रेवती रमणानन्द श्रेष्ठ 

प्रचलित लोक खं कथं कान्तिपुरय् जयदेव मल्लं अथेहे भक्तपुरय् किजा आनन्द मल्लं राज्य यानाच्वंबलय्   छन्हु खोपय् च्वम्ह जुजु आनन्द मल्लयात अन च्वंम्ह नादम्ह ज्योतिष सिद्दिवंत जोशी साइत स्वया: येंया लखुतिर्थय् लुँ लुइगु ईकंन | उम्ह ज्योतिषया सहमति कयाआनन्द मल्लं सुइतं हे सिइके मबिसे साइत इलय् ४ म्ह ज्यामियात दाजु जयदेव मल्लया राजधानी शहर येंय् भद्रामति वो विष्णुमति या दथु लखुतिर्थय् वंना: पायछि इलय् फि कुबुया हयेगु हुकुम जुल | जुजुया उजं कथं इलय् फि कया: लिहाँ व: बेलय् येंयालं दथुइ उमित फबंजा: शंखधर साख्वालं  सुथसिया तुयुतुयु धायेव खुसीइ ख्वा: सिलेट व: बेलय् खंकल | थथे सुथं न्हापानिसें खोपमितसें फिकु यंकुगु खंना: उमिके फि गन यंकेगु धका: न्यँन | ज्यामितसेंनं तप्यंक खोप यंकेगु धका: लिस: बिल | खोप यंकेगु धायेव खोपं निसें छाय् फि कायेत वल जुइ धका: शंका छाय् छु यायेत धका: न्यँन | तर व खंया चिउता: हे मकासे  ज्यामित थ:गु लंय् वंनेत स्वयेव सशंकित साख्वा: जुं उमित उगु फिकु वयागु छेंय् प्वंकी माक्व ज्याला का धाल | फिया रहस्य छुं मसिउपिं भल्यातसें जिउ धका: फि वयागु छेंय् प्वंका: खोप जुजुया निम्ति मेगु हे फि काया यंकल | तर बेसाइतय् हाकनं मे:गु     कया यंकुगु फिं खोपय् जय मबिल |फिया फि हे जुया च्वँन  | ठुखे येंय् ४न्हु दयेवं साख्वा:जुया छेंया फिइ लुँ दया च्वंगु खंन |फि लुँ दया च्वंगुलीं लयता:म्ह अथेहे उदारम्ह साख्वा:जुं नेपालय् च्वंपी जनतातय त्यासा (ऋण) पुला: मे:गु नहु सम्बत् पिकायेत जुजु जयदेवयात  विन्ती यात | जयदेवं स्वीकार यासे थ्व भिंगु ज्याय् किजा आनन्द मल्लयात नं निमन्त्रणा बिया छ्वत् | आनन्द मल्लं थ्व खं सिसेव थ:गु बुद्दी ध्वाँ जूगुलीं अथेहे ज्यामित मसिउपी जूगुलीं सापहे नुग: मछिंकल | येंया साख्वा:जुं जुजु जयदेव मल्ल या गुहाली कासे विभिन्न राज्यय् च्वंपी जुजुपिं वो थ:गु देशया दुने च्वंपी गन्यमान्यपिं सकल पाहाँ ब्वना: धुमधाम नकसां जात्रा न्यायेका जनतातय त्यासा मुक्त यासे सम्बत् हिलेगु उत्सब यात | न्हुगु सम्बतयातनेपाल सम्बत् धाल | अले शंखधर थ:गु शिला मुर्ति पशुपतिनाथ या दक्षिण लुखाय् प्रादुर्भाव यासे उद्दार जुया वँन | थुगु दिवसया लसताय् नं नेवा:तसें दँय्दँसं म्हपुजा यायेगु याना च्वन |

