नं चलन दु ।
९. बाह्रा तयेगु :-
थिइमज्यू जुइन्ह्यो झिंनिन्हुतक मिसा मचायात छगू हे कोथाय् मिजं व सुद्र्यः मक्यंसे तयातयेगु परम्परायात बाह्रा तयेगु धाइ । किसली (संलिचाय् जाकि, ग्वय्, ध्यबा) अन्याकाः झ्याः, खापा फुक्कं तिनातःगु कोथाय् बाह्रा च्वनीम्ह मिसामचा विधिवत् रूपं पिमकाःतले सूद्र्यः व मिजं ख्वाः स्वये मज्यू धैगु धापू दु । मिजं, सूद्र्यः मस्वयेगु ब्रम्हचर्य ब्रत कयाच्वंम्ह बाह्रा मचायात म्हाइपुसे मच्वनेमा धकाः पालंपाः मिसामचात पासा तयेगु, कतांमरि, चागः म्हितेकय्गु ब्यवस्था यायेगुु नं चलन दु । बाह्रातःगु खुन्हुबलय् दकलेय् न्हापां मां, अजि व लिपा निनि पाजुपिं नापं थःथितिपिंसं छुस्या–मुस्याः (बरां, बकुला, कय्गु, चाना, कनि, फलफूल, ला, बजि) नकः वनेगु चलन दु ।
वया लिपा बाह्रातःम्ह मिसामचायात क्वँचिकं सायेकी । क्वँचिकं धाःगु जाकिचुं तु, पिना, तछ्व, चिकंया लेडम् म्हय, ख्वालय् बुलेगु व बांलाकय्गु चलन दु ।
थ्वहे झ्वलय् बाह्राः च्वंम्ह मिसामचायात यौन ज्ञान बियाः भिंmनिंन्हु खुन्हु सुथय् इहिपाः यायेबलय् थें समाः याकाः पिकाइ । बाह्राःच्वम्ह मिसामचाया ल्हाःतुतीइ लुसि चाका अलः तयेकाबिइ धाःसा सूद्र्यः क्यने न्ह्यो जलन्हाय्कं क्यनेगु याइ । सूद्र्यःया दर्शन याकेधुकालि थःथितिपिं फुकस्यां सगं बियाः लसकुस याइ । पासा वःपि पाहाँत नांप बाह्राःच्वम्हसितं भ्वय् नके धुकाः थाय्भु वांव्छलकि बाह्राः भ्वय् क्वचाइ ।
थाय्भु मिसामचाया अबुं, दाजुं, किजां खालि तुतिं (लाकां मन्ह्यासे) खिचायात तक नं मथिइकुसें लिफः मस्वसे छवासय् वांछ्वये माःगु चलन दु ।
१०. ज्या स्यनेगु :-
प्रजापति जात छगू नेवाः कालीगढ जात जूगुलिं थःगु सम्प्रदाय्या बिस्कं बिकुम्हाःद्यः (विश्वकर्मा) पुजा यायेगुु चलन दु । प्रजापति जातया मचातय्त मचाबलय्निसें थःगुहे ज्याय् छय्लेगु याइ । थःगु परम्परागत कथं मिजंमचा जूसा झिदँ÷झिनिदँ दतकी परिवारया थाकुलिं बिकुम्हाःद्यःथाय् यंका विधि विधान कथं पुजा यानाः विश्वकर्मा खलकय् दुकायेगु चलन दु । थथे दँय्दसं विश्वकर्मा पुजा न्यायेकाः भ्वय्नयेगु परम्परा थिमि, ख्वपया प्रजापति समाजय् थौंतक नं चलय् जुयाच्वंगु दु ।
मिसा मस्तय्त नं श्रीपंचमी (ससु पुजा) खुन्हु थाकुलीनकीं वा मांम्हनिसें ससु पुजा याकाः छेँयगु ल्याज्या (कापः थायेगु) स्यनेगु संस्कार प्रजापति समाजय् खनेदु ।
११. इहिपा :-
प्रजापति समुदाय् दुने इहिपा अप्वःयानाः छेँजःपिसं मिसा मिजं चूलाका फ्वना इहिपा याइगु चलन दुसां मिसा मिजं निम्हस्या यःत्यः जुइकाः जुइगु इहिपालय् थःगु संस्कारकथं मजुइ नं फु । परम्परागत नियमकथं जुइगु इहिपायात क्वय् च्वयाकथं विभाजित यायेफु ।
१. खँ क्वः छिइगु
२. ग्वय् छ्वयेगु÷लाखा हयेगु
३. मू इहिपा
१. खँ क्वः छिइगु :-
