नकःमि
— डिल्लीराम नकःमि
१. म्हसीका
जातीय उद्गमया विषययात कयाः मनूतय्सं थीथीकथं अनुमान याःगु खनेदु । अप्वः विद्वानतय्गु धापू छु दु धाःसा कुल, वर्ण व लजगाःयागु लिधंसायात हे मुख्य विन्दु माने याःगु दु । तर हिन्दुतय्गु वर्ण व्यवस्था वा जाति व्यवस्थाया विषयय् पाश्चात्य विद्वानतय्गु मतभेद खनेदु । छुं विद्वानतय्सं ला थ्व धूर्त ब्राम्हणतय्सं आविष्कार याःगु खः धका धाःगु दु । तर जन्म लजगाःया लिधंसाय् जाति व्यवस्था नेपाः व थ्व प्रायद्वीपय् जक मखु न्हापाया इलय् फ्रान्स, रोम व जापानय् नं प्रचलित जूगु खनेदु । अनंलि थ्व व्यवस्था झीथाय् वल अले व्यावहारिककथं छ्यला हल । थ्व व्यवस्था प्रायः मे–मे थासय् चलय् मजू । हिन्दुतय्गु जाती व्यवस्थाकथं च्वयातःगु ब्वनास्वल धाःसा थथे खनेदु । (१) गुगु वंशय् बुल वहे वंशयागु स्थान प्राप्त याःगु (२) खास लजगाःयागु लिधंसाय् जाती जू वनिगु (३) वर्ण व स्वभावया लिधंसाय् जाति कायम जुइगु । गथेकि येँ व ख्वप देसय् स्वभावयागु लिघंसाय् जाति कायम जुपिं अप्वलं नेवाःत खनेदु । अथे हे लजगाःयागु लिघंसाय् व्यवस्था जुयाच्वंगु नेपाःया आदिवासी नेवाः मध्यय् नकःमि नं छगू जातीयागु रूपय् प्रचलित जुया वयाच्वंगु खनेदु । नव–पाषाणयुग लिपा थ्व प्रायद्विपय् अग्नेय जाति पश्चिमपाखें वल अले फिरन्ते जीवनयात त्वःताः स्थायी वसोवास यायेगु सुरुवात जुल । अले बुँ ज्याया लिघंसाय् जीवनयापन यायेगु सुरुवात जुल । अले अबलेनिसें तःकू, कू, कःकिचा आदि (कृषि औजार) आवश्यकता जुया वःकथंया ज्याभःत आविष्कार जुल । अले थ्व ज्याभःया आविष्कारयाःपिं लिपा ज्याया आधारय् जातीय वर्गीकरण याःबलय् नकःमि जुल ।
अनंलिपा थ्व प्रायद्वीपय् ततःखागु दरबार व नगरत निर्माण यायेगु क्रम चालु जुल धकाः इतिहासविद्तय्सं च्वयातःगु खनेदु । थ्व खँयात मखु धायेमफु । महाभारतय् च्वयातःकथं विश्वकर्मा कला सम्बन्धी अधिपति, ज्याभःया विधायक, सम्पूर्ण आभूषण, थलबलया निर्माता व द्यःतय् कःमी, नायः एवं सर्वश्रेष्ठ कालिगढ खः । विश्वकर्मां विष्णुयागु चक्र, शिवयागु त्रिशुल, इन्द्रयागु वज्र, अग्नियागु पा (सिं फायेगु पा), कुमारयागु भाला, भगवतीयागु तलवार अथेतुं मे–मेपिं द्यःतय्गु ज्याभःत दयेकूगु खः । विश्वकर्मायागु सहयोग कया महामन्जुश्री नं मञ्जुपतन नांयागु नगर दयेकाः बस्ती बसोवास याकूगु खः । अथेहे अलकापुर, इन्द्रप्रस्थ, द्वारिका व लंका थें ज्याःगु देय्त दयेका द्यःतय्गु स्वचालित रथ व द्यःतय्गु सभागृह अले दीनवन्धु व जगनाथयागु मूर्ति नं विश्वकर्मां दयेकूगु खः धैगु दु । विश्वकर्मायागु मुख्य ज्या सिर्जना यायेगु ज्या जुगुलिं वय्कयात प्रजापति (लोकया मालिक) नं धाइ । न्ह्यागु हे जूसां थ्व छगू बाखं जक मखु थ्व प्रायद्वीपय् विश्वकर्मां च्वय् च्वया तःथे ज्याभः व नगर निर्माण याना तःगु खं अप्वः हे धर्मशास्त्र, ग्रन्थ व इतिहासयागु पानाय् खने दूगु खँ खः । (स्रोत) विश्वकर्माया गुम्ह (९) काय् मध्येय् छम्ह काय्यात नयागु ज्या बिया शिल्पी दयेकल । व शिल्पीयात हिन्दुस्थानय् लोहाकार धाल धाःसा नेपालय् वहे शिल्पीयात नेपालभाषां नकःमि धायेगु चलन जुल अले खंय्भाषं नकर्मी धायेगु चलन जुल । विश्वकर्माया गुम्ह काय् मध्यय् स्वांयागु ज्या याइम्हेसित मालाकार धाल, नँयागु ज्या याइम्हेसित लोहाकार धाल, शंखयागु ज्या याइम्हेसित शंखुकार धाल, कापःयागु ज्या याइम्हेसित थाज्यामी (जुलाह) धाल, कँययागु ज्या याइम्हेसित कंसाकार धाल । पेशायागु लिधंसाय् व्यवस्था जूगु शिल्पीत मध्ये नयागु ज्या याइम्ह छम्ह लोहाकार खः ।
