परम्परागत नेवाःछेँया विशेषता व महत्व
Sabindra Maharjan
मतिना स्वलापौ
परम्परागत नेवाः शैलीया छेँ नेपाःया हे कलाकौशल व प्रविधिया उत्कृष्ट नमूना खः । नेवाःतय् छेँ दनेगु प्रविधिया अध्ययन यातधाःसा नेवाःत धैपिं कलाकौशल व प्रविधिया क्षेत्रय् गुलितक च्वन्ह्याः धैगु खँ प्रष्ट सीदइ । छेँ दय्केगु ज्याय् प्रारम्भिक चरणनिसेंं छेँ दय्केगु ज्या पूर्णरूपं सम्पन्न मजूतले थीथी धार्मिक व सांस्कृतिक संस्कार नं स्वानावयाच्वंगु दइ । थुकिं यानाः नेवाःत धर्म व संस्कृतिप्रति नं अतिकं हे आस्थावान् खः धकाः प्रष्ट याइ । सामान्यतया छेँयात जगसिबें च्वय्या भाग वा तल्लाया आधारय् प्यब्वय् ब्वथलातःगु दु –
१. छेलि—मूलुखां दुहांवनेवं वइगु भाग छेलि खः । छेली पशुपालन याय्गु व बुँज्यासम्बन्धी ज्याभःत तय्गु याइ । छेलिया छगू कुनय् तलय् थाहांवनेगु स्वाहाने तयातइ ।
२. मातँ— छेलिसिबें च्वय्या भाग मातँ खः । थुगु तल्लाय् द्यनेगु कोथा व धुकूकोथा जक जुइ । धुकूकोथा धैगु अन्न भण्डार व द्यः तय्गु कोथा खः ।
३. च्वतँ — मातँसिबें च्वय् च्वंगु भाग च्वतँ खः । सुं पाहां वःसा मुनाः खँ ल्हाय्त ज्याछिंक खुल्लारूपं च्वत दय्कातइ ।
४. बैगः — च्वतँसिबें च्वय्या तल्लायात बैगः धाइ । विशेष यानाः थन भूतुकोथा व आगंद्यः तइगु कोथा जक जुइ ।
परम्परागत नेवाःछेँया संरचनात्मक वास्तुशैली स्वय्बलय् थुकथं प्यंगू तल्लाय् ब्वथलातःगु दइ । मेमेगु समुदायया छेँसिबें नेवाःतय्गु छेँया स्वरूप विशेषरूपं पाःगु खनेदइ । विशेष यानाः नेवाः वास्तुशैलीया छेँय् लँसिबें करिब डेढ–दुई फिट च्वय् मूलुखा तयातःगु दइ । छेँया छचाःखेरं प्रदक्षिणापथ थें फः दय्काः उकी अप्पा वा ल्वहँतं सियातइ । मूलुखाया जवंखवं तिकिझ्याः तयातइ । मूलुखाया जाः साढे ५ फिटनिसें ६ फिट जक जुइ । मूलुखाय् निपा खापा व्हनातःगु दइ । छेँया दुने अंगलय् ग्वाखुंचा वा दराज थें दय्कातइ । पिनेया अंगःसिबें करिब ३ या ४ फिट धलिं पिहांवयाः उकी बार्दली दय्कातइ । न्हापांगु तल्ला मातँया दथुइ तःपाःगु तिकिझ्याः तयातइ । वयां च्वय् च्वतँया भागय् थीथी कलात्मक तःपाःगु झ्याः तयाः वया जवंखवं चीपाःगु चाय्केज्यूगु झ्याः तयातइ । छेँ दनेगु प्रक्रियाया लिपांगु चरण पलिं चीगु ज्या खः । दकलय् च्वय् बैगलय् दथुया भाग थकयाः न्ह्ःयःने–ल्यूने पाःलुइकाः पलिं चीगु याइ । पलिं चीबलय् पिनेया अंगःसिबें करिब साढे दुइ–तीन फिट पाखा पिहांवइ । पलिं चीबलय् पली भौप्वाः व माकःपलि तइ ।
नेवाः वास्तुशैली छेँया कलात्मक पक्ष