मिजंपाखें मिसाया छेँय् लमिनाप थःथितिपिं वयाः इहिपाया खँ क्वःछिइगु नापं गबलय् लाखा (छगू प्रकारया छुचुं व चिनीया चास्नीइ तयाः दयेकातःगु धर्मचक्र मरि) हयेगु, ग्वःय्, तिसाः–वसः गुलि गथे यानाः हयेगु धका सल्लाह यायेत वनेगु प्रथा खः ।
२. ग्वय् छ्वयेगु÷लाखा हयेगु :-
खँ क्वःछिइ धुंकाः सल्लाहकथं मिजंपाखें मनू स्वयाः लाखामरि तिसा–वसः (न्हापा न्हापा जूसा हाकुपतासी पुन्टु लं गा, थौंकन्हय् दोपत्ता पर्सी, दोसला गा) फलफूल, धौ, तु, मरिचरि, भुयूसिन्हं, सुकुन्दा, अय्लाः, थ्वँ, खेँ सगं ज्वनाः वनेमागु परम्परा दु । न्हापा न्हापा जूसा खमुलिइ कुबियाः ग्वय् यंकेगु चलन दु धाःसा थौकन्हय् गाडी तयाः लमिनापं मिजंया छम्ह निम्ह छेँजःपिं वनेगु चलन दु । मिजंयापाखें खेँ, धौ सगं बियाः सिन्चो छायेकाः तिसा वसः लःल्हानाः लिहाँवइ ।
ग्वय् काये धुंकूपिं मिसामिजं इहिपा याये धुंकूगु समान जुइगु कारणं यानाः न्ह्यागु हे जूसां लाखा कायेधुंकाः मिजंपाखें इहिपा यायेमा धैगु प्रचलन दु ।
३. मू इहिपा :-
भमचा काःवने न्ह्यः सुकुन्दा च्याकाः, कोतः, लिंबाटा, दूफांगा, खमुलिइ कुबिइकाः, लमि न्ह्यःने च्वनाः जन्त ल्यूल्यू वनेगु चलन दु । न्हापा न्हापा भमचा कावने बलय् मिजं वनेगु चलन मदुसां थौंकन्हय् मिजं (भाजु) नं बैण्डबाजा तयाः जन्तनापं वना स्वयम्वर यायेगु चलन यानाहःगु दु । मिजंया जन्त मिसाया छेँय् थ्यनेवं मिसापाखें जन्तियात लसकुस यानाः मिजंया माँ, अबुं, दाजुकिजापिन्त, मिजंनापं तया कोथाय् पाहाँ याकी । मिजंनाप जन्त वपिं सकसितं पाहां यायेगु नापं छथ्वः निथ्वः प्रजापतितय् झिनिता घासा तयाः भ्वय् नकय्गु चलन दु ।
भौमंचा पितबिइगु :- समा यानातम्ह भौमचा नापं मिज (भाजु) तयाः थाय्भु नकाः भौमचाः पित बिइगु चलन दु । पाजुम्हसिनं मिसायात लुकुंछिना पित विइ । न्हापा न्हापा भौमचायात दुलीइ तयाः यंकीगु व लमि न्यासि वनिगु चलन दु । तर थौंकन्हय् मोटरय् तया यंकेगु चलन जूगुलिं मोटरयात स्वक्क मिसा व मिजं निम्हसितं चाहिके धुंकाः भौमचा दुने तया मिजंया अबुजुं दुफांगां फाय्के धुंकाः मोटर न्ह्योने न्ह्याइ । गणेद्यः व पाय्छी थासय् च्वना मिजं व मिसाया अबु–अबु व लमि नापं च्वना लँ खँ ल्हायेगु चलन दु ।
लँ खँ या छुं खँल्हाबल्हा थथे खः
मिसाया अबुं :- जिमि म्ह्याय् मचा छिकपिनी भौमचा जुइ धुंकल । म्ह्याय्नं छुं द्वःविद्वं याःसा म्ह्याय् भाःपिया क्षमा यानादिसँ । स्याःसा पाप लह्यूसा पुण्य ।
मिजंया अबुं :- भौमचा धैम्ह नं म्ह्याय्मचा हे खः । मसःमस्यूगु ज्या स्यने छुं गल्ती जूसां सुधारय् यायेगुु जुइ छुं पिर धन्दा कया दिइम्वाः बिदा बियादिसँ । लँ खँ ल्हाइबलय् ल्हातय् सुकुन्दा व चिलाख च्याकातइ ।
छँेय् भौमचा दुकायेगु विधि :- छेँ झः झः धायेकाः समाः यानातई छेँय् लुखाया जवंखवय् लः जायेका तःगु घः जवय्–खवय् तइ नापं घःया च्वय् धौ छगः तयाः अबिर ह्वला तइ । भौमचा व काय्मचायात छेँय दुकाय् न्ह्यो थाकुलि नंकि लं च्वका बजि व्हला भौमचायात ताचाप्वाँय् ज्वंका लसकुस यानाः छेँय् दुकाइगु परम्परा दु ।