लोहाकारयात खंय्भाषां नकर्मी, नेपालभाषां नकःमि व नँकःमि धाइ । तर गनं गनं “कउ” धायेगु नं चलन यानातःगु दु । “लोह” व “कार” थ्व निगू शब्द मिले जुया “लोहाकार” शब्द जुगु खः । “लोहा” शब्द संस्कृत शब्द खः । थ्वकिया अर्थ नँ ख । कार नं संस्कृत शब्द खः । गुकिया अर्थ खः दयेकीगु । थुकियागु पुरा अर्थ खः नंयागु सामान दयेकिम्ह । नःकमियात “कऊ” छाय् धाल धाःसा थ्व छगू नेपालभाषाया विशेषता खः, गथेकि ताःहाकगु शव्दयात छगू प्रकारं संक्षेपीकरणं वा चिहाकय्क धायेगु छगू विशेषता खः । गथेकि अशोक मण्डपयागु संक्ष्ँोपीकरण असं, नारायणयागु संक्षेपीकरण नारां, नारद ऋषियागु संक्षेपीकरण नादंचा थथे हे “कचि” नँ “उइम्ह”यात “कउ” धाइगु भनाइ दु । “कचि” नँ “उइम्ह” या निगू शब्दयागु अर्थ खः नँ खानिं कचिगु नँ लिकया नँ उइम्हेसित “कउ” धैगु भनाइ शब्द वंशावलि, शिलापत्र वा गनं इतिहासय् थ्व खं खने मरु । छगू निगू सपूmलय् गनं गनं जक कउ शब्द खनेदु । गनं मनु तय्गु भनाइ छु दु धाःसा रामग्रामयापिं कोलिय ठकुरित कान्तिपुरयागु कोलियग्राम व दक्षिण कोलियग्राम बसोबासयानाः यक्व हे ठकुरित नेवाःजूबलय् नँयागु ज्यायाइपिं थकुरित नं नेवाः जूवंगुलिं कोलियया अपभ्रंश जुया कउ धाःवंगु खः । तर गनं हे पुलांगु इतिहास, शिलापत्र व वंशावलिइ थ्व शब्द उल्लेख जूगु खनेमदु । तर यक्व लिपातक नं नकःमितय्त घनठकुरी धकाः धाइगु चलन दु । उकें थ्व पुष्टि जुइकि कउ धैगु कोलिययागु अपभ्रंशजक खः जाति मखु । न्ह्यागु हे जूसां नँयागु ज्यायाइपिं शिल्पी, कालिगढ, अभियन्ता, वास्तुविद्, वैज्ञानिक व मनोवैज्ञानिक रूपय् आदिवासी नेवाःतय्त नःकमि अथवा लोहाकार धायेगु चलन चल्तिइ वयाच्वंगु खनेदु । नःकमितय्गु पुलांगु इतिहास, शिलापत्र व जातलय् नं लोहाकार हे च्वयातःगु खनेदु । वंशावलि नं नकर्मी धका उलातःगु खनेदु । अथे हे गुगुं शिलापत्रय् कर्मी जक नं च्वयातःगु खनेदु । (व फुक्कयागु स्पष्ट विवरण “नकर्मी नालीबेली” सपूmया १८ पानाय् स्पष्ट यानातःगु खनेदु ।) उकिं संस्कृत भाषां लोहाकार, नेपालभाषां नःकमि, अले खंय्भाषां नकर्मी जुयावःगु खः ।
आः थन कोलिय सु गनं वःपिं धका कोलियतय्गु वंश क्यनाच्वना – ओक्काकाया भत्ता, जन्तु विशाखा, चित्त व जालिनो न्याम्ह लानिपिं मध्ये तःधिम्ह लानिपाखें ओक्कामुखा, करकण्डु, हत्थिनिक व बासिनिपुर प्यम्ह काय्पिं व प्रिया, सुप्रिया, आनन्दा, विजिता व विजितिसेन नापं यानाः गुम्ह काय् म्ह्याय् दइ । लिपा ओक्काका मेम्ह छम्ह सुन्दरीलिसे इहिपा यानाः काय् छम्ह बुइकी, वइत हे राज्य बिइ अले तःधिम्ह लानिपाखेंया प्यम्ह दाजुकिजा व न्याम्ह तःकेहेंयात देशं पितना छ्वइ । अले इपिं उत्तरपाखे वया नेपाःयागु जंगल दथुइ कपिल नांया ऋषि ध्यान च्वनाच्वंगु थासय् थ्यनी । ऋषिया आज्ञा कथं प्यम्ह दाजुकिजां प्यम्ह तःकेहेँलिसे इहिपा याइ । अले वहे थासय् कपिल ऋषिया नामं कपिलवस्तु राज्य स्थापना याइ । थ्व राज्ययात शाकित राज्य धाइ, उकियात शाकित धाःगुया अर्थ खः (१) सालया सिमा पालाः दयेकूगु वस्ती जूगुलिं थुगु नगरयात साकेत अर्थात शाक्य गणराज्य धाल, (२) थः हे दाजुकिजा थः हे तःकेहें दथुइ इहिपा यानाः वंश वृद्धि यानाच्वंपिं जूगुलिं शाक्य धाल धैगु खनेदु ।
