संस्कार म्हसीका
मनूत जन्म जुयाः समाजय् च्वनाः म्वाय्गु चेतनाया विकास नापनाप संस्कारया जन्म जुल । संस्कारया अर्थ पवित्र, शुद्ध, भिंकेगु, बांलाकेगु, दय्केगु अर्थय् कयातःगु दु । ब्यावहारिक जीवनय् नं संस्कार धैगु मनू जन्म जुइधुंकाः मसीतले आनन्दं म्वाय्गु लँपु ज्याय्गु लागि छगू भूगोल, पुचःया मनूतय्सं छ्यलाः, अभ्यास यानाः सृर्जना यानाः तःगु मूल्य मान्यता हे संस्कार खः । जीवनय् याइगु संस्कार परिवार वा समाजया मनूतय्सं सुं मेपिं मनूया लागि क्यनीगु मार्ग दर्शन खः । गुकिया लँपुइ मनूतय्सं थः मसीतले न्ह्याकाच्वनी नापं मेपिन्त नं स्यनाच्वनी । मेगु कथं धाय्गु खःसा संस्कार धैगु निरन्तर रुपं क्यनाच्वनीगु पह खः । थुजागु जीवनय् याइगु संस्कारत नेवाः समुदाय दुने यक्व दु । संस्कार जात, भूगोल, धर्म कथं विस्कं दु । सामान्यतया नेवाः समुदाय दुने धर्मया ल्याखं हिन्दू, बौद्ध, मुश्लिम व ईसाइत दु । उकिं नं हिन्दू व बौद्धपाखें प्रभावित जूपिं अप्वः दु । नेवाः मुलतः हिन्दू व बौद्ध मखुसे थःगु हे भूगोलयात ल्वय्क हिन्दू व बौद्ध धर्मया आधारय् थःगु हे नेवाः धर्म हनाः वयाच्वंगु दु ।
धर्म दर्शनय् आधारित जुइ । दर्शन सःस्यूपिं विद्वान्पिनिगु तार्किक, विवेक, विचार, चेतनाया आधारय् सत्यतातक थ्यंकेगु लँपुया ब्याख्या खः । धर्म दार्शनिक, विद्वान्पिन्सं क्यंगु आधारय् मनूतय्सं क्यनीगु आचरण व ब्यवहार खः । उगु आचरण व ब्यवहार ब्वय्गु माध्यम वा कुतः हे संस्कार खः । उकिं संस्कार दुने धर्म निर्देशित जुयाच्वनी ।
नेवाः समुदाय दुने हिन्दू प्रभावित संस्कारयात सोर्ह संस्कार व बौद्ध प्रभावित संस्कारयात दश संस्कार धाय्गु याइ । थुपिं दश संस्कार व सोर्ह संस्कार दुने मलागु नेवाःतय्गु थःगु हे मौलिक संस्कारत नं यक्व दु । उकी मध्ये मनू बुढाबुढी जुइबलय् याइगु संस्कारया नां खः ज्याः जंकु ।
जंकु म्हसीका
जंकु जीवनया पूर्वाद्ध व उतरार्द्ध निकः याय्गु चलन दु । पूर्वाद्धय् याइगु जंकुयात मचा जंकु गुगु मिसा मचा जूसा न्याला व न्हय्ला, मिजंमचा जूसा खुला व च्यालाय् याइ । उतरार्द्धय् जूसा ७७ दँ ७ ला ७ न्हु, ७ घडि, ७ पलाया साइतय् याइ । गुकियात संस्कृत भासं भीमरथारोहण धाइ । थ्व निगू जंकु नं कुण्डली वा जातः वा चाःचा नाप स्वापू दु । जंकु संस्कारया ज्या याइगु इलय् जातः वा कुण्डली तयाः पूजा याइगु व मचायात नं बुढाबुढीयात नं कुण्डली वा चाःचा सुइकीगुलिं जंकु जन्म कुण्डलीपाखें वःगु खः धैगु सीदु ।
ज्याः जंकु
