नेवाःसंस्कृतिया ताजिलजि
नेवाःतय बुसांनिसें सीज्या तकया बिभिन्न संस्कार, नखः चखः हनेगु ज्या आदि वो मे:मे:गु नं छुं नं सांस्कृतिक खंयात माःगु वस्तुयात सांस्कृतिक हलंजोलं धाई | गथेकि, म्हपूजा झीगु संस्कृति खः | अले म्हपूजा संस्कृति हनेत माःगु समान दक्व म्हपूजाया हलंजोलं खः | अथेहे उगु हलंजोलं म्हपूजा याये थासय् माः कथ मिलेयानाः तयेतिये यायेगुयात ताजिलजी धायि | उकिं नेवाःतय प्रत्येक सांस्कृतिक खंया हलंजोलं वो उकिया तजिलाजि नं दु | थ्व नेवाः संस्कृतिया बिशेषता खः अले थ्व विशेषता महत्वपूर्ण जू: | दसुया निम्ति धाये, म्हपूजाया विधियात न्हापां मन्द: अले मन्द: च्वयेगु वो दयेकेगु हलंजोलं माल | मन्द:या सांस्कृतिक हलंजोलं खः लः, चिकं, पोताय्, अबीर, आखे:, वा, गो:गु माय्, हाकुमुस्या वो ताय् अले तफोस्वां, ग्वे:स्वाँ आदि | थुकिस लः मन्द:यु गनथाय् तयेगु, चिकं मन्द:या गनथाय् तयेगु, पोतायया षटकोण वा स्वस्तिक वा न्यागूचा: आदि गन तयेगु अथेहे आखे: वा माय हाकुमुस्या ताय स्वाँ आदि गन तयेगु, ओ: कुचाय् धुंतिया: गन तयेगु , जजंका गन तयेगु ,इता: गन च्याकेगु , खेलुइता: च्याका: गुखे स्वका: गन तयेगु , छुकिया द्यो:ने तयेगु आदि दक्व खंयात वो उगु हलंजोलंयात विधिपूर्वक थासय् लाक्क तयेगुयात सांस्कृतिक ताजिलजि धायि |
अथेहे हानं म्हपूजा यायबलय् छु छु गथे तया: लहल्हाना बिमा: व नं ताजिलजी खः | गथेकी :-
१. मभिं आदिँ थी मफयेमा धका: तहाः जजंका,
२. शरीर झ्वा: जुया मवनेमा धका: गोय्स्वांया मा: ,
३. शरीर बलाना च्वनेमा धका: खोंसी,
४. मन पवित्र जुया च्वानेमा धका: त:सी, अथेहे
५. अन्तर आत्माया जागरण जुया च्वनेमा धका: खेलूइता: आदि छसिं कथं मिलेयाना तया: विधिकथं लहल्हाना बीमा: |
अथेहे म्हपूजा यायबलय् खेंसगं नं बीमा: | खेंसगं नेवाःतय विशेषता खः | झित मे:पिनिगु थें फलफुल सगनं मगाः | सगंया अर्थ सगुण खः अर्थात गुण जुयेमा धका: भि तुना: बीगु बस्तु सगं खः | सगं त:गु प्रकारया दु १.फलफुलसगं, २.मारिसगं, ३.काप:सगं, ४.खेंसगं, ५.धौसगं आदि | म्हपूजा याये बलय् न्हापाँ तहाः जजंका वो गोय् स्वाँमा: त:सि आदि फलफुलया द्द्यो:ने तया: लहल्हाना बीगु अथे हे मरिचरि ग्वाः मसला म:सिपो नं लह्ल्हाना बीगु | थुपिं नं थुकिं गुण जुयेमा भिं जुयेमा धका: मन तुनाः बीगु सगं खः | तर थुपिं सगं धुंका: लिपा खेंसगं नं बीमाः |
खेंसगंया निम्ति खेंसगंया हलंजोलं खः
१. मना: पुकात:गु खें (आकाश स्वरूप)
२. ओ (वायु स्वरूप)
३. गङ्गु पुकात:गु ङा (जल स्वरूप)