वहे इलय् दाजुकिजा, थःथितिपाखें ग्वय् साला भौमचा म्हसिकय्गु व इहिपा भ्वय् नकी । प्यन्हु खुन्हु लिपा जिलाजं दुचाय्की ।
वंजला वनेगु :- न्हापा न्हापा इहिपा लिपाः कुलद्यः म्हसिकय्गु परम्पराकथं मिजंपाखे न्ह्याइपुसे च्वंक थथितिपिं फुक्कसित सःताः द्यःयाथाय् भ्वय् न्यायेकः वनेगु परम्परा दु । थ्व संस्कारयात हे वञ्जला वनेगु धाइ ।
इहिपा भ्वय्या ज्वलं :-
मेया ला, बजि
बूबः (भुति, सिम्पु, तग्वः कय्गु)
वाँउचा
अचार (लैं, कय्गु, पाँउ, आलु) गोलभेडा यागु अचार
आलु वा आलु काउली
धौ, मिइक्वाः, पाउँ क्वाः
अय्लाः थ्वँ
सिसाबुसा – लैं, कय्गु, फलफूल, तु, सिन्का
भ्वय् नयेधुंकाः – ग्वय्, लवं, सुकुमेल, चुरोट
ख्वाः स्वःवनेगु :- म्ह्याय्मचा बियाछ्वयाः प्यन्हु खुन्हु थःछेपाखें थःथिति फुकं मुना म्ह्याय्मचाया ख्वाः स्वःवनेगु चलन दु । थःछेँय जःपिंसं तिसा वसः व थःथितिपिंसं ख्वाः स्वयाः दां बियाः म्ह्याय्मचाया ख्वाः स्वइ, अले सकसितं ख्वाः स्वयाः ग्वय् कायेकी । तर थौंकन्हय् थुकथं मयासे जन्त काःवनि खुन्हु हे स्वयंम्बर धुंकाः ख्वाः स्वयेगु चलन यानाहःगु दु ।
१२. जंक्व :-
नेवाःतय् न्हय्न्हय्दँ व न्हय्ला व न्हय्न्हु दतकि बुराबुरीतय्त न्हापांगु जंक्व यायेगु चलन दु । लिपा चय्च्यादँ च्याला व च्यान्हु क्यँखुन्हु व लिपा गुइगुदँ व गुन्हु खुन्हु स्वक्वःगु जंक्व यायेगुु परम्परा दु ।
न्हापांया जंक्व याइबलय् खतय् तयाः देय् चाःहीकीसा निक्वःगु पालय् रथ दयेकाः रथय् तयाः देय् चाःहीकी अले स्वक्वःगु जंक्वबलय् झ्यालं पित बिया खतय् तयाः देय् चाःहीकीगु परम्परा दु । जंक्व यायेधुंकुपिं बुराबुरीत द्यः समान जुइगुलिं वयकःपिन्संं धाःगु खँ कातय् याये मज्यू धैगु मान्यता नेवाः समाजया दु ।
१३. सीज्या :-
मेमेगु नेवाः जाति थें हे प्रजापतितय्गु नं थःगु हे सम्प्रदाय बिस्कं सीगुथि दयेकातःगु दु । नेवाः परम्पराकथं मनू सीबलय् यायेमाःगु ज्या थथे दु ।
सौबँय् तयेगु (मनूत सिइन्ह्य्) :-
अन्तिम इलय् सौबँ इलाः हाम्वःकुश व्हलाः म्हंमफुम्हेसित ग्वतुइकातइ । प्राणवायु पिहाँः वने न्ह्यो पवित्र खुसि सतिकं जूसा घाटय् हे यंकी मखुसा तपाःगु भुइ (थला) लः तयाः तुतीः थुनातइ । थुकियात अर्धजलय् तयेगु धाइ । मनू मन्त, सित धैगु निश्चित जुलकि सीम्हसिया नुगः हानं लिहां मवयेमा धकाः अर्धजल वानाव्छइ नापं सीम्हसिया लिक्वय् न्ह्यक्वय् मत च्याकाः छातिइ चक्कु छपु तयाबिइ ।
थलाय् क्वलाय् :- सिथं यंके न्ह्यो सीगुथिया गुथियारत वयाः सीम्ह तयायंकेगु कौचा (पंयागु खट) दयेकी, बांलाःगु खुसिया लखं सीम्हसित ख्वाः सिकय्गु, मिसाम्ह जूसा छ्यनय् सिन्चो तयेकाबिइगु, सचिका चिइका समाः याकेगु, मिजंम्ह जूसा वसः फुक्क त्वकाः तुयूगु सीफांगा भुंकय्गु, ध्यबा छायाः पिताम्बरं पुइकेगु चलन दु । थ्व संस्कारयात थलाय् क्वलाय् धाइ । पिहां वनाच्वंपिं म्ह्याय्मस्त सी थनेन्ह्यो छसिकथं सीम्ह चाःहिली । मिजंपिं छेंजःपिं, दाजुकिजा व थःथितिपिं शवयात्रानापं दिपय् थ्यंक ल्यूल्यू वनी । त्वाः–बाः जलाः खलाःत नं सना वनेगु धकाः वनी ।