आः इहिपा मजुनिम्ह तःधिम्ह तता प्रिया छन्हु जंगलय् चाःह्यू वनाच्वंबले छमा कौइल्या धैगु सिमाक्वय् कुष्ठ ल्वचं ग्रष्टजुयाः छतपते जुयाच्वंम्ह राम नांयाम्ह ल्याय्म्ह रोगी जुजु खनी अले प्रियां व मनूयात अति हे दया यानाः व हे कोइल्या नांया सिमा हःया वासः दयेकाः रोग लायेका बिइ । अले व हे राम नांया ल्याय्म्ह जुजु लिसे प्रियाया इहिपा जुइ । कोइल्या सिमायागु रसं वासः दयेका रोग लंगुलिं राम व प्रियापाखें जन्मजूपिं वंशजयात कोलिय धाःगु खः । (श्रोत विइमाल)
कोलियत नेपाःगालय् वयाः कोलियग्राम व दक्षिण कोलियग्राम खडा यानाः वसोवास याःगु खँ लिच्छविकालीन शिलालेखय् च्वयातःगु दु । थ्व खंँत डा. टण्डनयागु च्वखं नं प्रष्ट याइ (२०५५, फागुण २०ः कान्तिपुर) । अले व हे कोलियत नेपालय् वया नेवाः संस्कृतिइ व संस्कारय् दुहाँवयाः नेवाः जूगु खनेदु । अले व हे कोलियत मध्यय् छथ्वः नँयागु ज्या सनिपिं जुयाच्वन । व हे नँयागु ज्या सनिपिं कोलिययात नेवाः भाषां नँकःमि धकाः धाःगु खः । उकें नकःमित नं कोलिय वंशजपिं धकाः स्पष्टरूपं धायेफु ।
अझ स्पष्टरूपं धायेगु खःसा कोलियत नेपालय् वयाच्वंगु थाय्यात हे कोलियग्राम धाधां लिपाजूलिसे अपभं्रश जुयाः कउ त्वाः जूवंगु खः । आ व हे कउ त्वाःयात हे कमलाछि त्वाः धयावयाच्वंगु खः ।
१.१. थाय्बाय्, जनसंख्या, शिल्प प्रविधि व लजगाः
वि.सं. २०६१ यागु तथ्याङ्ककथं नःकमितय् जनसंख्या करिव १०,००० खनेदु (श्रोत) । व जनसंख्या क्वय् च्वयातयागुकथं थीथी जिल्ला व गां–गामय् च्वनाच्वंगु खनेदु ।
(१) रामेछाप जिल्लाया ठोसे, (२) सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया (क) पाङतान, (ख) ऐंसेलु खर्क, (ग) मानेखर्क, (घ) नवलपुर, (३) काभ्रे जिल्लाया (क) बनेपा नगरपालिका, (ख) सिसा खानी पांगु, (ग) सांगा, (घ) नाल्दुम पाटी रोहिनी टोल, (४) भक्तपुर जिल्लाया (क) भक्तपुर, (ख) ठिमी, (ग) बोरे, (घ) खरिपाटी, (५) काठमाडौं जिल्लाया (क) साँखु बजार, (ख) साँखु इन्द्रायणी गा.वि.स., (ग) बुढानिलकण्ठ विष्णु गा.वि.स., (घ) टोखा गा.वि.स., (ङ) विष्णु गा.वि.स., (च) धर्मस्थली गा.वि.स., (छ) बालाजु व नेपालटार, (ज) थानकोट गा.वि.स., (झ) बलम्वु गा.वि.स., (ञ) कीर्तिपुर गा.वि.स., (त) का.म.न.पा., (६) ललितपुर जिल्लाया (क) ललितपुर उप–महानगरपालिका, (ख) बुंगमती गा.वि.स., (ग) चापागाउँ गा.वि.स., (घ) लुवु गा.वि.स., (७) कास्की जिल्लाया पोखरा, (८) स्याङ्गजा जिल्लाया वालिङ्ग, (ख) स्याङ्गजा, (ग) कालिपार, (९) पाल्पा, (१०) नेपालगञ्ज, (११) दाङ, (११) सल्यान, (१२) पर्सा जिल्लाय् वीरगंज, (१३) मकवानपुर जिल्लाय् हेटौंडा, (१४) मोरङ जिल्लाय् विराटनगर, (१५) सुनसरी जिल्लाय् धरान, व (१६) बारा जिल्लाय् जितपुर ।