रबिन श्रेष्ठ

मानव सभ्यतालिसें ‘ई’या गणनाया निगू कथं जूगु खनेदु ,चन्द्रमाया गतिकथं अर्थात चन्द्रमास कथं याइगु ‘ई’ गणना ‘चन्द्रमानक पात्रो’ र सूर्यको गतिकथं अर्थात सूर्यमास कथं याइगु ‘ई’ गणना ‘सूर्यमानक पात्रो’ । छुं छगू पात्रोया आधारय् विशेष समय–काल खण्डयात प्रतिनिधित्व याइगु व उकीया मापन याइगु विधिलाई संवत् धाय्‌गु याइ । प्राचीन कालनिसें हलिमय् थी थी संवतत प्रचलनय् वयाच्वंगु दु । थथे प्रचलनय् वयाच्वंगु थी थी संवततमध्ये उप्व: संवत्‌त छुं छगू निश्चित धर्म, धार्मिक नेता वा शासकतय्‌गु नामं वयाच्वंगु ख:।उकिइ मध्ये नेपाल संवत् अज्या:गु संवत ख: गुगु देयया नामं व‘चन्द्रमानक पात्रो’य्  आधारितयाना:अर्थात चन्द्रमास कथं पलिस्था यानातःगु हलिंया छगूया छगू जक संवत् खः ।

 न्हूगु संवत हिलीगु आधार :

१)सुं नं विशिष्ट मनूया जन्म वा मृत्युया  दिंनिसें उगु हे दिंयात आधार दय्‌का,

२)गरीब जनतां साहू महाजनपिंके का:गु ऋण पुला: राज्यदुने आ: सुयागुं ऋण कयागु मदु धका: घोषणा या:गु दिंयात आधार दय्‌का:,

३)छगू युग सिधया मेगु युग न्ह्या:गु दिंयात आधार दय्‌का:, 

४)राज्यय् छगू  शासक वंश चिला:मेगु शासक वंश पलिस्था जूगु आधार दय्‌का: ।

नेपाल संवत् च्वय्‌या प्येंगू  आधारत मध्ये निगूगु आधारय् छ्यलाबुलाय् ह:गु संवत् ख: । झीथाय् नेपाल संवत् चले जुइ न्ह्यः मेमेगु संवत् नं चले जूगु खनेदु । उकी मध्ये कलिगत संवत्, शक संवत्, लिच्छवि संवत् (मानदेव संवत्), नेपाल संवत्, बिक्रम संवत्,ईस्वी संवत्, बुद्ध संवत् आदि ख:।  मुक्त रुपं नेपाल संवत कछलाथ्व पारु निसें न्ह्याना: कौलागा आमाइ खुन्हु क्वचाइ । नेपाल संवत तिथि कथं ल्या: खाइ अर्थात थ्व संवत चन्द्रमास कथं गणना जुइ । थ्व संवत् शक(शाके ) संवत् ८०१ कार्तिक शुक्ल पक्ष प्रतिपदा खुन्हु,  इस्वी संवत ८७९ अक्टोवर २० अर्थात वि.सं. ९३६ कार्तिक शुक्ल पक्ष प्रतिपदा निसें न्ह्या:गु खनेदु ।

नेपालय् छ्यलाबुलाय् व:गु संवत्

लिच्छवि कालय् भारतया शकवंशीय शासकतय्‌गु नामं छ्य:गु‘शक संवत्’ प्रचलनय् व:गु खनेदु । गुकीया छ्यलाबुला ५२७ दँ (इ.सं. ६०५) तक जुल । वयां लिपा अंशुवर्मा जुजुंमानदेव द्वितीयया नामं‘मानदेव संवत्’ छ्यलाबुलय् हल, गुकीया छ्यलाबुला  २७६दँ (इ.सं. ८८१) तकजुल ।थ्वधुंका:जुजु राघवदेवं‘नेपाल संवत्’ चलेयात । थ्व ८८८ वर्ष (इ.सं. १७६९ तक) तक तत्कालीन मल्ल जुजुपिसं तकं राजकीय सम्मान बिया: मदिक्क न्ह्याकावयाच्वन । ने.सं. ८८८( वि.सं. १८२५/ इ.सं.१७६८) लय्पृथ्वीनारायण शाहलं येँ देय् त्याके धुंका हाकनं  शक संवत्‌यात राजकीय संवत् कथं छ्यलाबुलाय् हल। थ्व सक संवत् नं १३२ दँ (इ.सं. १९०१) तक छ्यलाबुला जुया च्वन । थ्व धुंका: राणा प्रधानमन्त्री चन्द्रशमशेरं भारतय् हे वांछ्वय् धुंकुगु भारतीय उपमहाद्वीपया छम्ह रजौटा विक्रमादित्यया नामं चलेया:गु‘विक्रम संवत्’छ्यलाबुलाय् हल ।