१. शवयात्रा न्ह्याके न्ह्यः जाकि अवीर व ध्यबा लँय्–लँय् व्हलाः न्ह्यः न्ह्यः यंकेमाः ।
२. चायागु भाजनय् सपा तयाः मि च्याकाः कुं थना सीम्ह न्ह्यः न्ह्यः वनेमाः ।
३. पंँयागु निगः थल दयेकाः छगुलिइ गंगाजल व मेगुलिइ कचिगु दुरु, लपतेयागु टपरिइ घ्यःः, श्रीखण्ड, अविर, जाकि, धुपायँ् तयाः दिपय् यंकी ।
४. पंचक तिथिइ लाःसा ह्याउँगु, कलेजी, तुयू, वँचुगु, रङ्गया कतांमरि दयेकाः दिपय् यंकेमाः मखुसा वहे छेँय् न्याम्हतकं झ्वःलाक्क सी धैगु धारणा दु ।
५. सीम्ह यंके न्ह्यो इहिपा जुइधुंकूपिं म्ह्याय्मस्त सीम्हसियागु स्मरणय् ख्वयाः सीम्ह चाःहिली । सीम्ह यंके धुंकाः लखं मिखा पियाः लिहाँ वनी ।
६. छ्वासय् वायेगु :- पि ख्वयावने धुंकाः भौमस्तय्सं सीम्हसिया वस छ्वासय् वाये यंकेगु चलन दु ।
७. सीम्ह यंके न्ह्यो नाय्खिं बाजं, पो–व्हलीपिं, चिराग ज्वनिम्ह न्ह्योने च्वनी व गुथियारत दकलय् लिपा च्वनाः दिपय् सिथं यंकी ।
८. सीम्हं यंकेधुंका :- छेँय् दुने बँ पुपुं पिने यंकाः भ्यगतय् तयाः तुफि नापं छ्वासय् वायेमाः । थ्व संस्कारयात पिचा वायेगु धाइ ।
दाह संस्कार ः दिपय् सिथ यंके धुंकाः दकलय् न्हापां गुथियारतय्सं न्हय्तजाःगु सिँ चाङ्ग तयाः सिँपँ चित्ता दयेकी । चित्ता तयार जुइ सातकि काय्पिसं सीम्ह स्वकः चाहिला अबु खःसा तधिम्ह काय्, मांम्ह जूसा चिधिकम्ह काय्नं छ्यनय् मि तयाबी । काय्पिं मदुसा दाजुकिजापिंन्सं दाहसंस्कार याइ ।
अग्नी संस्कार सिधयेकेधुंकाः भष्म जूगु नौयात लः छ्वाकाः स्याइ अले मसांघाटय् वहे नौयात मनूया रूप बियाः खुसिइ चुइका बिइ । खुसिइ थथे नौ चुइका बिइगु संस्कारयात नौ चुइकेगु धायेगु चलन दु ।
दच्छिया दुने याइगु सीज्या ः
१. प्यन्हु खुन्हु लुखाँ चा
२. न्हय्न्हु खुन्हु न्हयरम्ह तइगु
३. झिन्हु खुन्हु दुब्यंकेगु । सँ खानाः तुयू वसः पुनिगु ।
४. भिंmनिन्हु खुन्हु घःसू ।
५. झिस्वन्हु खुन्हु लत्या
६. पीन्यान्हु खुन्हु श्राद्ध
७. खुलाया कर्म÷श्राद्ध
८. दच्छि लिपा – दकिला
९. दकिला लिपा निदँतिथि यायेगु चलन दु ।
सीकर्मकाण्डय् माःगु ज्वलं :-
तुयू वसः, लाकां, कुसा, धोति, कोला, सिजःया ताहांफ, लीयागु भु, बाता, धकि, सुकुन्दा, सिन्हःमू, धौमू, ल्वाक, आदि । थथे सीकर्म काण्ड छथ्वः प्रजापतितय्सं ब्रम्हूतपाखें याकाच्वंगु दुसा अप्वः यानाः गुरुजु÷वज्राचार्यपाखें यानाच्वंगु दु ।
प्रजापति जातिया लजगाः व आर्थिक अवस्था :-