परम्परागत नेवाः वास्तुशैलीया छेँय् कलाकौशल व सीपया उत्कृष्ट नमूना प्रदर्शन जुयाच्वंगु दइ । विशेष यानाः छेँया न्ह्यःनेया भागयात कलात्मकरूपं ब्वय्गुु कुतः जुयाच्वनी । गथेकि, मूलुखाय् शुभ–मंगलया चिंकथं पूर्णकलश, शिव–पार्वती, चन्द्र, सूर्य, गणेश, कुमार आदिया चित्र तय्गु याइ । अथे हे सूद्र्यःया जः व फय्या नितिं प्रयोग जुइगु तिकिझ्याः विशेष कलात्मक व सुन्दर जुइ । च्वतँया तःपाःगु झ्याः नं कलात्मक जुइ । कलात्मकताया आधारय् सँझ्याः, विमानझ्याः, गाःझ्याः आदि थीथी प्रकारया झ्याः दु । पौया भार फइगु तुनाःसिँइ नं थीथी जीवजन्तु व स्वांया बुट्टा कियाः कलात्मक रूप बियातइ । थां (पिलर) दिकेत तइगु ईल्वहँतय् नं सल वा सिंहया किपाः कियातइ । थामय् नं कलश, स्वां व मेमेगु बुट्टा कियातइ । थथे थीथी बुट्टा कियाः कलात्मक रूप बीगुली नं थःथःगु हे धार्मिक आस्थाया खँ व दार्शनिक पक्ष दयाच्वनी । सदां मातृस्नेह दयाच्वनेमा धैगु आशिका यानाः मूलुखाय् दुरुपाःया आकृति तयातइगु खःसा थःगु छेँय् सुयागुं बांमलाःगु मिखा मवनेमा धैगु उद्देश्यं ततःग्वःगु मिखाया आकृति तइगु खः । अथे हे छेँया छचाःखेरं नागया आकृति बांलुइकाः सिँ वा अःपाया कार्नेश तलकि नागराजं छेँया रक्षा याइ धैगु विश्वास दु ।
नेवाः छेँया धार्मिक पक्ष
नेवाः वास्तुशैलीदुने धार्मिक तत्वया विशेष थाय् दु । नेवाः समुदायया हरेक गतिविधि नं धर्मं पे्ररित जुयाच्वंगु दइ । छेँ धइगु थः च्वनेगु थाय् वा वाःफसं सुरक्षित जुइक च्वनेगु थाय् जक मखु द्यःतय्गु देगः थें पवित्र थाय् नं खः । पुलांगु छेँया मूलुखा चीजाः जुइगुया दार्शनिक पक्ष थ्व हे खः । अथे जुयाः पिने पिहांवनेबलय् वा पिनें छेँय् दुहांवय्बलय् छेँया मूलुखा भागि याय्गु व गनं वनावय्धुंकाः लकां त्वःताः जक तलय् वनेगु परम्पराया विकास जूगु खः । थः च्वनेगु, थःत आश्रय बियातःगु छेँप्रति छ्यं क्वछुइगु धैगु श्रद्धा, भक्ति व समर्पण खः । छेँया कोथा ब्वथलीबलय् बैगलय् आगंद्यःया लागि कोथा दय्केगु प्रचलन दु । वास्तुशास्त्रकथं पूजाकोथा ईशान कोण (उत्तर–पूर्व) व उत्तर दिशाय् तइ । छेली पशुपालनया लागि थाय् दइसा पिनेया अंगः वा पाखाय् झंगःपंक्षीया बसोबासया लागि धकाः प्वाः दय्काः थाय् दय्कातइ । थ्व छगू धार्मिक आस्थाकथं मेपिं पशुपंक्षीयात नं संरक्षण याय्गु भावनाया प्रतिबिम्ब खः ।
नेवाः छेँया सामाजिक पक्ष
नेवाःतय्गु बस्ती छथाय् गुच्चमुच्च जुयाच्वनी । छखा छेँे मेगु छेँनाप स्वानाच्वनी । उकथं स्वानाच्वंगु निखा छेँया दथुइ ल्हाः छपा न्ह्यनीकथं प्वाः तयातःगु दइ । उगु प्वालं न्हापा–न्हापा छखा छेँया मनुखं मेगु छेँय् च्वंम्ह मनूनाप मिँ वा मेमेगु वस्तुया कालबिल याय्गु याइ । छेँ दय्कीबलय् दथुइ चुक तयाः छचाःखेर छेँ स्वाकाः दनेगु याइ । थुकथं स्वानाः छेँ दनीबलय् आवश्यक जुइबलय् चाय्केफइकथं निखा छेँया दथुइ लुखा तयातइ । चुकया दथुइ थीथी द्यः स्थापना यानातइ । थुकथंया संरचनादुने नं फोहोर व्यवस्थापनया लागि छेँया ल्यूने सामूहिकरूपं मंगाः दय्कातइ । मंगाः धैगु फोहर व्यवस्थापनया नितिं दय्कातःगु तःधंगु साःगाःया रूप खः ।
नेवाः छेँया प्राविधिक पक्ष