नेपाल संवत्‌ प्रादुर्भाव या वारे थी थी धापू

नेपाल संवत् दकलय् न्हापां सुनां प्रचलनय् हल सु जुजुया पालं निसें प्रचलनय् वल धैगु खँ थी थी  वंशावली, अभिलेखय् थुकथं च्वयात:गु दु :

भाषावंशावली कथंख्वपया जुजु राघवदेव व वया तान्त्रीक  मिलेजुया: फियात लुँइ हिलिगु साइत स्वया: न्याम्ह खुम्ह ज्यामितय्‌त येँ देया विष्णुमती व भद्रमती ह्वंगु थाय् लखुतिर्थया फि काय्‌के छ्वल ।  ज्यामितय्‌सं लखुतिर्थया फि क्वबिया ह:गु खना: छम्ह बाथाम्ह साख्वा नांया शुद्रजातं खना: न्येनेकने याना: स्व:बले ख्वपया जुजुं फि काय्‌के ह:गु सीकल । साख्वालंभरियातय्‌त हेय्‌का: थ:गु छेँय् येंका: बांलाक्क नका: जित: नं फि भचा मा:गु  हइपिं सुं हे मदु उकिं उगु फि थन हे त्व:ता: हु, छिमिसं मेगु फि ज्वना: हु धका: थ:म्हं न्याना कया: थ:गु छेँ तय्‌कल ।भरियातय्‌सं हाकनं लखुतिर्थय् वना: फि का:वन उबले तकया इलय् सुवर्ण सिद्ध साइत सिधय् धुंकल जुल । ज्यामितय्‌सं नं मेगु न्हूगु फि ज्वना ख्वपय् लिहां वन । ख्वपय् येँकूगु फि धा:सा अथेँहे जुल । थ्व खना: तान्त्रीक मछाला: थ:म्हं तसकं विश्वास यानात:गु तान्त्रीक ग्रन्थया खँ मखूगु जूगुलिं छगू छगू याना: फुक्क ग्रन्थत होमय् च्याका छ्वल ।  साख्वालं का:गु फि फुक्क लुँ जुया वल । साख्वालं  उगु लुँ येँया दक्व जनताया त्यासा पुलाबिल । न्हूगु  संवत् न्ह्याका:  पशुपतिइ शंख ज्वनात:गु मूर्ति तल।

 ख्वपया जुजु आनन्ददेव व वया तान्त्रीक सिद्धिवन्तं मिलेजुया: फियात लुँइ हिलिगु ईया योग मिलय् याना: होम यात । ततन्त्रया विधि कथं न्याम्ह खुम्ह ज्यामितय्‌त येँ देया लखुतिर्थया फि काय्‌के छ्वल ।  ज्यामितय्‌सं लखुतिर्थया फि क्वबिया ह:गु खना: छम्ह नागरिक शंखधरं खना: न्येनेकने याना: स्व:बले ख्वपया जुजुं फि काय्‌के ह:गु सीका: उगु फि थ:म्हं न्याना कया: थ:गु छेँ तय्‌कल । ज्यामितय्‌सं नं मेगु न्हूगु फि ज्वना ख्वपया जुजु आनन्ददेव थाय् थेंका बिल । प्येन्हु तक तन्त्र विद्या या:बले नं फि लुँ मजूगुलिं आनन्ददेव जुजु तम्हं मि जुया होमयानाच्वंम्ह सिद्धिवन्तया थाय् वना: फि लुँ मजूगु खँ कन । सिद्धिवन्तं जुजुया खँ न्यना: फि ला लुँ जुइ हे मा:गु, तर जुजुं हे स्वया वय्‌धुंका: गथे विश्वास मयाय्‌गु दका: बिचा: यात ।   हाकनं थ:म्हं तसकं विश्वास यानात:गु तान्त्रिक ग्रन्थया खँ मखूगु जूगुलिं छगू छगू याना: फुक्क ग्रन्थत होमय् च्याका छ्वल । फिया द्वँ खना: निरास जूम्ह जुजु आनन्ददेवं खमूया सिथ्‌य सिथय्‌ लुँया कणत ज्वाल्ल थिनाच्वंगु  खना: अजू चाया: हथासं सिद्धिवन्तयाथाय् ब्वाँय् वन तर सिद्धिवन्तं फुक्क तान्त्रिक ग्रन्थत होमयाय् धुंकल ।