प्रजापति जातिया मू लजगाः चाज्या हे खः । आम जनतायात न्हियान्हिथं मजि मगागु थीथी थलबल नाप धर्मकथंया थीथी संस्कार यायेत माःगु चायागु हलंज्वलं दयेकेगु जक मखु देय्या कुं कुलामय् थ्यंक भारा कुबिया सर्वसाधारण जनताया छेँ थ्यंक भारा थ्यंका बिइगु ज्या प्रजापतितय्सं यानावयाच्वंगु दु । कुम्हाःतय्गु छेँय् ईकथंया अन्न खालि मजूसां नगद ध्यबा स्वयेत तसकं थाकु । इलय्ब्यलय् चाभारा कुबिया शहर बजारय् मिइयंकाः ध्यबा छेँय् दुत हयेगु नापं ई अनुसार बनेज्या, चाईवनय् वनाः अन्न दुत हयेगु, तापलय् वनाः दां कमय् यायेगु छगू कथंया नियमित परम्पराकथं यानावयाच्वंगु खनेदु । प्रजापतितय्गु आर्थिक अवस्था उलि बांलाः मजूसां भारा ज्यासःपिं सुनं मनूत द्यांलाना च्वनेम्वाः । प्रजापति समुदाय दुने छगू सामाजिक धापू दु, सलिं जक दयेकाः नं कुम्हातसें थःगु परिवार लहिये फु । थौंकन्हय् चायागु भाराया बजारया अभाव, सुरक्षाया कारणं यानाः अप्व धइथें थःगु परम्परा ज्या बुलुहुं त्वःताः वयाच्वंगु दु ।
बनेज्या वनेगु :- भारा कुबियाः गां, गामय् वनाः ई अनुसार चा भारा नाप वा, छो, कःनि, दुसि, मेमेगु अन्न हिलाबुला यानाहयेगु याइ । प्रजापतितयस्ं बैशाख–जेठपाखे छो, कःनि छेँय् दुकायेगु याइसा कार्तिक–मंसिरपाखे वा, दुसि हिला हयेगु ज्या याइ ।
चाईबनय् वनेगु :- थःगु छें यक्व तापाक भारा कुबिया पहाड, गां, गांमय् च्वंपिं गरिब जनतायात माःगु चायागु थलबल छेँ थ्यंका बिइगु व जनतायाके दुगु कथंया अन्न हिला हयेगु ज्या नं कुम्हातसें यानावयाच्वंगु खः । थुकथं छन्हु, निन्हु, हप्ता दिनतक नं छेँय् लिहाँ मवसे गां, गांमय् भारा कुबिया चाहिलाः ई कथंया उपलब्ध जूगु अन्न छेँय् थ्यंका हयेगु ज्यायात हे चाईबनय् वनेगु धकाः धायेगु या ।
तापलय् वनेगु :- थिंलापुन्हिं लिपा दँय् पतिकं त्वाः बाःया थाकुलिनाप ज्याः यायेफुपिं मिजं मस्त मुनाः छेँय्नं तापाक चिकुलाज्वःछि भारा दयेकः वनेगु प्रथायात तापलय् वनेगु धकाः धायेगु याः । उप्वयानाः थिमि, ख्वपया कुम्हात चितवन, गोर्खा, लम्जुङ, कास्की, बाग्लुङ, पर्सा, सिरहा, सिन्धुपाल्चोक, मोरङ, दोलखा, सिन्धुली, नवलपरासी नाप थीथी जिल्ला वनाः निला, स्वलातक स्थानीय जनताया छेँय् च्वना भारा दयेका गां, गाँमय् बियाः ध्यबा, अन्न मुंकेगु याइ । निला, स्वला लिपा होलिपुन्हिं वा बिस्कं नखः मानये यायेत छेँय् लिहाँ वइ नापं कमय् यानाहःगु दां, अन्न तापलय् वंपि दाजुकिजापिनि दथुइ इनेगु याइ । थथे तापलय् वनेगु छगू कथंया दच्छिया छक दां कमये याः वनेगु परम्परा खः । तापलय् वना कमय् यानाहःगु दांम छेँय्, बुँन्यायेगु, साहुपुलेगु, कायपिनिगु मेलबा यानाः भ्वय् न्याकेगु, गू पाः फयेगु याइ । तापलय् वने न्ह्यो तापलय् वनीपिं फुक्क मुना बिकुमाद्य पुजा यानाः भिंद्य पुजा यानाः भ्वय् न्यायेका नयेगु याइसा लिहा वयेधुकानं भिंद्य पुजा न्यायेका भ्वय् नयेगु चलन दु । तापालय् वनिकुन्हु छेँय् जः नाप थःथितिंपिन्सं धौं सगं बिइगु याइ । थ्व प्रथां छु स्पष्ट याइ धाःसा प्रजापति नं न्ह्यागु थासय् वंसा फुक्क जाति, जनजाति नाप मिलेजुयाः ज्या यायेफु । देया फुक्क भाषाभाषीनाप स्वापूदुगुलिं अप्वः धइथें बुढापाका प्रजापतितय्के मेमेगु थीथी भाषा व संस्कृतिया यक्व ज्ञान दु ।