नेवाः समाजय् बुढाबुढी जुइकाः द्यःया रुपय् पलिस्था याय्त याइगु संस्कार हे ज्याथ जंकु खः । थुगु संस्कार ७७ दँनिसें १०८ दँया दुने मनू म्वानाच्वन धाःसा न्याक्वतक याय्गु चलन दु । मनूयात द्यः याइगु संस्कार जुगुुलिं थुगु संस्कारय् द्यःपिं सवार जुइत छ्यलीगु रथ आरोहण याकेगु याइ । उगु रथयात सूर्यरथ, चन्द्ररथ, ब्रम्हारथ, विष्णुरथ व शिवरथया रुपय् काय्गु याइ । उकिं रथ दय्की बलय् नं सूर्यया चिं कथं रथय् न्हय्म्ह सल, चन्द्रमा व ब्रम्हाया चिं कथं न्हय्म्ह हँय्, विष्णुया चिं कथं गरुड, शिवया वहान कथं द्वः रथय् कीगु याइ । न्हापांगु जंकुयात संस्कृत भासं भीमरथारोहण, निक्वगुयात चन्द्र रथारोहण, स्वक्वगुयात देवरथारोहण, प्यक्वगुयात महारथारोहण व न्याक्वगुयात दिब्यमहारथारोहण धाय्गु याइ ।
- न्हापांगु जंकु ७७ वर्ष ७ महिना, ७ दिन ल्याखं याइसा
- निक्वगु जंकु द्वःछिकः चन्द्रमा खनीगु दिं याइ । गुलिसियां मनमास ल्याः तयाः गुलिसियां मतसे याइगु जुगुलिं एकरुपता मदु । ८१ वर्षनिसें ८४ वर्षय् दुने याइ ।
- स्वक्वगु जंकु ८८ वर्ष ८ महिना ८ दिंनय् याइ ।
- प्यक्वगु ९९ वर्ष, ९ महिना, ९ दिनय् याइसा
- न्याक्वगु जंकु १०८ वर्ष १० महिनाय् याइ ।
थथे जंकु याइगु बौद्ध प्रभावित जाततय् ७७ दँय् न्हापांगु, ८८ निक्वगु, ९९ स्वक्वगु याइसा मेगु याःगु खनेमदु । जंकु याय्त पूजा मण्डः च्वइगु इलय् नं न्हापांगुली ग्रहमण्डल, निक्वगु बसुन्धरा मण्डल, स्वक्वगुली उष्णीषविजया मण्डल च्वय्गु याइ । जंकुया मूल चिं रथ खः अथेसां थाय् व भूगोल कथं गनं रथ व गनं खः तयाः कुविया देश चाःहीकेगु याइ ।
जंकु याइगु विधि वा पदती जात धर्म व भूगोल कथं पाः । थःथःगु विश्वास मूल्य मान्यता कथं द्यःपिं साधना यानाः, माःमाःगु थासय् स्थापना यानाः, थः नं द्यःया रुपय् दुगु आभास याकाः मण्डलय् न्ह्योने तयाः धलं दंकाः, काय् छय्पिन्सं लुकिं छिकाः बसा लानाः तुफिं बँ पुनाः, जलधारा हाय्काः कुबियाः रथारोहण याकाः देशान्तर याकी । द्यःया रुपय् हय्गु लागि सँ, लुसि, ध्यंकाः अमो हामोलं म्वः ल्हुकाः, वयां लिपा थकालीपिन्सं प्यगू सागरया लखं म्वः ल्हुकाः पूजाया लागि फय्तुकेगु याइ । थुगु इलय् इनाय् व ऐलिं द्यः काः वनेगु, द्यः पलिस्था यानाः जीव विइगु नं जुइ । देशान्तर चाः हिइके धुंकाः फय्तुकाः छेँया फुक्क जःपिन्सं भागी यानाः आशिर्वाद काय्गु, ख्येँ सगं वियाः क्वचाय्केगु याइ ।
प्राचीनता
नेवाः समुदायलय् छम्ह मनूयात पूर्ण रुपं संस्कारया ज्या याय् धुंकाः जीवनया अन्तिमपाखे मनू द्यः जुल धैगु भापाः विइगु लागि न्ह्याकाः वयाच्वंगु नेवाः मात्रया धिसिलाःगु संस्कार ज्याः जंकु संस्कार खः । थुगु संस्कार गुगु इलंनिसें न्ह्यात जुइ धैगु खँय् आःतक लुयावःगु अभिलेख कथं सम्बत् ४९९ माघ शुक्ल चतुर्दशीखुन्हु च्वयातःगु नेपालभाषा व संस्कृत भाषा, भुजिंमोल लिपिया भीमरथारोहण विधिया थ्यासफू खः । आशासफू कुथिइ दुगु थुगु जंकु सफूया अन्तय् जनको विधि खँग्वः छ्यलातःगु दु । आशासफू कुथिइ मेमेगु नं जंकुया सफूत दु । अथेहे नेपाल जर्मन रिसर्च