थुखे शंखधर साख्वालं जुजुं काय्‌के ह:गु फिइ छुं रहस्य दय्‌मा: धका: छ्यलिइ सुरक्षित कथं तयातल । लिपा शंखधरं का:गु फि फुक्क लुँ जुया वल । थ्व खना: फुक्क खँ यलया जुजु राघवदेवयात न्येंक: वन । राघवदेवं उगु लुँ ख्वपया बर्‌ह जूगुलिं उकिया खवर ख्वपया जुजुयात बिल । उगु खँ न्येना: ख्वपया जुजु आनन्ददेवं थ:गु राज्यया भाग्य हे मदुगुलिं उगु लुँ काय्‌त स्वीकार मया: । अनं लिपा  शंखधरं  उगु लुँ येँया दक्व जनताया त्यासा पुलाबिल । अज्या:गु ऐतिहासिक घटना, ऐतिहासिक मनूया सम्मानय् यल व ख्वपया जुजु मिलेजुया: न्हूगु साख्वा: संवत् न्ह्याका:  पशुपतिइ शंख ज्वनात:गु मूर्ति तल । पशुपतिइ थौंकन्हय् पश्चिम दक्षिण कुनय् भक्ततय् मूर्तिया झ्वलय् शंख ज्वनात:म्ह मूर्तियात शंखधर ख: धका: धाय्‌गु यानावयाच्वंगु दु । थुकथं जुजु राघवदेवया पालय् शंखधरं जनताया त्यासा पुला: स्वंगु न्हूगु ऋण मुक्त दँयात  हे लिपा वना: न्हूगु नेपाल संवत् धाय्‌गु यात धइगु धारणा दु । शुरुइ संवत जक धया: छ्यलाच्वंगु थुगु नेपाल संवत लिपा वना: ई परिस्थिति कथं थुकिया नां नेपाली संवत्, शंखधरकृत संवत्, नेपाल संवत्, श्री शंखधरकृत नेपालीय संवत्, नेपा:देशीय संवत्, नेपालिका संवत्, श्रीमत नेपाल संवत्, श्रीमन्त नेपा संवत् धका: च्वया त:गु ऐतिहासिक दस्तावेजय् खनेदु ।

        नेपाल संवत् स्थापनाया वारे मेगु धापू कथं जुजु राघवदेवया पालय् तत्कालीन लाय्‌कू वा विशाल नगर छगुलिं च्या:गु व थथे देय् च्याय्‌धुंका: जुजुं पशुपति पुजा याना: संवत छाया: म्वा:पिनिगु नितिं न्हूगु दँ शुरुयात धका: धाय्‌गु या:।

        ई.सं. ८७९ अक्टोवर २० निसें नेपालय् न्हूगु राष्ट्रिय संवत् छ्य:गु खनेदु । थुगु संवत्‌या छ्यलाबुला राघवदेव जुजुया पालय् जूगु ख: धैगु निश्चित जूगु व उम्ह हे जुजुं  नेपालय् लिच्छवी राजवंशया अन्त्ययाना: ठकुरी राजवंशया शुरुवात या:गु नं खनेदु । नेपालय् दूगु उप्व: धैथें वंशावली नं राघवदेव जुजुयात हे नेपाल संवत्‌या प्रवर्तक कथं कयात:गु दु । न्हूगु राजवंश पलिस्था जूगुया लसताय् वय्‌कलं हे पशुपतिभट्टारक संवत् वा नेपाल संवत्‌या नामं नांजा:गु  व वयां लिपा जक थुगु संवत्‌लिसे शंखधरया नां स्वा:गु खनेदु ।