लाज्या :- थःगु फुर्सदया इलय्ब्यलय् याइगु ज्यायात लाज्या धकाः धाइ । प्रजापति मिसातसें लाज्याया रूपय् थःगु परिवारया जःपिन्त माकथं घर्बुना कापः, गा, हाकुपतासि आदि थायेगु याइ । नापं थःगु परिवारयात माक्व ल्यंकालि अप्वः दुगु कापः, गा, पतासी मियाः दां कमय् यायेगु मिसातय्गु अतिरिक्त आयस्रोत खः ।
बुँज्या :- अप्वे धइथें प्रजापतितय्सं चाज्याः नाप वापिज्याः छो ह्वलेगु बुँज्याः यानावयाच्वंगु खनेदु । थःगु परिवारयात दच्छितक नयेत गाक्क अन्न उत्पादन थःगु हे बुँज्यापाखें याइ । प्रजापति समुदाय दुनेया भासिमा, प्याठ, कुटु, नाप मेमेगु छथ्वः, निथ्वः थरतसें चाज्याः मयासे दच्छियंक बुँज्या यायेगु यानावयाच्वंगु नं खनेदु ।
प्रजापतितय्गु न्हापा स्वयां छुं भतिचा आर्थिक अवस्था सुधार जूसां चाज्या हे याना च्वंपिं प्रजापति दाजुकिजापिनिगु आर्थिक अवस्था सन्तोषजनक खनेमदु । नयेत द्यांमलाःसां काय्म्हयाय्पिन्त बांलागु स्कूलय् ब्वंके फयाच्वंगु मदुनि । छम्ह निम्ह प्रजापति दाजुकिजापिन्सं सेरामिक तालिम कया चाज्यायात सेरामिक उद्योगया रूपय् विकासयाना यंकेगु कुतः यानाच्वंगु दु नाप आर्थिक अवस्था नं बुलुहुँ बालाना वना च्वगु दु । चाज्या त्वता मेमेगु लजगाः यानाच्वंपिं प्रजापति समुदायया दाजुकिजापिनिगु आर्थिक अवस्था छुं भतिचा बांलागु खनेदु । खास यानाः प्रजापतितसें राईसमिल, र्इंट्टा भत्ता, किराना पसः, सिं पसः, कापः थायेगु, कापः पसः, सेरामिक्स, फर्निचर उद्योग, चमेना गृह, यातायात सेवा आदि ज्या यानावयाच्वंगु खनेदुसा म्होजक हे सरकारी नोकरी नाप मेमेगु ज्याय् लगय् जुयाच्वंगु दु ।
शैक्षिक स्थिति :-
प्रजापतितय्गु शैक्षिक अवस्था न्हापा स्वयां थौंकन्हय् थहां वनाच्वंगु खनेदु । प्रजापति समुदाय दुने नं ब्याचलर्स पास जूपिं, डाक्टर, इन्जिनियर, नर्सत यक्व दये धुंकूगु दु । अथेसां नेवाःतय्गु मेमेगु जाति स्वयाः उच्चशिक्षाय् प्रजापतितय्गु ल्याः अतिकं म्होजक खनेदु । प्रजापतितय्गु शैक्षिक अवस्था दुवाला स्वयेबलय् उलि सन्तोषजनक खनेमदु । प्रजापतितसें थःगु क्षमताअनुसारं नीजि स्कूलय् ब्वंकातःगु खनेदुसा आर्थिक बिपन्नपिन्सं अप्पो यानाः सरकारी स्कुलय् ब्वंकातःगु दु । शैक्षिक क्षेत्रय् प्रजापतित ल्यूने लानाच्वंगुया कारणं यानाः आतक पि.एच.डि हासिल यानातःपिं प्रजापति समुदाय दुने खनेमदुनी । श्री ५ सरकारया निजामती सेवापाखे सहसचिव तहतक छम्हनिम्ह थ्यनेधुंकूसां खास यानाः धायेगु खःसा निजामती सेवाय् प्रजापतितय् ल्याः म्हो हे तिनि ।
राजनैतिक अवस्था :-