नेवाः छेँया वास्तुशैली स्वय्बलय् थुकिया प्राविधिक पक्ष सशक्त व उत्कृष्ट जुयाच्वंगु खनेदु । थ्व हे कारणं थौंतक नं मल्लकालया देगः, फल्चा, सतः, दरवार, छेँ धस्वानाच्वंगु दु । न्हापा थौं थें आधुनिक उपकरण व ज्याभःत मदुसां नं छेँ दनेगु प्राविधिक पक्ष बांलाःगुलिं न्हापाया पुर्खात गुलि मेहनती व कलाकौशलय् निपुण जू धैगु प्रष्ट जू । छेँ दनेगु ज्याय् झ्याः–लुखा दय्केगु व झ्याः–लुखा छुइगुनिसें अंगः दनेगु, धलि लाय्गु, थां धंकेगु, बीम तय्गु व पलिं चीगु ज्यायात दुवालाः स्वय्गु खःसा यक्व हे वैज्ञानिक खनेदु गुकियात थौंया इञ्जिनियरपिन्स नं मनन यानाः नालाकाय्माः । छेँ दनेगुया छुछुं प्राविधिक ज्यात थथे दु –
(क) मूलुखा व झ्याः दय्काः छुइगु ज्या
मूलुखाः दय्कीबलय् ४५ डिग्रीया साः (Join) कियाः जवंखवं लंचाग्वः तयाः दय्कातइ । जःखःया लंचाग्वः अंगःदुने दुहांवनीबलय् अंगः तःब्या व तःग्वः जुइगुलिं दुने व पिने नं चौकोस तयाः निगू चौकोसयात स्वानातइ । थथे दुने तइगु चौकोस ‘दुचु’ खः ।
(ख) धलिं लाय्गु
छेँया तल्ला ब्वथलेत धलिं लायातःगु दइ । धलिं लाय्बलय् अंगलय् जक मदिकूसे अंगःनाप क्वात्तुक्क ज्वंकेत ताःहाकःगु चुकू ताय्गु याइ । छेँया दथुअंगलय् निखें नं चुकू तानातइ । प्राविधिकरूपं धाय्गु खःसा दथुअंगः हे छेँया मूल भाग खः ।
(ग) थां (पिल्लर) धंकेगु
छेँ दनीबलय् आवश्कताकथं थां (पिल्लर) तय्गु याइ । सिँया थां धंकीबलय् थांया क्वय् ल्वहंया दथुइ प्वाः खनाः थामय् साः (Join)तयाः धंकेगु याइ । उगु थामं च्वय् च्वंगु बीमयात फयातइ । थां व बीमया दथुइ नं सा मेथ तयाः उकिं साः कियाः क्वात्तुक्क ज्वंकातइ । थांया क्वय् तइगु ईल्वहंया कारणं जमीनया सर्दीं सिँया थांयात असर लाइमखु ।
(घ) अंगः दनेगु
छेँ दनीबलय् अंगः दनेगु अतिकं महत्वपूर्णगु ज्या खः । अंगःया ब्या करिब १८ वा २४ इञ्च जुइ । गनंगनं तीस इञ्चया अंगः नं दय्केगु याः । अंगः दनीबलय् तल्लाया दथुइलाक प्यखेरं सिँया बाला तय्गु याइ गुकिं छचाःखेरं च्वंगु अंगःयात क्वात्तुक्क ज्वंकेगु ज्या याइ । अथे हे धलिं अंगलय् दिकीबलय् नं धलिंया क्वय् कार्नेश थें सिँया बाला तयाः उकी द्यःने धलिंं दिकातइ । थथे दिकीबलय् धलिंया भार बराबर जुइक अंगलय् लाइ । पिनेलाःगु अंगःया सुरक्षाया नितिं छेँया छचाःखेरं डेढ–दुई फिट थकयाः प्रदक्षिणापथ दय्कातइ गुकियाना बर्षाया लखं अंगलय् असर लाइमखु । थुकिं अंगःयात नं क्वात्तुक ज्वनाः छेँयात बःलाकेगुली तिबः बियाच्वंगु दइ ।
(ङ) तुनाःसिँ
पलिं चीबलय् पलिया भाग पिनेया अंगःसिबें दुइ–तीन फिट पिहांवइ । उकथं पिहांवःगु भागयात सन्तुलयनय् तय्त ४५ डिग्रीया कोणय् पौया बीम व अंगलय् दिकाः तुनाःसिँ तय्गु याइ । तुनाःसिं पौया भारयात कुबियातइ । आवश्यकताकथं पौया न्यंकभनं तुनाःसिँ तय्गु याइ ।
(च) दथुइ चुक तय्गु