सेन्टरं याःगु सूचीकरणय् जंकुया १२८ सफू दुथ्यानाच्वंगु दु (श्रेष्ठ,११३१ः१७) । थुजागु संस्कार याय्गु पुलांगु स्रोत धैगु वेद, स्मृति खः । वैदिक व स्मृति कालय् जंकुया बारे खनेमदुसां बृहद गार्ग सहिताय् गार्ग ऋषिं कृष्णया अबु बसुदेवयात जंकु याःगु,व उकी न्याक्वतक जंकुया नां न्ह्यथनातःगु दु धकाः धयादीगु दु (जोशी, ११२७ः१०) । यदि स्मृति, संहिता वा वेदया टिकाय् जंकुया खँ न्ह्यथनातःगु जूसा वेदया आधारय् संस्कार यानाः वयाच्वंपिं गैर नेवाःपिनि नं थुगु संस्कार दय्माःगु खः । तर बुढो पास्नी, ८४ पूजा आदि दु, जंकु हे धकाः याय्गु चलन मदुगुलिं थ्व संस्कार नेवाः मात्रया हे मौलिक संस्कार खः धैगु सीदु ।
जंकुया ब्यावहारिकता
मनू सामाजिक प्राणी खः । उकिं वैत परिवार समाज फुक्क माः । सामाजिक प्राणी जुयाः म्वाय्त सभ्य जुयाः म्वाय् सय्केमाः, वहे सभ्यताया मेगु नां हे ब्यावहारिकता खः । गुगु संस्कारपाखें प्राप्त जुइ । मनू जन्म जुइधुंकाः बुढाबुढी जुइ । मचाबलय् मां अबुया निगरानी वा हेरविचारय्, तःधी जुइकाः थः मचायात हेरविचाः यायां बुढाबुढी जुइकाः काय्पिं, छय्पिनिगु स्याहारय् म्वाइ । थःपिन्सं मचातय्त स्याहार सुसार यानाः ब्वलंकाः तःगु कारणं काय् छय्पिन्सं बुढाबुढी जुइकाः माया ममता याकाः म्वानाच्वनी । जीवन काय्गु व विइगु खः । थःम्हं ब्यूसा, काय् नं खनी, काःसा बि नं बिइ । उकिं हे काय् छय्पिन्सं थःयात यानातःगु गुण लुमंकाः द्यःया रुप बिइगु याइ । रथय् तयाः चाः हिइकाः, लुकुं छिनाः बसा लानाः यंकी । मनूयात द्यः यानाः समान याइगु जुगुलिं, पिने देशान्तर चाः हिइकाः फुक्कसित क्यनीगु जुगुलिं बुढाबुढीपिन्त हेपे यानाः, दुर्ब्यवहार याय्फैमखु । उकिं हे थौंतक नेवाः बुढाबुढीपिन्त बृढाश्रम यंकेगु म्होजक जुयाच्वंगु दु । यदि परिवारं दुर्ब्यवहारयात धाःसां पिनेयापिन्सं हे नं धाय्गु याइ । संस्कारया ज्या याय्वं थः व पिनेया समाजपाखें नं सिइ । गुकिया कारणं यःसां मयःसां मसीतले बुढाबुढीपिन्त परिवारपाखें समाजपाखें समान यानाच्वनी ।
जंकुया सामाजिक पक्ष
जंकु यानाः सामाजिक मान्यता विइधुंकाः समाजं नं प्रतितिष्ठ, इज्जत दुम्ह ब्यक्तिया रुपय् स्वयाच्वनी । राग द्वेष मोह मदुम्ह सन्यासी वा द्यःया रुपय् कयाः समाजया मनूतय्सं छुं नं न्याय, निशाफ याय् माःसा जंकु धुंकूम्ह बुढायात न्ह्योने तयाः याकी । मखुगु खँ ल्हाइमखुम्ह, वीतराग जूम्ह, जीवनपार यानाः पूर्ण जीवन काय् धुंकूम्ह जुगुलिं समाजय् उजाम्ह मनूयात समान याय्माःगु कथं काइ । थ्व हे मूल्य मान्यतायात नालाः कयाः बुढाबढीयात राज्यपाखें नं समान याय् कथं बृढभत्ता बिइगु यानाः वयाच्वंगु दु । अप्वः यानाः बुढाबुढी जूपिं त्वालय् नं थकाली हे जुइ । गुथिगानाय् नं इमित च्वय् तयाः भागी यानाः, इमिगु अनुभव न्यनाः ज्या न्ह्याकेगु यानाः वयाच्वंगु दु ।