प्रजापतित राजनैतिक क्षेत्रय् उलि न्ह्योने वःगु खनेमदु । थुकिया मू कारण शिक्षा, राजनैतिक चेतनाया कमी, कमजोर आर्थिक अवस्था हे खः । अथेजूसां समग्ररूपं स्वयेबलय् स्थानीय तगिंलय् गथेकि गाउँ विकासया अध्यक्ष, नगरपलिकाया वडाध्यक्ष, सदस्यतक व थीथी राजनैतिक पार्टी दुने केन्द्रीय सदस्यतक छम्ह, निम्ह प्रजापतित खनेदया वःगु दु धाःसा २०५६ सालया संसदीय निर्वाचनय् भक्तपुर जिल्लाया क्षेत्र नं १ य् नेपाली काग्रेस पार्टीपाखें गणेशमान चक्रधरं व क्षेत्र नं २ लय् नेपाल मजदुर किसान पार्टीपाखें सुनील प्रजापतिपिंसं उम्मेदवारी बियादिगु खः । वय्कःपिं निम्हं मतगणनाय् ल्यूजक लाःगु खः ।
सामाजिक परिवर्तन :-
ईया ह्यूपाःकथं नेपाली समाजय् वःगु सामाजिक परिवर्तन, आधुनिकीकरणपाखें प्रजापति समुदाय नं प्रभावित जूगु खनेदु । आधुनिकीकरण, शहरीकरण, बिद्युतीय सञ्चार माघ्यःमया प्रभावय् यक्व हे सामाजिक मू्ल्य मान्यता, भाषा, भेषभुषा परिवर्तन जुइ धुंकल । थःगु मौलिक परम्परागत पेशा–चाज्या यानावयाच्वपिं प्रजापति दाजुकिजापिन्सं छुं भतिचा थःगु सामाजिक मूल्यमान्यता, संस्कृतियात जर्गेना यायेगु कुतः जुयाच्वंसां आर्थिक समस्या, मेमेगु समाजनापं थःहे दाजुकिजापिनिगु हेपाहा प्रवृतिं यानाः विस्तारं मचाय्क मौलिक कला संस्कृति, त्वःताः आधुनिकीकरणयात आत्मसात यानाच्वंगु खनेदु । चाज्या त्वःताः मेमेगु पेशा यानाच्वंपिं प्रजापति दाजुकिजा तहःकेहेँपिन्सं थःत विकसित सभ्य धायेकेत थःगु मौलिक सामाजिक परम्परा, भाषा, जात, संस्कृतियात त्वःताः मेमेगु संस्कृति, सामाजिक परम्पराय् समाहित जुयावनाच्वंगु खनेदु । थ्व क्रमयात फुक्क दाजुकिजा मिलेजुयाः मथूपिन्त थुइका बिइमाःगु हथाय् जुइधुंकल । मखुसा थुकीइ बुलुहुँ समग्र नेवाः समाज क्रमयात हे बांमलागु लिच्वः लायेफु ।
अप्व धयाथें मनूतय्के आर्थिक सम्पनता जूलिसे थःगु सामाजिक, संस्कृति, भाषायात बुलुहुँ त्वःताः यंकेगु बानि खनेदु । समय सापेक्ष सुधारया आवश्यक जुइफु, तर थःगु पहिचान तंकाः मेपिनिगु नक्कल यायेगु ज्या पाय्छि मखु । प्रजापति सामाजिक परिवर्तनया मेगु कारण धैगु चाकायेगु समस्या, बजारया अभाव व गुथि जग्गा रैतानी खः । न्हापा चाकायेगु बुँइ सरकारं जग्गा एकिकरण यानाः बस्ती दयेकेगु, मनूतसें थःथःगु बुँइ छेँय् दयेकेगु यानाहःगुलिं भारा दयेकेत माःगु चाया समस्या वःगु खः । अथेहे बजारय् थीथी किसिमया प्लास्टीक, स्टीलया थलबल उपलब्ध जूगु कारणं चायागु थलबलया महत्व कम जुयाः बजारया समस्यां यानाः चाज्या याइपिं मनूत बुलुहुँ विस्थापित जुयावंगु खः । थुकिंयानाः थःगु मौलिक लजगाःया नापं सामाजिक परम्परानापं त्वःताः यंकेगु याना हल । धार्मिक, सांस्कृतिक पर्व, जात्रा माःकथं मानये यायेत झी पूर्वजतसें दान बिया थकूगु गुथि जग्गात धमाधम रैतानी यानाः मिया छ्वयेगु प्रचलनं यानाः नं झीगु जात्रा, पर्वत आर्थिक अभावं यानाः बन्द जुजुं वन । थुकिं यानाः न्हूगु पुस्तां झीगु मौलिक संस्कृति, जात्रा, पर्वया बारे ज्ञानया अभावय् बुलुहँु मेमेगु आधुनिक एवं पश्चिमी संस्कृति आकर्षित जुजुं वनाच्वंगु खनेदु ।
अन्तरजातीय सम्बन्ध :-