दथुइ चुक तयाः छेँ दनेगु नेवाः बस्तीया छगू विशेषता व मौलिक प्रविधि नं खः । थथे यानाः दय्कीगु छेँया गुरुत्वाकर्षण शक्ति चुकया दथुइ लाइगु व प्यखेर छेँ ल्वानाच्वनीगुलिं भुखाचं अप्वः असर लाइमखु । थुजाःगु छेँय् पाःलुइक पलिं चीबलय् वा–फसं अप्वः असर लाइमखु ।
परम्परागत नेवाःछेँया प्राविधिक पक्ष बाहेक नं छेँ दनेगु ज्याय् वैज्ञानिक आधार, धार्मिक आस्था व दार्शनिक पक्ष दु । वास्तुशास्त्रया नियमकथं परम्परागत नेवाःछेँया निर्माण याय्गु व छेँयात ब्वथलेगु याइ । गथेकि, उत्तरपूर्व (ईशान) कोणय् मनू च्वनेगु याइ । पूजाकोथा लाइगु दक्षिण पूर्व (आग्नेय) कोणय् अग्निदेवया बास जुइ । भुतूकोथा लाइगु दक्षिण–पश्चिम (नैऋत्य) कोणय् पितृया बास जुइ । अथे हे उत्तर–पश्चिम (वायुव्य) कोणय् वरुण देवया बास जुइ । वास्तुशास्त्रया अनुशरण यानाः आवासीय छेँ निर्माण जुलधाःसा छेँय् सुःख, शान्ति व समृद्धि जुइ धैगु विश्वास दु । थ्व बाहेक नं आवश्यकता व परिस्थितिकथं छेँया भागयात ब्वथलेगु याइ । आगंद्यःयात हाचांगालकि पाप लाइ धैगु धार्मिक आस्थाकथं दकलय् च्वय् बैगलय् आगंद्यःया कोथा दय्कातइ । भुतूकोथाय् न्ह्याबलें सफा व फय् सनेमाःगु जुइ । भुतुया च्वसं भौप्वाः व माकःपलि दय्कातइ । अथे हे धार्मिक आस्थाकथं पिने वनाः छेँय् दुहांवय्धुंकाः छेली हे लकां त्वःतेगु याइ । भुतूतक पिनेया फोहर नं जुइमखु । नसात्वँसा दय्केगु झ्वलय् छुं लापरवाही जुयाः मिंनल धाःसा च्वय् बैगलय् जक मिँ च्याइ ।
थ्व हे कारणं यानाः नेवाः वास्तुशैलीया परम्परागत छेँ छगू मौलिक कला–सीप व प्रविधि दुगु उत्कृष्ट नमूना खः धकाः धाय्छिं । नेवाःछेँया प्रविधियात दुवालाः स्वलधाःसा आपालं वैज्ञानिकता खंकेफइ । परम्परागत नेवाःछेँ नेवाःतय्गु जीवन्त कला व सम्पदा खः । थ्व नेवाः समुदायया पहिचान खः । थ्व विषयस अझ अध्ययन अनुसन्धान यानाः वर्तमान परिवेश व वातावरण अनुकुल समायोजन यानाः नेवाःछेँयात जीवन्तता बीगु सकल नेवाःतय्गु दायित्व खः ।
छेँ वास्तु
उपप्रा- वज्रमुनि वज्राचार्य ,
पाटन संयुक्त क्याम्पस
पृष्ठभूमि
संस्कृतया वस् धातुपाखें वास्तु वःगु खः। थुकिया अर्थ छुं नं छगू वस्तु च्वनेगु थाय् खः। द्य: च्वनेगु थाय्यात देग: वास्तु, मनू च्वनेगु याय्यात छेँ वास्तु, जुजुपिं च्वनीगु छेँयात दरवार वा दरवार वास्तु, भिक्षुभिक्षुणीपिं च्वनेगु थाय्यात विहार वास्तु, आनि लामापिं च्वनेगुयात गुम्बा, बौद्ध द्य:पिं च्वनीगु थाय् चैत्य वास्तु, बौद्ध तान्त्रिक द्यःपिं च्वनीगु थाय्यात आगं वास्तु खः । थुजागु वास्तुया शुरु आदिमकालनिसें मनूत गुफाय् च्वना: लः, मि, फय्, जंगली जनावरपाखें थःगु जीवनयात रक्षा याय् ससांनिसें हे जूगु खः । प्राकृतिक रूप॑ निर्माण जुयाच्यंगु गुफा व ओडार आःतक नं विभिन्न देसय् ल्यनाच्वंगु दनि तर मनूतय्सं थःगु बुद्धि व विवेक छ्यला: थः च्वनेगु लागि दय्कूगु प्राचीन वा आदिमकालया वास्तु धा:सा नष्ट जुइ्॒धुंकूगु दु। न्हापाया मनूतय्सं सिँ, चा, झारपातयात माध्यम दय्का: च्वनेगु थाय् दय्का तःगु अनुमान याय्फु । थुजागु वस्तु ता: ईतक ल्यनाच्वनी मखुगु जुगुलिं आःतक आदिम मनूतय्सं दय्कूगु वास्तु गनं ल्यनाच्वंगु मदु ।