        संवत्‌यात हे कया: थुकियात म्हसीकेगु झ्वलय् थुकियात महाचीनया अधीनं मुक्त जूगु लसताय् न्हाकूगु न्हूगु युगकथं  नालीपिं नं दु ।

        थ्व हे झ्वलय् संवत् गुबले निसें स्वन धैगु खँय् मेगु छगू धारणा नं पिहां व:गु दु, नेपा:मितय् दथुइ च्या:हा:गु मभिं । उकें मभिं फाय्‌केत शक संवत् ८०१ पाखे ८०० संवतयात त्व:ता: १ निसें शुरु या:गु व लिपा वना: उकियात हे नेपालसवत्सर धाय्‌गु यानाह:गु खनेदु । वास्तवय् धाय्‌गु ख:सा थ्व संवत सुनां स्वन धैगु खँया अभिलेख अर्थात नेपाल संवतया शुरुवातया अभिलेख आ:तक नं लुयामव:निगुलिं राघवदेवं थ्व संवत स्वंगु ख: धैगु खँय् न्ह्यस: चिं थनेगु थाय् दु ।

 नेपाल संवत्‌या थी थी नां

        इलय्‌बेलय् नेपाल संवत्‌यात थी थी नामं थुइकेगु  याना वयाच्वंगु दु । थथे थी थी नां मध्ये शंख्वा: संवत्‌नं छगू ख: । थ्व संवत् न्ह्याय्‌धुंका: दकले न्हापां छ्य:गु दसू राष्ट्रिय अभिलेखालयलय् च्वंगु लङ्कावतार सफुती ‘संवत् २८ कार्तिककृष्णदिवाष्टम्याम्’ धका: छ्यलात:गु खनेदु । कलकत्ताया एस.के. सरस्वतीयाके दूगु अष्टसाहस्रिका प्रज्ञापारमिता सफूती नेपाल संवतया नां दकले न्हापां नेसं. १४८ स ‘नेपालवत्सर’ धका: छ्यलात:गु खनेदत। थुकथं नेपाल संवत्‌या नां भचाभचा पाक्क छ्यलाच्वन ।

        नेसं. ५३५ आषाढ शुक्ल दशमी खुन्हु चीनया जुजु तायि मिङं सँदेय्‌या लामा तिङ तासि रिजिन मार्फत संस्कृत भासं रञ्जनालिपिं भ्वतया स्थानीय शासक शक्तिसिंहराम (नेसं. ५०२-५४७) यात छ्वयाह:गु राजादेशपत्र (परवाना) य् ‘महाचीनाव्द’(महाचीन संवत्) धका: ५३५ बियात:गु दु । वास्तवय् थ्व चीनिया पद्धति कथं युङ्लो १४ वर्ष ५ महिना जेन-जू दिनयात नेपालसंवत्‌य् हिला: चीनया संवत्‌कथं उलिवरावर धका: बोध याय्‌त संक्षिप्तीकृत याना: अथे च्वयात:गु सी दु ।

नेपाल संवत्‌या आन्दोलन

नेपाल संवत्‌या प्रारम्भया दिं खुन्हु दकले न्हापां च्वसापासां नेसं. १०७१ स विप्लवी पुस्तकालय व कन्या मन्दिरया कोथाय् सार्वजनिक रुपं न्हूदँ हनेगु या:गु ख: । अनं लिपा नेसं. १०९६ स पासापुचलं साइकल र्‌याली याना नेपाल संवत्‌या व्यापक प्रचार प्रसार याय्‌गु ज्या जुल । थ्व धुंका: लय्‌ता दबू पाखे मोटर साइकल  याना: नेपाल संवत्‌या प्रचार प्रसारय् अझ सशक्त यानाबिल । 