प्रजापति जाति नेवाः समुदायया छगू ऐतिहासिक व त्वःफिके मजिउगु जाति खः । मनूतय्त माःगु कथंया फुक्क भारा दयेकेगु नापं छेँय् थ्यकं यंका बिइगु जन–सेवा हे कुम्हाःतय्गु धर्म खः । धार्मिकरूपं नं उतिक हे क्वातुगु स्वापू दुगु प्रजापति जातियात राज्यस्तर व समाजपाखें नं सम्मान यानातःगु खनेदु । नेवाः समाजया फुक्क जातितय्गु मचाबुसानिसें मृत्युृपर्यन्ततक यायेमाःगु रितिरिवाजयात माःगुकथंया चायागु थलबल दयेका बिइगु ज्या न्हापांनिसें प्रजापतितय्सं हे यानावयाच्वंगु खः । थथें फुक्क नेवाः जातिनाप प्रजापतितय्गु धार्मिक, सामाजिक, सांस्कृतिक स्वापू दुगु खँ स्पष्ट जू । अथेहे प्रजापति समुदाय दुने जुइगु थीथी भिंज्याझ्वःत – चाड पर्वय् मेमेगु जातितय् नं उतिकं हे महत्वपूर्ण संलग्नता दु ।
लिखँ
थथे प्रजापति छगू ऐतिहासिक, साँस्कृतिक महत्वं जाःगु नेवाः जाति जुयाः नं शैक्षिक आर्थिक, राजनैतिक रूपं यक्व हे ल्यू्ने लानाच्वंगु दु । थुकिया कारण शिक्षाया अभाव, जातीय दमन नापं एकताया अभाव, इत्यादि जुइफु ।
थःगु मौलिक ज्यानाप संस्कृति, संस्कार नं बुलुहुँ त्वःताः जातनापं परिवर्तन यानाः यंकेगु जुयावःगु दु । थांैकन्हय् प्रजापति जातिया अस्तित्व संकटय् लाना वयाच्वंगु दु । चा, कायेगु समस्या, बजारया समस्या, नापं चाज्या यायेगु शारीरिक रूपं यक्व हे थाकुगु, मेमेगु जातिपाखें हेलाया दृष्टिं स्वइगु, शहरीकरणं यानाः वुलुहुं न्हूगु पुस्तां चाज्या त्वःता हयाच्वंगु दु । चाज्या विकासया खँय् सेरामिक तालिमया लागि सरकार व जर्मनया जीटीजेडपाखें छुं भतिचा कुतः जुया वःगु दःसां उकी गैर प्रजापतितय्त नं तालिम बिउगुलिं यानाः प्रजापतितय्सं फाइदा कायेमफुत ।
थ्व फुक्क समस्याया समाधानया निंतिं सरकारं विचाः यायेमाःगु नापं प्रजापति समाजं जातीय उत्थानया लागि पलाः न्ह्याके माःगु हथाय् जुइधुंकल । सरकारपाखें चाज्या याइपिन्त चा कायेगु व्यवस्था यायेमाःगु, तालिम बियाः चाज्यायात आधुनिकीकरण यानाः यंकेमाःगु, स्वदेशीनापं विदेशी बजारया व्यवस्था यायेमाःगु, चाज्या याइपिन्त म्हो ब्याज दरं ऋण उपलब्ध यायेमाःगु, खनेदुसा प्रजापति समाजपाखें नं स्थानीय निकायनिसें संसदतक थःगु समुदायपाखे प्रतिनिधि छ्वयेगु कुतः यायेमाःगु, नापं सम्वन्धित निकालय् थःगु समस्या बारे सः थ्वयेकेमाःगु खनेदु ।
सन्दर्भ सामाग्री :-
१. सः पत्रिका – प्रजापति प्रकाशन
२. गणेशराम लाछि – मध्यपुर थिमी
३. नेपालका लिच्छवीकालीन इतिहास – धनवज्र
४. गणेशकुमार प्रजापति – ख्वप
५. बालकृष्ण प्रजापति – पनौती
६. सूर्यलाल प्रजापति – येँ
७. चाया थलबल ९एयततभचथ० – रास जोशी
८. प्रजापति वंशावली – भारत
९. प्रजापति जगत पत्रिका – भारत
१०. मध्यपुर पत्रिका – थिमि साहित्य परिषद
११. नेपालका जनजातिहरु – मधुसूदन पाण्डेय (पैरवी प्रकाशन)
१२. सम्यक सम्बुद्ध – सुखी होतु नेपाल
१३. ल्याय्म्ह सफू – ल्याय्म्ह पुचः थिमि