सभ्यताया विकास नापनाप च्वनेगुं वासस्थानया स्वरूप आकारप्रकार नं पापां वन । संसारय् मनूत सभ्य जूलिसे इमिगु नसात्वँसा, च्वनेगु, पुनेगु जक मखु इपिं च्वनीगु पह:लय् न॑ विविधता खनेदत | संसारय् दुगु भाैगाेलिक विविधताया नाप॑ मनूतय्गु थःथःगु रुचि, धर्म, दर्शनया प्रभावया कारणं इपिं च्वनीगु छेँय् थी थी शैली खनेदत । थःथःगु जात जाति, समुदायया मूल्यमान्यता अनुरूप छेँ वास्तुया निर्माण नं फरक फरक जूवन । थज्यागु वास्तुया भिन्नता केवल कला , सौन्दर्य पक्ष जक मजूसे थुकी दुगु सूक्ष्मसिबें नं सूक्ष्मगु धार्मिक दार्शनिक पक्ष नं जूवन । थथे हे थःगु हे विशिष्ट कथंया बास्तुकलां युक्तगु थाय् नेपा: देय्या स्वनिग: नं खः । थ्व स्वनिगःया आदिवासी धयापिं है नेवा:त खः । स्वनिगया: प्राचीन कला कौशल धयागु है नेवा:तय्सं दय्का: तःगु ,छेँ, दरवार , देग: फल्चा सतः आदि खः गुगु थौं स्वनिग:या प्राचीन वास्तुकलाया दसि जुया: धस्वानाच्वंगु दनि ।
नेवाःत वास्तुकलाय् गुलि जा: धयागु खँ ला थ्व हे स्वनिग:या छेँ, दरवार ,बहा: बहीं हे क्यनाच्वंगु दु। मेगु दसि थज्यागु सीप कला लिपा न्हू पुस्तां नं सयके सीकेमा, लिपा वइपिनिगु नितिं नं मार्गदर्शन जुइमा, धैगु उद्देश्यं च्वयातःगु वास्तुकलासम्वन्धी नेपालभाषाया प्राचीन हस्तलिखित ग्रन्थत जूगु दु। अझ नेवा: जातिया दुने नं वास्तुकला / स्थापत्यकलाया ज्यायाइपिं स्थापित धका: छगू अलग्ग हे जात छुटे यानातःगु दुगुलिं पुष्टि जूगु दु। स्थापित ज़ातिं सिँया थीथी वस्तु दयकीसा भवन निर्माणसम्वन्धी इज्जिनियरिङ्गया नं ज्या याइ । नेवा:तय्सं छेँ वास्तुया निमार्णय् बाह्य अर्थात् भौतिक पक्षयात जक मखु आन्तरिक पक्ष अर्थात् धार्मिक मान्यतायात नं उलि हे च्यूताःतःगु खनेदु । छेँ वास्तुया बाह्य पक्ष धाय्बलय् वास्तुया कला, सौन्दर्य तथा निमार्ण विधिसम्बन्धी जूगु दुसा आन्तरिक पक्ष धाय्बलय् वास्तु निमार्ण याय्त पालन याय्मा:गु धार्मिक मान्यता ख:। गुगु थनया सामाजिक दर्शन, विश्वास व विचारया सूक्ष्मरूपं मधासे मगा:। नेवाःतय् छेँ दय्के न्ह्यः, छेँ दय्केबलय् छेँ दय्के धुंका: च्वंवनेत अनेक धार्मिक विधि विधान पूवंके माःगु चलन दु। थज्यागु थज्यागु विधि विधान पूमवंक छेँ दन वा अज्याःगु छेँय् च्वंवन धा:सा व छेँय् च्वनीपिनिगु भिं जुइमखु धेगु लोक विश्वास थौंतक नं दनि । आधुनिक भवन,महल दयकेगु या:सां, कला सौन्दर्ययात जक मखु नेवाःतय्सं थःपिनिगु धार्मिक मान्यतायात त्वःतेगु याःगु मदुनि। साइत कया: छेँया जग तय्गु, जगय् सिजःया वास्तु नापं लुँ ,वह, थी थी रत्न स्वनेगु ,छेँ दने सिधय्का: बौ बीगु आदि थौंतक यानावयाच्वंगु दनि ।