४. पालु (तेज स्वरूप)
५. छ्वय्ला ( पृथ्वी स्वरूप)
६. ऐला:या अन्ति
७. गो:धौ
८.ऐला: तयेगु सलिं
९. सुकुन्दा गणेध्यो: दुगु (साक्षि स्वरूप)
१०.पुजाभु आदि |
थुपिं गनगन , गथे गथे तया: सगं बीगु ज्या यायेगु खः व खेंसगंसंस्कृतिया ताजिलजि खः | न्हापां सगं बाटा वो धौगो: थकालि नकिनं सगं कायिम्हयात भागि याकी अले जवपाखे सुकुन्दाया गणेध्यो:यात सगं जोलं छाये धुंका: ओ:या ध्यो:ने खें ला ङा पालु तया: थ:गु जव ल्हातं अथेहे ऐला: सलिं खव ल्हातं ज्वना जव नाडी खव नाडी ध्यतना सगं कायिम्हया जव ल्हातय् ओ:या ध्यो:ने खें ला ङा पालु तयात:गु सगं वो खव ल्हातय् ऐला: सलिं ज्याछिंक लहल्हाना बी | सगं का:म्ह्सें सगं क्वय् मदिकुसें न्हापां खें वान्याइ अले ऐला: चिपं थी | थकाली नकिनं, ऐला: तना बी हानं खें वान्याइ ऐला: चिपं थी , हान थकालि नकिनं ऐला; तना बीव हानं खें वान्याइ, ऐला: चीपं थी | थ्वकथं खें वो ऐला: स्वक: तक चिपं थीव खेंसगं वो ऐला: सलिं क्वय् तया: थ:यात य: कथं छता छता कया: नयि , त्वनी | ऐला: मत्वंम्ह्यात सलिँखय् धौ तया: सगं बी ( ऐला: वो धौ निगुलिं पाचन शक्ति बीगु खः) तर खें ला ङा मनम्हसें धा:सा खेंसगं कया: नंतुना: भागि यासे क्वय् तया बी | थ्व दक्व विधि खेंसगंया सांस्कृतिक ताजिलजि खः |
अथेहे हानं नेवाः भोयया नंसांस्कृतिक तजिलजी दु | भोय नं त:गु प्रकारया दु
१.बजिभोय
२. समयभोय
३. गुथिभोय
४.मरिभोय आदि |
थुपिं बाहेक अलग्ग थिथिकथं तयेमा:गु भ्वय्ब्वया किसिम व नां :-
१.आगंब्व २.सिकिब्व ३.द्यो:ब्व ४.लक्ष्मीब्व ५.नास:ब्व ६.अजिमाब्व
७.गुरुजुब्व ८.दुसमय्ब्व ९.गंलाय्ब्व १०.घनचक्रब्व ११.छेंब्व १२.गुरुब्व
१३.ख्य:ब्व १४.पा:ब्व १५.भारीब्व १६.सुलिंब्व १७.सुवाःब्व १८.थयेकेब्व
१९.थाय्भुब्व २०.सबुजंब्व २१.जूजंब्व २२.कल:ब्व
थन बजि भोयया छुं तजिलजिया खँ न्हेथने | न्हापां बजि भोयया निम्ति मा:गु ह्लंजोलं ख:
१. भोय् सुकू
२. सिन्कां सुया त:गु भोयलप्ते
३.बजि वो भोय घासा
४. ऐला:या अन्ति
५. थोंया सोंमा
६. नुसिलेगु बाटा
७. ल: हाय्केगु करुवा आदि |
१.न्हापां भोय्सुकुली मनूत थकालिनिसें फेतुकेगु अले तांप अथवा करुवाया लखं नस्ला कायकेगु |
२. छम्हसें भोयलप्ते लायेगु |
३. भोयलप्ते नाप सलिं तयगु |