नकःमि धायेसातं नँयागु ज्या सनिपिं शिल्पी, कालिगढ, मिस्त्री, अभियन्ता, वास्तुविद व वैज्ञानिक खः धकाः च्वय् धायेधुंगु दु । नेपालय् थःगु हे देसय् नँ खानी चायेकाः व नँयागु ततःधंगु ज्याभः, सैनिक ज्याभः व कृषि औजार दयेका वयाच्वंगु दु । थःगु हे देसयागु कच्चा पदार्थ वा नयागु खानी गन गन दु अन अन नकःमित वनी । ठोसे खानी वनाः टक छापे यायेगु मेसिन, टोप, दयेकाः जुद्धशम्शेरयागु इलय् हे मि.सु.तक जुयावनाच्वंपि खनेदु (नकर्मी नालीवेली) । अथेहे पूर्व १ नं. सिन्धुपाल्चोकया नवलपुर व ऐंसेलुखर्क धैगु थासं नं खानीं न पिकया सामान दयेकाः तिब्बतपाखें निकासीसमेत याःगु प्रमाणत दु । आः वया काठमाडौं पिनेया अप्वः नकर्मीतय्सं बुँज्या यानावःगु खनेदु । अथेहे मोटर, मोटरसाइकल व मे–मेगु यान्त्रिक सम्बन्धी ज्या यानाच्वंगु नं खनेदु । अथे हे गुलिं नःकमितय्सं ला व्यापार, नोकरी, शिक्षण पेशा व थी थी पेशालिसें डाक्टर, पत्रकार, वकिल पेशा नं यानावयाच्वंगु खनेदु । उलिजक मखु नकःमि मिसा ख्यःया मिसापिंस कतांमरी दयेकिगु थें ज्यागु हस्तकलाया ज्या यानाः छगू किसिमं धायेगु खःसा मेमेपिं जातयापिं मिसापिन्त नं छगू नमुना हे क्यना विउगु दु । अथे हे नकःमि मिजंतय्सं ढलोटया मूर्ति दयेकेगु थें जाःगु लजगाः नं ज्वनाकाये धुंकूगु दु । ई हिला वंलिसे थ्व जाति अनेक पेशाय् संलग्न जुया वनाच्वंगु दु । उलिजक मखु नेपाः देसं पिने न्हापं न्यनावंगु दु गथेकि ल्हासा, सिक्किम, भारतयागु कोलकता, पटना, कानपुर, दिल्ली अले अमेरिका, बेलायत, जापान, जर्मनी, मलेसिया, साइप्रस, साउदीअरव, अष्ट्रेलिया, क्यानडा आदि थीथी थासय् न्यनाच्वंगुु दु ।
२. सामाजिक संस्कार
नेवाः नेपाःगाःया पुलांपिं बासिन्दा जूगु निंतिं थुमिसं परम्परा, रीतिथिति, नखःचखः व गुथिगाना आदिसं विशेष श्रद्धा तइ । नेपाःया नेवाःतय्गु प्राचीन संस्कृति, कला, साहित्यया भण्डार व बौद्धिक, सामाजिक देन महत्वपूर्ण जुयाच्वंगु खनेदु । थ्व हे महत्वं जाःगु संस्कार व संस्कृतिया दुने आदिवासी नेवाः जुयाः सामाजिक व्यवहार हनावयाच्वंपि नकःमितय्गु संस्कार व संस्कृतिया परम्परा छसीकथं क्वय् छुनाच्वना ।
२.१. मचा बू संस्कार
ड्ड धौबजि नकः वनेगु :- थः म्ह्याय्मचाया प्वाथय् दयेधुंकाः च्याला फुनाः गुला दइबलय् थः छेँपाखेंयापिं थःथितिपिन्सं धौबजि नकःवनी । अले दकलय् लिपा थःगु छेँयापिन्सं धौबजि नकी । धौबजि नकः वनिबलय् धौबजि, ला, मरि व ई स्वयाः थःगु गछेकथं नकःवनी ।
ड्ड सिसापालु क्यनेगु :- मचा बुइसाथं थः छेँयापिन्थाय् क्वय् न्ह्यथनागु ज्वलं तयाः सिसापालु क्यनेगु अथवा मचा बुल धैगु खबर छ्वइ । तर काय् व म्ह्याय् बुइबले छ्वयेगु सामानत पाइगु खनेदु । काय बू सा – (१) चाकु १ ग्वारा, (२) इमू १ पाउ, (३) घ्यः १ पाउ, (४) पालु १ पाउ, (५) चि १÷२ चकंछि, अले म्ह्याय् बू सा ः– (१) चाकु १÷२ बाग्वारा, (२) इमु १÷२ पाउ, (३) घ्यः १÷२ पाउ, (४) पालु १÷२ पाउ, (५) चि १÷४ चकछिं । थ्व सामान बिया सिसापालु क्यने छ्वयेबलय् म्ह्याय्मचापाखें छ्वयाहःगु सामान गुलि खः उलि हे तना छ्वयेमाः ।
ड्ड घ्य बजि नकवने :- मचा बू ब्यंके न्ह्यः थछेँयापिसं मचा बूम्हेसित बिचाःकथं नकःवइगु यात हे घ्यःबजि नकेगु धाइ । थुबले ज्वनावइगु ज्वलंत खः (१) घ्यलय सियातःगु बजि प्यमना, घ्य एक पाउ, चाकु १ ग्वारा, मरि चरि, आदि ।