गोपालराज वंशावलीकथं गोपाल, महिषपाल, किराँततयसं नेपालय् शासन या:गु च्वयातःगु दु। तर उगु ईया छुं नं वास्तु क्यनेफैगु अवस्थाय् मदु। उगु ईया दरवार, मनू च्वनीगु छेँ, देगः, ल्वंहिति, फल्चा, विहारया अवशेषतक नं मदु। किराँत धुंका: नेपालय् लिच्छवितय्सं शासन यात। थुगु ईया छुं अवशेष साहित्यिक ग्रन्थ, अभिलेख, विदेशीतय्गु धापूपाखें सीकेफैगु आधार दु । हाकःगुंया दथुइ लाःगु उपत्यका हे नेपा:या न्हापांगु नेवाःतय्गु वासस्थान खः । लिच्छविकालनिसें हे छेँ वास्तु नापनापं मनूतय्त माःगु तुं, हिति, व:पि, फल्चा, धर्मशाला, विहार, देग:, चैत्य, दरवारया आधारत खनेदत तर स्वनिगः दुने पूर्वमल्लकालया छेँ वास्तु शैली बाहेक बसिवें न्हयोया छेँया अवशेष भुकम्पया कारणं ध्वष्ट जुइधुंकल उकिं थन मल्लकालया नेवा: छेँ वास्तुयात न्ह्यथनेगु जुइ ।
नेवाः छे वास्तु
नेवा:त थौं जक मखु प्राचीनकालंनिसें ब्यवस्थित ढंगं संगठितरूपं च्वने सःपिं तथा विशेषरूपं शहरय् च्वनीपिं जाति खः। थ्व हे कथं अमिसं थःपिनिगु छें दनीबलय् केवल थःपिंत ज्याछिंक, अःपुक जक दनेगु मयासे स्वय्बलय् बांलाक कलायुक्त जुइक अझ जग्गा म्हंचायक छेँ दनेगु नं याइ । थ्व खेँ नेवाःत च्वनीगु बस्ति तथा अमिगु छेँया भौतिक स्वरूपं न॑ सीकाकायफु । नेवाःतय्गु बस्तिइ सडकया जवंखवं झ्व:लाक पौ थितुं थीक छेँ द
यकात:गु दइ | छेँया लिउने प्यकुंलाक मंका: चोक दयाच्वनी । अप्व: थें चोकय् तुं ,देग: दयाच्वनी । चोक नं थी थी कथंयागु दइ, गुकियात थुकिया आकार प्रकार कथं -लाछि ननि;लिबि धाइ । छेँया सडक क्वस्वःगु पातायात छेँया ख्वा: कथं कलात्मक झ्या:, लुखा खापा छुना: छेँयात आकर्षक जुइकथं. छाय्पिया तइ । थज्याःगु झ्या:लुखां व छेँया सम्पन्नता जक मखु धर्म आस्थायात नं ब्वय्गु याइ । मातं तल्लाय् विशेष याना: तिकाझ्या: छुइगु याइसा च्वतय् छेँय् भचा पिहाँवय्क कलात्मक सँझ्या: छुइगु याइ । बइगलय नं विचय् अंग: मतसे सिँयागु थां तय्गु याइ। थ्वहे थां तया: थांया न्ह्यःने लिउनेयागु अंग: चीजाः याना: लःमथाइ कथं पा:लुइका: धलिं दिका: आँय्पाया पौ छुइ । भुतूया कुँ पित छ्वय्त पलिइ भौ प्वा: तयातइ । थथे पौ छुइगु पौ मर्मत याय्गु ज्या नेवाःतय् आवाः धा:पिं छगू अलग्गगु जातिं याइ । सिँक:मिं याइ मखु | गुलिं छेँय् बछि पौ तया: बछि कःसि न॑ पिकाइ । थज्या:गु क:सिई पँचा तया: चिकं अप्पां सीगु याइ । मू सडक नाप स्वाःगु गल्लि न॑ दयाच्वनी । थज्यागु गल्ली चिब्या जुइगुलिं, गल्ली लाःगु छेँय् आपा:स्या छेँया ख्वाःपा: चोकपाखे लाकेगु याइ ।