अले कय्गु आदि क्वाः गु बूबः तयार हयेगु । अले नयिपिंसं द्यःछानाः नयेगु शुरु यायेगु । अनंलि तिदुगु आलुछों तरकारी अले आलुकाउलि अथवा छुं थजोगु ति मदुगु तरकारी तयेगु । गुलिस्यां मीक्वाः, फसिक्वाः नं तयेगु याः । थ्व कथं लप्तेया छचाः खेरं घासात जाया वयेव मरिचरि नं तयेगु अले मिसाः मचां सलिँखय् ऐलाः वा थोँ लू वयेगु । अनंलि बजि तनेगु, ला आलुछों आदि मेःमेःगु घासा तनेगु नं यायेगु । अले कवाफ ला धकाः दुगु, फै वा खरि आदिया तिमदुगु ला क्वाकाः तनेगु अथेहे लासिया धकाः तः कूलाm चीकूला, सेँ, सोाँ, नुगः सेँ, सःपू, आतापुति आदि पुकाः तयाबगिु । थ्व कथं विभिन्न प्रकारया घासा तये सिधल कि वाउँचा क्वाकाः तयेगु । वाउँचा हल कि घासात लिसा काये मजिल धकाः प्रायः नये सिधयेकी । गुलिं वाउँचा न्हापा तयिपिं नं दु । अले नःगु पचय् याये कथं पाउँक्वाः तयेगु, पाउँ त्वने गायेव धौ तयेगु । धौ तयेन्ह्यः धौयात निगः चा बजि नं तयेगु । धौ तये धुंकाः दकले लीपा सिसाबुसा नाप ऐलाः हे त्वनीगु खः । थ्वकथं नये त्वने सिधयेव मिसाम्ह मनुखं नुसिलेगु बाटा न्ह्योने तयाः पाः लिक लः हाय्काः नुसिकी । अथेहे नुसिलाः दनावः लिसे छम्हसें गोय् लवं अथवा ग्वाः आदि बियाः भोय सिधयेकी । थ्वकथं भोयया हलंजोलं गन, गुकथं, गुबले तयेगुयात नं भोय संस्कृतिया तजिलजि धायि ।
अथेहे समय् भोयया नं. तजिलजि दु । समय भोय नेवाः तय् विशेष संस्कृति खः । खला समय्या अर्थ छु खः थ्व हे धकाः धाये थाकु । ला दुगुया अर्थ समांसया समय् अथाव मेःया लादुगुलिं समेषया समेय् अथवा उचित उपयुक्तया अर्थय् सम्यकया सम्येः जूगु खः आदि छुं स्पष्ट यानातःगु खनेमदु । न्ह्यागुसां समय् धयागु साधारणकथं
१. स्याःबजि (आकाश),
२. हाकुमुस्या ( वायु),
३. पालु कुचा (तेज),
४. ङा (जल), वो
५. छुयाला (पृथ्वी)
थुलि पञ्चतत्वया प्रतिक स्वरुप दयेकातःगु तान्त्रिक नसाया जोलं खः । थुपिं ङाता जक नं द्यःयात समय् छाय् ज्यू । थुकी मेःगु स्वता खें (मनाः पुकातः गु), ओः, भुतिवाला नं बजिनाप तयेगुयात समय् बजि धाई । थ्वहे समय्बजि नापं मेःमेः गु फर्माय्सी घासा आलुवाला, तुकंवाला, लाभावाला, न्हायागु कचिला, आदि तयाः नयेगु भोययात समय् भोय् धाई । समय्या नापं ऐलाः वो थोँ नं माः । समय् भोय नयेबलय् बजि भोय थें छता छता क्वाकाः तये हया च्वनी मखु । न्हापा हे समय् बजिया च्याता जोलं भोय लप्तेय् वा तपरी तयाः न्ह्यचीकी अले मेःमेःगु फर्मायसी घासात आलुवाला, तुकंवाला, मस्यांवाला, लाभावाला, कचिला न्हाया, चतांमरि वा स्वारी मालपा आदि छुं हलुवाइ मरि आदि छता छता यानाः तयाबी । थ्व हे समय् संस्कृतिया तजिलजि खः । अथेहे गुथिभोजय् कचिगु फसिया खय्पि चय्पि, कंघासा, पालु, ओः, मुस्यां, वाउँचा आदि च्याता जोलं अष्टमातृका स्वरुपा (ब्रम्हायणी, रुद्रायणी, वैष्णवी, महालक्ष्मी, चामुण्डा, कुमारी, वाराही, इन्द्रायणी) लप्तेय् ब्वयाः बजि, समय् वो मेःमेःगु घासा तयि । अले माक्व दक्व तये धुनेव थ्व भोय्बोया छुं ल्यंकाः मेःगु थयेगु यायि । थयातःगु लिपा छेँय् ज्वनावनी । बोय् ल्यंका तःगु नयि, उकी पाःफःम्हसें नयेगु घासा तनाः नकी । अथेहे तीर्थ भोय्, धलं दना भोय् आदिस मरि भोय् याइगु खः । थुकी लाया पलेसा मरिया तजिलजि जुयी ।
अथेहे यन्द्याः क्षमापूजा आदि बेलय् द्यः याथाय् समय्या विभिन्न हलंजोलं तयाः समय्द्वँ ब्वयेगु छगू प्रकारया तजिलजि खः । अले सकमिलापुन्ही खुनु हलिमलि ब्वयेगु नं मेःगु साँस्कृतिक तजिलजि खः |
हलिमलि:–
आलोः मत तयेंगु कतिं पुन्हीनिसेँं सकिमिला पुन्हि कार्तिक लछि थाय्थासय् दापा थानाः भजन यायेगु चलन दु । अन्तिम दिन सकिमिला पुन्ही खुनु द्यः याथाय् छोसिया, मोसिया, कःनिसिया आदि हलिमलि ब्वयाः प्रसाद कायेगु याई । थथे हलिमलि ब्वयेगु संस्कृतियात अझ अपोः विकसित यासे छोसिया, मोसिया, कः निसियाय नापं बूबः सिया आदि हलंजोलंयात सांस्कृतिक तजिलजि कथं झोलाक बांलाक घानाः ताय् अबीर आदि नं तयाः कलश, मन्दः आदिया सांस्कृतिक किपा दयेकाः ब्वयेगु परंपरा न्ह्याना च्वंगु दु । विशेष यानाः उदास, महर्जन आदि समुदायं थथे हलिमलि ब्वइगुली येँय् असनय् अन्नपूर्ण अजिमाया न्ह्योने उदाय्तय असंबाजं खलः पाखेँ ब्वइगु हलिमलि साप् बाँलाः जू ।
थथेहे सिथं यंकेगु नेवाः संस्कृति खः । सिथं यंकेगु सामान थुकिया हलंजोलं खः । अले थुगु हलंजोलं विधिपूर्वक तयेतिये यायेगु थुकिया तजिलजि खः । थ्वकथं पुजाया, सगंया, भोयया, समय्द्वँ ब्वयेगुया, सिथंया तजिलजि थेँ नेवाः संस्कृतिया विभिन्न अङ्ग गथे देःगः आदि दयेकेगु निर्माण सम्बन्धी सभ्यताया खँ अथवा संस्कार सम्बन्धी पारिवारिक रितिथिति, कु छ्वयेगु । नखःचखः आदि सामाजिक उत्सव, धार्मिक पर्व, आदि न्ह्यागु ज्याया नं सम्बन्धित संस्कृति हनेगु हलंजोलं वो हलंजोलंया तजिलजि दु । उकिं संस्कृतिया विषय, उकिया हलंजोलं वो हलजोलंया तजिलजि स्वतां संस्कृतिया पूर्ण अङ्ग खः । छता खँ छु धाःसा नेवाः जातिया सांस्कृतिक विषय गथे मोहनी, स्वन्ति आदि नखःचखः, जात्रा पर्व आदि वो कयतापूजा, इहि, बाह्राः आदि रितिथिति आदि मंकाः खःसां थुकिया हलजोलं वो तजिलजि थःथः गु समुदाय अथवा जात कथं पाये नं फु । अथेसां संस्कृतिया विषय प्रायः छगू हे जुगुलिं नेवाः तय दथुइ सांस्कृतिक एकता क्वातु जू । उकिं भाषाथें नं नेवाः एकताया प्रमुख विषय जुयाब्यूगु दु ।
नेवाः
रेवतीरमणानन्द श्रेष्ठ बैद्य