ड्ड मचाबू ब्यंकेगुः मचा बुइ धुंका ४ न्हुलिपा वा ६ न्हुलिपा व्यंकेगु (सुद्धि यायेगु) ज्या जुइ । दिदी अजिं आगंब्वचा तयाः फुक्क देवदेवीयागु पुजा यानाः सुद्धीयायेगु ज्या सिधयेधुंका फुक्क स्याःपिं थःगु वंशयापिं फुकी दाजुकिजानापं च्वनाः भ्वय् नयेगु ज्या याइ । मचाबू ब्यंके खुनु थःछेँपाखें मचाबू ब्यंकेज्वलं छ्वया हयेमाः । व सामानत थुकथं जुइः (१) बजि १२ मना, (२) भुति १ मना, (३) सिमि १ मना, (४) आलु १÷२ धार्नि, (५) वाउँचा माक्व, (६) माय् १ मना, (७) ला १ धार्नि, (८) सुकुचा वा लासा २ पा, (९) मांम्हेसित १ ज्वलं, (१०) मचायात १ ज्वलं, (११) तु खौं, (१२) ताकेचा १ गः, (१३) ड्यांचा १ गः, (१४) धौ २ गः, (१५) घुति चौथि, (१६) वहःयागु अजःसला १ गः, (१७) वहःयागु चम्पा १ पु, (१८) छोरा १ गः, (१९) मचाकथि १ गू, (२०) मांयात १ ज्वलं व कापः लाकां छजु, (२१) मचायात दसना सिरक तयायंकेगु चलन दु । न्हापा न्हापा काय् बूसा म्येयागु छ्यों १ गः अले म्ह्याय् बूसा म्येयागु १÷२ छ्यों छ्वयेगु नं चलन दु ।
ड्ड भ्वय्कु :- (१) बजि ६ मना, (२) भुति १ मना, (३) सिमि १ मना, (४) आलु १÷२ धार्नि, (५) वाउंचा माक्व, (६) माय्वः, (७) ला १÷२ धार्नि परिवार स्वयाः माक्व । थौंकन्हय् ब्यंकेगु ज्वलं व भ्वय्कु सुथय् हे छकलं छ्वइगु चलन जुयावल ।
ड्ड बहनी छ्वयेमाःगु सगं कु ः (१) पुजा (कोतः पाः) जाकि १२÷१२ मना म्ह्याय् व जिलाजंयात, (२) मांम्हय्सित जा नकेगु कँय् बाटाय् २ मना जाकि, १ कु कापः टुक्रा, (३) बजि ४ मना, (४) ला १÷२ धार्निया चुंला, (५) छेँयापिं जः स्वयाः खेँ व न्या तयाः फुक्कसित सगं बिइमाः । सगं बिइबलय् म्ह्याय्मचायात वस दुछि नं बीमा, (६) धौ १ गः, (७) ऐला १ मना, (८) दिदी अजियात १ पालं नंमाः । थ्व फुक्क सामान हइबलय् पुजा तया हःगु भुइ गुलि जाकि तया हःगु खः उलि हे बजि तया छ्वयेमाः । अले कुमि दाजुयात नं भ्वय् नका छ्वयेमाः ।
ड्ड मचाजंको :- मचा बुइ धुंका काय् जूसा ६ ला वा ८ ला दयेका म्ह्याय्मचा जूसा ५ ला दयेका मचाजंको यायेगु चलन दु । उबले नं थः छेँपाखें छ्वयेमाःगु सामानया ज्वल थुकथं दु । (१) मांम्हेसित १ जु वसः, (२) बौम्हेसित १ पा कमिज, (३) मचायात १ जु वसः, वहःयागु अंगु, व सगं ज्वल ।
ड्ड योमरि क्वखायेके :- काय् व म्ह्याय् न्ह्याम्ह बूसां न्हापा छकः योमरि दयेका २ गः योमरियागु माः दयेका मचायात क्वखायेकेमाः । थ्व योमरि दयेकेत पाजु खलकं जाकि चुं छ्वयेमाः । व जाकि चुंयागु योमरि दयेका पाजुपिन्त ५०।५० गः छ्वयेमाः । अले मे पिन्त १०।१५ ल्याखं थःथितिपिन्त इना बीमाः । योमरि छ्वया हइबलय् पाजुयागु छेँय् नं मचायात वसः छजु छ्वयेमाः ।
ड्ड कय्तापुजा :- काय्मचा ७ दँनिसें १२ दँया दुने अथवा थःगु समयानुकुल ई स्वःया कय्तापुजा याइ । थ्व पुजा होम यानाः याइ । थुबले पाजुं लुँ खोचां सँ खाकी, निनीम्हेसिनं कँय् भुइ अथवा थाय्भुइ सँ फइ । पुजा सिधयेवं लिक्क च्वंम्ह गणेद्यःयाथाय् यंकाः इनाय पुजा याय् यंकि । अले पाजुं भिंचायात लिगना हयाः पिखालखुस बारां छुनाः दुकाइ । थुखुुन्हु पाजुपिन्स व भ्वय् वइपिं सकसिनं क्वय् च्वयागु ज्वलं ज्वनाः वयेमाः ।
(१) पाजुं हयेमाःगु :- खेँ माक्व, न्या माक्व, अय्ला माक्व, मचायात व मां–बौयात वसः दुछि, मचायात तपुलि व लाकां, मोजासमेत ।
(२) भ्वय् पाहाँपिन्स हयेमाःगु :- तपुलि, सगं माक्व व वसः । मेमेपिन्स लं कापः वा तपुलि छगः लः ल्हाइ । अनंलिपा भ्वय्वःपिं थथितिपिं सकसित भ्वय् नकाः छ्वयेमाः ।
ड्ड इहि याये :- बुढाबुढी जंको वा द्यः प्रतिस्था याःथाय् वा सामूहिक रूपं मुंकूगु थासय् यंकाः म्ह्याय् मस्तय्त ५ दँनिसें ११ दँया दुने । इहि यायेगु विधिकथं इहि क्रिया सिधयेवं थःथःगु छेँया पिखालखुसं बारां छुनाः दुतकाइ ।