छेँ विशेष याना: प्यत जा: जुइ -छ्यलि, मातं, चोत बैग: । अथे हे छेँ मूलतया निगू नालियागु जुइ। छेँया न्ह्यःने ल्यूने तथा दथुइ च्वंगु अंगलं है छेँया भार फयगु याइ। छगू नालिया छेँय बिचय् अंग: दइमखु । परम्परागत नेवाःतय्गु छेँ कचि अप्पा,चा, सिं छ्यला: दयकी । छेँया लुखा,झ्या: खापा जक मखु धलिं, क्वतापू, निना: थां, स्वा:ने, भत्तुपञ्ज:, क्वपु नस, मूसि, म्हुत: फुक्क धैथें हे सिंइ दयकेगु याइ। सतक क्वस्वःगु छेँ जूसा छेँया छ्यलि तल्ला पसः: वा ज्यासःया नितिं छयलेगु याइ। पस: ज्यास: अदिया नितिं छेलि छ्यलीगु मखुसा छेलि विशेष याना: बस्तुभाउ लहिइगु, बुँज्याया सामान तय्गु लागी छ्यली ।थज्यागु छ्यली तिकिझ्या: तयातइगुलिं खिउंसे च्वनी | छेलिया च्वसं च्वनीगु तँयात मात धाइ ।
मातँ
छेँया दकलय् माःगु तँ जुयाः मातं धाःगु धैगु धापू दु। मातँयात द्यनेगु लागि छ्यलेगु याइ | मातनय् अप्वः क्वथा खुयातःगु दैसा महत्वपूर्ण सामान व धनसम्पत्ति मुंकेगु लागि ढुकू नं मातनय् हे दयकेगु याइ । द्यनेगु लागि छयलीगु क्वथा जुगुलिं उगु थासय् तिकिझ्या:या प्रयोग यानाःतइ । बुढापिनिगु धापू कथं कवं, ख्यातय्सं ल्हा: दुत छवया: हेकाःवइ धका: अथे तिकिझ्या: तैगु खः । बास्तवय् न्हापा न्हापा तिकिझ्या: तइगुया कारण पिनेयापिन्सं दुने खने मदैगु व दुनेयापिन्सं पिने बांलाक खनेदैगु जुगुलिं खः। मातनय् मूलुखाया फुसय् लाका: कलात्मक मातिकिझ्या: छुनातइ । मातिकिझ्या: अजिमाया प्रतिक खः धैगु लोक धारणा दु। झ्या: ज्वःलाक छुइमत्य: बिज्वर याना: छुइमाः धैगु मान्यता कथं गुलिस्यां मातनय् छपा: जक तिकिझ्या: छुइसा गुलिस्यां मातिकिझ्या:या ज:खः मेगु तिकिझ्या: न॑ छुइ । मातिकिझ्या:यात दुने अंगलय् दुचूबाहाःतया च्वय् व क्वय् निखेपाखे माकःचात तयाः ता: कया: ज्वंकाः तइसा तिकिझ्यालय् तंँक्वपू तया: छुनातइ (तुलाधर, ११३६:५) ।
च्वतँ
मातंया च्वय्या तँ च्वतँ ख: । मूलतया च्वनेगु तँ जूगुलिं हे च्वतँ धा:गु खः ।थुगु थासय् अप्व: क्वथा दैमखु । थाय् खुल्ला याना: तःगु दै। च्वतँ विशेष याना: सुं नं मनूत वःसा च्वना: छलफल याय्गु, पाहाँ याकेगु, अन्न यक्व दुपिं जूसा भकारी दय्का तय्गु, लागि प्रयोग याइ | उकिं खुल्ला याना: उगु तँय् झ्या: नं तपागु खुल्ला संझ्या: छुइगु याइ। सँझ्या: धयागु स्वपा: वा न्यापाः व्हना: छधी याना: दय्कात:गु झ्या: ख: । सँझ्या:या दथुयागु झ्या:यात मासँझ्या: धाइ । सँझ्या: बाहेक जवंखवय् मेगु निपा:झ्या: नं छुइगु चलन दु। सँझ्या: अंगलं पिकया: बार्दलि थें याना: भचा भेसेंलुइका: भ्वसुनाच्वंगु थें याना: छुनातइ | सँझ्या:लय् विशेष याना: हाकुगु रंग पाय्गु याइ। थज्याःगु सँझ्या:या ख़ापा लुखाया खापा थें निपा यानाः छुनातय्गु मयासे छपा: झ्या:या छपा छपा खापा याना: चाय्के मालकि च्वय् धलिंपाखे क्येंकेगु याना: छुनातइ। थथे झ्या: खापाय् बुट्टाकिया: कलाकौशल ब्वय्माःगु जूगुलिं थज्यागु ज्याया नितिं नायूगु सिं सल्ला वा चसिँ (चाँप) छ्यली । अझ किलं मनइगु, याउसेच्वंगु पालिसदार जइगुलिं चसिँ हे अप्वः छ्यली ।
बैगः