विसं. २०३६/३७ या राजनैतिक आन्दोलन लिपा नेसं. १०९९ स छेत्रपातिया चाकाला: दबूया न्ह्य:ने च्वंगु मदुम्ह रामकृष्ण मानन्धरया छेँय् उगु इलय् येँ पलिस्था जुया च्वंगु  नेपालभाषाया दक्व धैथें खल:,पुच: व थी थी पत्रिकाया सम्पादकपिं सकलें मुना: नेपालभाषा ख्यलय् छुयाय्‌ माली गथेयाय्‌ माली धका: सहलह ब्याकेगु झ्वलय् नेपालभाषा मंका: खल: नीस्वनेगु ज्या जुल ।

नेपालभाषा मंका: खल: नीस्वने धुंका: दकले न्हापां नेसं. ११०० स नेपाल संवत् राष्ट्रिय संवत् ख: थुकियात सरकारी मान्यता बीमा: धयागु नारा थ्वय्‌का:भिंतुना र्‌याली न्ह्याकेगु यात । उबलेनिसें दँय् दसं नेपाल संवत् हिलीगु दिं कछलाथ्व पारु खुन्हु  द्वलंद्व: मनूतय्‌सं ब्वति कया: येँ देय्‌या थ:ने निसें क्व:ने तक नेपाल संवत्‌या भिंतुना र्‌याली न्ह्याकेगु यात । थ्व बाहेकं देय्‌या थी थी थासया नेवा: वस्तिइ नं नेपाल संवत्‌या भिंतुना र्‌याली न्ह्याकेगु थी थी ज्याझ्व: न्ह्याकेगु यात । विसं २०४६ सालया आन्दोलन लिपा नेपाल संवत् ११२० (विसं २०५६ ) स कृष्ण प्रसाद भट्टराइ प्रधानमन्त्री जूबले शंखधर साख्वा:यात राष्ट्रिय विभूति घोषणा यात । थ्व फुक्क नेवा:तय्‌गु नितिं लसताया खँ जुल ।

थुकथं  नेपाल संवत व न्हूदँ ज्याझ्व: न्ह्याका: आन्दोलनया रुप बीवं नेपाल संवत्‌या प्रवर्तक शंखधर साख्वा: ख: धैगु ब्यापक कथं प्रचार प्रसार जुल । ऐतिहासिक अभिलेख व थौं तक नं तिथिमितिया पात्रोय् शंखधरकृत नेपाल संवत् च्वय्‌गु यानाच्वंगुलि नं नेपाल संवतया प्रवर्तक शंखधर साख्वा: ख: धैगु खँय् प्राय इतिहासकारतय् दथुइ मतभेद मदु ।

लिधंसा :

आगीब बनेपाली. (नेसं ११३१). झीगु स्वनिग:. नेपाल संवत् : मुक्ति संवत्.

काशीनाथ तमोट. (नेसं. ११२९). शङ्खधरकृत नेपालसंवत. यल: नेपालमण्डल अनुसन्धान गुथि .

देवीप्रसाद लम्साल. (विसं. २०२३). भाषा वंशावली (निगूगु ब्व). येँ: नेपाल राष्ट्रिय पुस्तकालय.

बालगोपाल श्रेष्ठ. (कौलागा ६, नेसं.११३८). नेपालभाषा टइम्स. मंका: खल: व देय् दबू, पाना. ३.

मनरत्न शाक्य. (नेसं.११३५). नेपाल संवत्‌को आन्दोलन र यसको क्रमिक सफलता. सङ्घीय स: ख्वा:पौ, ६३.

रास जोशी. (विसं २०६५). मौलिक खया: नं मान्यता काय् थाकुच्वंगु नेपाल संवत. लणडन: अमृता श्रेष्ठ.

लहना वा:पौ

नेसं११३८ कौलागा च:ह्रे मंगलबा:

बिसं. २०७५ कार्तिक २०