ड्ड बा¥हा तये :- (क) बा¥हा तयेगु ७ दँनिसें १३ दँ तकंया दुने रजस्वला मजूनिबलय् झिंनिन्हुतक मिजंतय्गु ख्वाःमस्वसें धौसगं बिया बा¥हा क्वथाय् तइ । प्यन्हु दुकुन्हु मचाया पाजुपिन्सं दुरु बजि नकः वइ ज्वलंछि सामान ज्वनाः (१) घ्यः १÷२ पाउ, (२) चाकु १ ग्वारा, (३) दुरु १ मना व मरि माक्व सिसावुसा माक्व । वयां लिपा छुस्यामुस्या नकः वइ । बा¥हा तया न्यान्हु कुन्हु दुसांनिसें थःथितिपिं सकसिनं छुस्यामुस्या नकः वये धुंकाः क्वय् बिया कथंया ज्वलं ज्वनाः बा¥हाः स्वः वइ । (१) छुस्या मुस्या फछि, (२) बजि ४ मना, (३) मरि जाहान स्वयाः, (४) सिसा वुसा जाहान स्वयाः, अले धौ १ गः ।
(ख) बा¥हा पिकाये :- बा¥हा तया झिनिन्हु दुकुन्हु बा¥हा पिकाइ । थुकुन्हु दुरु बजि नकः वःपिं पाजु खलःपिं, छुस्यामुस्या नकःवःपिं, बा¥हा क्वथाय् म्हितः वपिं मस्तय्त समेत भ्वय् सःतेमाः । भ्वय् वइपिं थःथिति व पाजुखलःपिन्सं क्वय् बिया कथंया ज्वलं ज्वना वयेमाः । (१) थःथितिपिन्सं व थः स्याःपिं फुकीपिन्सं नं सगं, जाकि फछि व लं छपा ज्वनाः वयेमाः ।
२.२. इहिपा यायेगुः
इहिपा यायेत न्हापां ला मिसामचा मालेगु ज्या जुइ । मिसामचा लुइधुंकाः लमि व सुं व्यक्ति छ्वयाः जातः कायेके छ्वयेगु ज्या जुइ । जातः कायेके छ्वयेत धौ छगः बिया छ्वइ । तर सुयां सुयां धौ कायेगु चलन मरु । छाय्धाःसा म्हयाय्मचा पाखेयागुं शेष नयेगु व कायेगु ज्या याये मजिउ धैगु धारणा दयाच्वंगु दु । (स्पष्ट मजुल) । धौ काइगु थासय् धाःसा धौ ज्वनाः वइम्हेसित नकाः छ्वयेगु चलन दु ।
ड्ड ग्वय् विइगु :- जातः स्वये धुंका जातः तुत धाःसा खँ क्वछिइ । अले सहलह यानाः ग्वय् विइगु ज्या जुइ । ग्वय विइबलय् छ्वयेमाःगु सामानत ः
(क) तासयागु कापतं भुनाः तग्वःगु ग्वय् १० गः
(ख) तासयागु बांलागु वसः छजु
(ग) समा ज्वलं
(घ) मरिचरि
(ङ) फलफूल
(च) लाखामरि
(छ) धौ
(ज) सिन्हः बट्टा (वहःयागु)
(झ) लुँयागु सिन्हः ।
तर थौंकन्हय् थ्व सिबय् यक्व अप्वः यंकेगु चलन जुल । थ्व सामान सहित लमि, वाजुः व पाजुपिं नं वइ । बाःजु अथवा छेँयाम्ह नायलं भमचायात सिन्हः टिकीइ । अबले हे गुबले साइत धका खँल्हाबल्ला नं जुइ अले साइत क्वःछिनावइ । अन वंपि फुक्कसित भ्वय् नका हइ ।
ड्ड भमचा काःवने :- न्हापा ला जन्त वनिपिन्त भ्वय् नकेगु चलन दुगु खः । तर आः व चलन मन्त । आः साइत कथं इष्टमित्र, थःथिति व पासापिं फुक्क मुनाः फुक्कसितं मसला, ग्वाः, ग्वय्, इनाबियाः बाजागाजा सहित जन्ति वनेगु ज्या जुइ । भमचायागु छेँय थ्यने धुंका भमचापाखें फुक्कसितं स्वागत सत्कार यानाः फ्यतुकाः मसला, ग्वाः, ग्वय् इनाः गनं गनं जलपान नं याकी । अले माने यायेमाःपिन्त क्वथापाहाँ धका याकिगु नं चलन दु । भमचायागु छेँय् जन्ति वने धुंकाः निनि, पाजु, मां–बौ व स्याःपिं थःथितिपिन्त ग्वय् सायेकेगु ज्या जुइ, अले थाय्भु नकेगु ज्या याइ । थाय्भु नकेधुंका पाजुं व थाय्भु छ्वासय् वाये यंकी । अले म्ह्याय्मचायात स्वाहाने पलाः तयेका तासं भुनातःगु ४ गः ग्वय् (पुतुग्वय्) मां–बौयात बिइ । मां–बौयात ४ गः पुतु ग्वय् बिइगुया अर्थ आवंलि छ मेगु वंश अथवा गोत्रय् वन । जिपिं (मां–बौ) वा छ म्हयाय्मचा सिइबले ४ न्हुजक बारे यायेगु धैगु छगू सामाजिक वा धार्मिक दसूया संकेत नं खः । अबले मां–बौ वा थःगु वंश बिछोड जुगू छगू संकेत नं खः ।