फुक्क संस्कारया ज्या धैगु हे सामाजिकता विइगु लागि खः । संस्कारया ज्यां सामाजिक मान्यता दइ । उकिं समाजपाखें जंकु याइम्हेसित जीवनय् म्वाय्गु लिधंसा वियाच्वनी । गनं जंकु धुंपिं मनूतय्त गुथिगानाय् छुं ज्या याय्माःगु छुट वियातःगु दै । छुं धार्मिक सामाजिक ज्याय् न्ह्योने ब्वया समान याय्गु यानाः मनोविज्ञान कथं नं तिबः वियाच्वनी ।
मनोविज्ञान पक्ष
जंकु जीवनया अन्तिम इलय् ७७ वर्षय् याइगु जुगुलिं आः थः अप्वः म्वाइमखुत धैगु छगू नैराष्यता ब्वलनी जुगुलिं गुलिसिनं जंकुतक नं याय्गु मयाः । गुलिंसिनं थः कालयात नं त्याकाः थुजागु संस्कार याय् दुगु, छय् छुइपिंतक न्ह्योने तयाः संस्कारया ज्या याय् दुगुलिं थःत धन्य ताय्काः खुशी जुयाः गर्व ताय्कीपिं दु । जंकुयात बुढाया महसूस जुयाः याकनं सिइ धकाः धाइपिं नं दु । वास्तवय् मनूया जीवनया आयु सछि धाइ उकिं हे स्वक्व जंकु याइगु इलय् जंकु याइम्हेसित झ्यालं थकाय्गु याइसा प्यक्वगु जंकु याइम्हेसित पुर्नजन्म जूगु धकाः क्वंचाय् तयाः तछ्यानाः पिकाय्गु याइ । थ्व ९९ वर्ष ९ महिना अथेधैगु करीब १०० वर्षया ल्याः खः । जंकुया ई त्यःम्हेसिया शारिरीक रुपं नं कमजोर जुइगु जुगुलिं अनित्यता वा सीगु ई वैन धैगु आभास जुइगुलिं सत्यया लिक्क च्वनाः ज्या याय्माः, थःम्हं फुगु, स्यूगु ज्या, खँ कनेमाः धकाः समाज नाप च्वनेगु, न्यायया पक्षय् च्वनाः ज्या याइ । उगु इलय् थःके लोभ, लालच तयां छुं जुइमखु धैगु महसूस जुयाः सत्य व न्याय पक्षय् हरेक वस्तुयात तटस्थ रुपं स्वयाः जीवन न्ह्याकेगुली मनवनी ।
जंकुया दर्शन
जन्म जुइधुंकाः सीमाःगु ध्रुबसत्य खः । सु नं मनू अमर जुयाः म्वानाच्वनी मखु । जीवन अनित्य खः । अनित्य जीवन दुने नं लिपातक नां काय्काः फुक्क मनूया यःम्ह पात्र जुयाः च्वनेज्यू । मनूतय्सं जीवनयात थःगु जक मयासे मेपिनिगु लागि समर्पण याइपिं हे महान जुइ । स्वर्ग नर्क, मनू, राक्षस, द्यः थ्व फुक्क मानव कल्पना खः । थ्व हे जीवनय् मनू राक्षस, द्यः फुक्क जुइ । बांलागु संस्कार. मनू द्यः जुइसा, बांमलागु संस्कारं मनू राक्षस जुइ । उकिं मनूतय्गु जीवनय् बांमलागु तत्वयात वान्छोया, बांलागु स्वभाब दय्का वनेवं मनू द्यः जुइ । द्यः अमरत्वया चिं खः । उकिं जंकु कालयात त्याकूम्ह ब्यक्तिया रुपय् काइ । हिन्दू धर्मय् अष्ट चिरञ्जिवीया धलखय् तय्गु याइसा, बौद्ध धर्मय् बोधिसत्वया रुपय्, बुद्धत्व प्राप्त याःम्ह ब्यक्तित्वया रुपय् काइ । हिन्दू वा बौद्ध धर्म न्ह्यागु हे थजुइमा गुम्ह मनूयाके राग, द्वेष, मोह मदया, मेपिंप्रति करुणा, मुद्दिता, मैत्री, उपेक्षा ब्वलनाः लोभ, अहंकार मदयाः राग शुन्य जुइ, उम्ह मनूयात हे मोक्ष प्राप्त जूम्ह, बुद्धत्व प्राप्त याःम्ह मनूया ल्याखं काइ । हिन्दू धर्मय् प्यगू आश्रमया ब्यवस्था यानाः तःगु दु ।