च्वतँया च्वय्यागु तल्लायात बैग: धाइ | बइगलय कोठा खुइगु याइमखु । भ्वय् नके मालीबलय् छिंकेगु नितिं बैग: जिक्व चकंका तइ। उगु थाय् जा थुइगु लागी छ्यलेगु याइ । आय्पा पलिं चिइत प्यतया दथुइ च्यागू भिगू फुट थकया: थां तया: मूसि वा धुरी तया: जवंखबं पा:लुइकाः तैगु जुगुलिं दथुइ न्ह्याथे याना: जुइज्यूसां पा:लूगु थासय् क्व: छुना: जुइमाय्क दय्का: तइ । जा थुइबलय् वेगु कुँ पित छ्वय्गु लागि भौप्वा: पलिइ तय्गु याइ । पलिया वजनयात फय्केगु लागि पिनेया अंगलय् दिका: ४५ डिग्रीया लेभलय् तुनासि तया: पाखासिँ काका: फसं आय्पा मपुइकेगु लागि म्हुत: तानाः तःगु दै। आय्पां चिइ्गु लागि सिँया धलिं ब्वया: पं वा सिँया बाला वा बाल्चासिँ तयाः छपा आंय्पां मेगु आय्पा ल्हाका: लः दुहाँ मवंक तय्गु याइ । छगू तल्लां मेगु तल्लाय् वनेगु लागि सिँया स्वाहाने छ्यलेगु याइ । सिँया स्वांनय् न्हय् ताकःजक तयगु याइ। स्वां न॑ कुतुं मवनेमा: धका: स्वा:ने बा: तइसा स्वा:ने व लव छुटय् याय्त भत्तुपञ्ज: तइ । थज्यागु भत्तुपञ्जलय् अनेक बुट्टा कीगु यानातइ | कुनेयापिं तलय् थाहां वय्ममजीकेगु लागि स्वानय् त:खा तयगु याइ । अथे हे दाजु किजा ब्यागलं जुया: छखा छेँयात बाखा बाखा याय्माल धा:सा सिँयागु बसि खुया: बाखा याइ।
सामान्यतया छेँय् मातँ, च्वतँ अप्व: त:जाः या:सा ६ फुट तक तजा: याइ । दथु अंग:लय् पिने अंगलय् धलिं दिकेगु लागि सिँया थां छ्यलेगु याइ । थां दय्केत विशेष याना: ग्वय्छा:सिँ छ्यली । छगू सिँ मेगु सिँ ज्वंकेगु लागि नकिं मछ्यसे नस तयगु धकाः सिँया चुकू हे छ्यलेगु याइ । छेँया लुखा नं सामान्यतया ५ फुट तः जा: जुइ अप्व: जूसा ५’५” फुटतक तजा: याना: दय्केगु याइ । ताकि दुहाँ वनेवलय् क्वछुनां दुहाँ वनेमाय्क दयकेगु याइ | छेँया जग ल्वंया तय्गु याइ । निश्चित उचाई तक ल्वहँ तय् धुंका:तिनी कचि अप्पा वा बूगु अप्पा तया: दनेग याइ । प्यत जाःगु छेँ दने माःसा जग ६० निसें ८० से.मी क्वहाँ वनेगु याइ | चौडाई ७० से.मी.सिबें अप्वः जुइमखु (कर्न, १९९३:१०४)। अप्वःयाना: क्वय् या अंग: २४ इन्चतक तःगु खनेदुसा च्वय् वया: १८ इन्च तय्गु या: जगय् लः दुहां मवनेमा धका छेँया पिने फः धकायय्गु याइ । दाति अप्पा: आदि तयाः छेँया ख्वाःपा: बांलाकेगु ज्या याइ । अथे है बँय् माथंवंक चा तया: क्वदाय् धुंका: ह्याउँक बँ इलेगु याइसा अंगलय् लिउन (चा, मो ,गोबर फिनाः दय्कात:गु) तया: उकी तुइसे च्वंक सविता पाइ | छेँय् चखुं बखुँतय्त बास बीमा धका: च्वत, प्यत बैग:या अंगलय् चखुंप्वा: बखुंप्वाः तयगु याइ । सामान्यतया अप्पा, चा, ल्वँ व सिँया प्रयोग यानाः छेँ दनेगु क्वचाय्की | जग स्वनेगु, गः दनेगु ज्या दकःमिं याइसा धलिं खापाः लुखा आदि दय्कीगु ज्या सिक:मिं याइ | अथे हे पलिइ आय् पा: लाय्पा लाया: पा छुइगु ज्या आवा:तय्सं याइ । झ्या: लुखा, खापा, थां, तोरं,म्हुत;, कोताः, भत्तुपञ्जः आदी थी थी बुट्टा कीगु ज्या सिकःमियागु जूगुलिं छेँ वास्तुइ दक:मियागु स्वयाः नं सिँक:मियागु ल्हा:ज्या अप्वः दयाच्वनी |