ड्ड भमचा दुकाय् :- भमचा दुकाये बलय् गुरुजुं पाठ ब्वनाः लसकुस याइ । लसकुस याइबलय् माजु वा नकींनं लसकुस याइ अले ताःचा प्वाँय् ज्वंकाः भमचा दुकाइ । दुकाये धुंकाः छगू क्वथाय् तयाः ग्वय् बियाः थःगु छेँयापिंं व थःथितिपिं म्हसिकेगु ज्या याइ । थः सिवाय् थकालिपिन्त भागि नं याइ । अले थाय्भु नकेगु ज्या याइ । थाय्भु नके धुंकाः थाय्भुयात मिजंया पाजुं छ्वासय् वाये यंकी । थ्व फुक्क संस्कार सिधयेकाः भमचायात इष्टदेवतायागु दर्शन याकी । अले समयानुकुल विचाः यानाः भ्वय् नकेगु ज्या याइ ।
ड्ड ख्वाः स्वः वनेगु :- भमचा दुकाये धुंकाः सहलह यानाः निखेंपाखेयागु अनुकुल स्वयाः ख्वाः स्वयेगु ज्या जुइ । ख्वाः स्वः वनेत भमचा पाखेंयापिं हनेमाःपिं व मां–बौयात सुकुन्दा ज्वनाः मत च्याका लुखांपिनेतक वनाः कया हयाः लसकुस याइ । ख्वाःस्वः वनीबलय् ग्वय् बिइगु मसला, फलपूmल थीथी ज्वलं जकं मगाना थःछेँपाखे नं तना (थपे यानाः) हइ । ख्वाःस्वयेबलय् तःजिगु स्तरीय तासयागु वसः नं तया हइ । ख्वाः स्वःवःपिन्त थासय् फ्यतुकाः ख्वाः स्वयेगु ज्या याइ । ख्वाः स्वःवःपिन्सं थः म्हयाय्मचायात फुकथं दां तयाः ख्वाः स्वइ । मा–बौ व दाजुकिजापिन्सं थःम्हं फुकथं तिसा नं बियाः ख्वाः स्वइ । न्हापा जूसा ख्वाः स्वः वइपिन्त लावः लापि तया २५ म्हेसित भ्वय् नकेगु चलन दूगु खः । आः व चलन मरु । ख्वाः स्वःवःपिन्त ऐंथ्या मरि, मसला बीगु व जलपान याकाः छ्वयेगु चलन दु । अले ख्वाः स्वः वनीबलय् म्हयाय्मचापाखें भमचापाखेंयापिं सम्धीखलःयात फुक्क हनेबहःपि व स्याःपिं परिवार तथा म्ह्याय् जिलाजं नाप तयाः सगं बिइ । थ्व ज्या सिधय् धुंकाः जिलाजं व म्ह्याय्यात ज्वनाः मां–बौं नं थःगु छेँय् यंकि । अन नं जिलाजं व म्हयाय्मचायात सगं बिइ अले जिलाजंयात वसः नं बिइ । निम्हेसितं नके धुंकाः बहनी म्हयाय्मचायात लित छ्वया हइ । थुइत जिलाजं दुचायेकेगु धकाः धाइ ।
ड्ड ताःचा बिया :- ताःचा बियायागु अर्थ खः म्ह्याय्मचायात तया छ्वयेगु क्वसः बिचय् हिनामिना मजुइमा लिपातक नं व सामान सुइतं मइनेमा अथवा दाजुकिजात दुसा इना बी म्वालेमा धकाः सरसामानयागु धलः पौ दयेकाः यंकिइ । न्हापान्हापा सरकारपाखें सर्वस्व हे जूसां क्वसःयागु सामान सरकार लगय् मजुइगु ऐन दुगुलिं नं लिपा तकयागु विचाः यानाः हिफाजत यायेगु लागि थज्यागु चलन याःगु जुइफु । ताःचा बिया वनीबलय् भमचाया पाखेंयापिं पाजुपिन्सं धलः पौ दयेका सरसामान ज्वनाः भमचाया छेँया नायःयात जिम्मा लगे यानाः वइ । सरसामान ज्वनाः जिम्मा लगेयाःवःपिं पाजु व मे–मेपिं मनूतय्त भ्वय् नका छ्वयेगु चलन नं दु ।
२.३. बुढाबुढी जंको :- बुढाबुढीतय्त इलय् लाक जंको याइ ।
२.४. सिइ संस्कार :-
मनूतय्सं जीवन त्याग याये धुनेवं थःगु परम्परा, संस्कृति कथं यायेमाःगु क्रियाकर्म सुरु जुइ । नकःमि समाजयागु परम्परा क्वय् न्ह्यब्वयाकथं दु :-
(क) सिइ कुन्हु :- मनू सिइधुंका गुथि पाःलाःयात खबर छ्वइ । गुथि पाःलाः नं सिइम्हेसिया म्हय् देवं फायेकः वइ । अले सिइम्हेसित सिजः, लुँ व भिंपू अले म्हय् चिकिचाधंगु हतियारं ल्हाकेगु चलन दु । थ्व फुक्क सिधये धुंकाः गुथियारं थःगु यायेमाःगु ज्या सुरु याइ ।