- जन्मनिसें २५ दँतकयात – बालाश्रम,
- २६निसें ५० दँतकयात – गृहस्थाश्रम,
- ५१ दँनिसें ७५ दँतकयात – वानप्रस्थ व
- ७५ दँनिसें १०० दँतकयात – सन्याश्रम धाइ ।
अथे धैगु जीवनया प्यगू स्टेजय् मनूतय्के वितराग अर्थात् राग शुन्य जुइ । राग मदय्व पक्ष विपक्ष, यःमयः, बांलाः बांमलाः, जिगु, वैगु धैगु भावना मदया वनी । फुक्क परिवार, समाज छगू हे खनी । मानौ तटस्थया रुपय् महसूस जुइगु जुगुलिं शुन्यताया भावना ब्वलनी । शिव व शक्ति एकाकार जुइ । स्वब्रम्हत्वया भावना ब्वलनी । थः हे थःया मालिक खः, थःहे थःगु दीप खः, जि हे ब्रम्ह खः धैगु खनी । पुरुष व प्रकृतिया भेद जुइमखु, आत्म व परय् भेद दैमखु । उकीया कारण जीवन हे त्याग खः धैगु थुइकाः जीवनय् पूर्णता प्राप्त जूगु उपलक्ष्यय् याइगु संस्कार हे जंकु खः ।
जंकु संस्कारय् देवत्व, जीवनया पूर्णता सुलाच्वंगु दु । पूर्वजन्म, पुर्नजन्मया खँ मखु, छुं नं याय्गु धैगु थ्व हे जन्मय् खः । जन्म तसकं अमूल्य खः । थुजागु जन्म बारम्वार जुइमखु, थ्व हे जन्मय् मोक्षत्व, बुद्धत्व प्राप्त याय्फु, शीवत्व प्राप्त जुइ, स्वर्ग प्राप्त जुइ धैगु दर्शन सुलाच्वंगु दु ।
निष्कर्ष
जंकु जीवनया पूर्वाद्ध व उत्तरार्द्ध निकः याय्गु चलन दु । ज्याः जंकु जीवनया अन्तिम अन्तिम इलय् याइगु नेवाः मात्रया मौलिक संस्कार खः । जंकु न्याक्वतक याय्गु चलन दःसां बौद्ध समुदायलय् जंकु स्वक्वतक याय्गु चलन दु । हिन्दू व बौद्ध धर्म प्रभावित नेवाःतय् जंकु याइगु विधि थाय् जात व भूगोल कथं पाः । न्हापांगु जंकु फुक्कसियां छगू हे दिं कथं खः, निक्वःगु जंकु द्वःछिकः चन्द्रमा दर्शन जूगु दिंखुन्हु याइगु जुगुलिं पुन्हिया बहनी याइ । थुगु जंकुइ ख्येँ सगं मकासे लड्डु सगं काइ । सगंया अर्थ आः न्ह्यांवनीगु जीवन सुथां लाय्माः, गनं द्वं मदय्क न्ह्याकेफय्मा धकाः कामना याइगु खः । जंकुबलय् छम्ह सामान्य मनूयात द्यःया रुपय् स्थापित यानाः रथ उपहार विइगु याइ । समाजय् द्यःया मान समान वियाः ल्यंदुगु जीवनय् द्यः यात थें हे पूजा यानाः समान वियाः, न्ह्याइपुक, आनन्दमय जीवन हनेत परिवार समाजपाखें ब्यूगु उपाधि खः । थुकिं नेवाःत गुलि महान, थःत याःगु गुणयात गुकथं पुली, गुकथं समान यानाः पारिवारिक, सामाजिक व ब्यावहारिक जीवन हनी धैगुया तजिगु दसिया रुपय् ज्याः जंकुपाखें सीकाः काय्फु । सुभाय् ।
लिधंसा ज्वलं
जोशी, सुन्दरकृष्ण, नेसं. ११२७, “ज्याः जंकु”, नेपाल संस्कृति ।
जोशी, हरिराम, ई. २००७ “जंकु व जमक्व”, रोलम्बा, २७ः ४३–४६ ।
श्रेष्ठ, राजितबहादुर, नेसं. ११३५ “ज्याः जंकु संस्कारया ऐतिहासिकता”, नेपालभाषा, ४, १६–२९ ।
देवाः दे दबू, नेसं. ११२७, नेवाः समाज, येँ दे दबू ।