(ख) दुकापिकां तिये :- (१) दुकापिकां तियेबलय् गोप्य किसिमं याइ । थ्व ज्या याइबलय् गुथियारत बाहेक मेपिं सुं तइमखु । दिवंगत जुया च्वंम्हेसित ख्वाः सिकाः, क्वलं बुका, सिन्हः तिकाः, जातः कपालय् तयाः अजः उकाः, तुयूगु कापतं भुनाः व तुयूगु कापःयात ३ कु थासय् ३।३ कु टाका सुया अनं उकेया द्यःने द्यवं नं त्वपुया उकेया द्यःने अबिर स्वां लावां सिंगार यानाः गुथियार व थःथिति व स्यापिं फुक्कसिनं फांगां फायेके धुंकाः सव यात्रा यंकेगु सुरु जुइ । (२) सिइम्ह न्ह््याके न्ह्यः अर्थात न्हापा हे गुथियारतय्सं उगु लास जाँचय् यानाः कर्तव्य यानाः स्याना तःगु वा थःगु हे कालगतिं परलोक जुगू खः धका सम्पूर्ण म्हगः जाँच यायेगु छगू सामाजिक परम्परा प्रचलित दु । थ्व परम्परायात थौंकन्हय् पोष्टमार्टम धकाः धाइ ।
(ग) छ्वासय् वाये :- च्वय् च्वयातःगु ज्या सिधये धुंकाः थः मिसा फुकींपिंसं छ्वासय् वाः वनि । सिइम्हेसिया च्वय् क्वय् तयातःगु मत क्वत हया भाजनय् मि च्याकाः पाखा कुं थनि अले पिखालुखुइ कचि अप्पा स्वपा तयाः दीपय् लिकुप्यं थयेत कसिचाय् जा थुइगु भाय् याइ । अनं लिपा सिइम्हयात स्वकः चाःहिला कूतालय् तयाः सिथं यंकी । अले दकले न्हापां म्ह्याय्मस्तय्सं वा, जाकि ह्वलाः वनी, जिलाजंपिन्स लावा व अविर दक्षिणा ध्यबा ह्वलाः धूप थनाः वनी अले मसानय् यंका स्वकः चाहिलाः सिइम्हयात सिँपय् तइ ।
(घ) पिचा वाय् :- सिइम्हेसित यंके धुंका मिसा फुकीपिन्सं सिइम्हे सिया लं छपाः, तुफि छफि व पिचा छगः छ्वासय् वाये यंकी ।
(ङ) दीपयागु क्रिया :- घाटय् सिइम्ह थ्यनेधुंकाः चिताय् सिइम्ह तये धुंकाः सिइम्हयागु ख्वाः उलाः अन गुथियार, थःथिति वा मलामी वंपि फुक्कसिनं अन्तिम श्रद्धान्जलिकथं लः त्वंकी । मि तइम्हस्यां लिकुंज्या थयेगु हिसाबं सिइम्हया तुति क्वय् जाकि स्वपुचः तयेकाः अले जाकि तयातःगु पाल्चा तछ्यानाः मि तइम्हस्यां ख्वख्वं सिइम्हेसित स्वकः चाःहिलाः मि तइ ।
(च) दाह संस्कार सिधयेधुंकाः यायेगु श्राद्ध :- दाह संस्कार सिधयेधुंकाः सिइम्हयागु छगू तुक्रा अस्तु चितायागु न्ह्यःने तयाः खरानिं मनूयागु मुर्ति दयेकाः, हथंयागु मिखा छुनाः ग्वम्प सहित पुजा (श्राद्ध) यानाः ल्याहां वइ । मि तःम्हं उत्तरपाखे स्वयाः मोल्हुइ धुंका गुथियार व थःथितिपिं फुक्कस्यां ल्हा तुति सिला सु च्याका मि पनि अले देवं व नँयागु कूताः क्यनेगु ज्या याइ । थुकियागु अर्थ छु धाःसा सिइम्ह थिया ज्या सनिपिं मनूतय्त कि सरे मजुइमा धैगु भाःपिया मिं थिकलकि की सिइ धैगु अर्थ व अग्नि थिलकि शुद्ध जुइ धैगु भाःपिया नं थ्व चलन यानातःगु खः ।
(छ) वलिंपिइगु :- मि तःम्ह व सिइम्हेसिया सतिइपिं थःथितिपिं दाह संस्कार सिधयेधुंका घाटं छेँ लिहां वये धुंका शुद्धि यायेगु अथवा वलिं पिइगु धकाः लुखापिने तयाः शुद्ध जल आचमन यानाः ईकापःका मिइ तयाः धूप दयेका पालु, चि, सिन्का व ताःचा बिइ धुंकाः अले बुद्धियागु भान अथवा नयेगु भाय् यानाः (बलिं पियाः) जक छेँ दुकायेगु चलन दु ।
(ज) चिपं थिइकः वये :- मनू सित धैगु खबर न्यने धुनेवं स्याःपिं म्ह्याय्मचा भिनामचापिन्सं क्वय् बिया कथंया ज्वलं ज्वनाः चिपं थिइकः वयेमाः । (१) बजि माक्व, (२) मरि माक्व, (३) अय्लाः माक्व, पालु, चि, लइँ ।
(झ) विचाः वये :- सिनाः कन्हय् कुन्हु सुथ न्हापां थःथिति हातानाताकुता सकलें विचाः वइ । अले गुरुजुं दुर्गतिपरिशोधन धारणी पाठ याइ ।
(ञ) लोचा वये :- सिनाः प्यन्हु दुकुन्हु म्ह्याय्मचा, भिनामचा, थःथितिपिं सकले सिइम्हेसिया गुन लुमंका लोचाः वइ । नापं ब्या नं ज्वनाः वइ । ब्याःया ज्वलं क्वय् बियाकथं जुइ । (१) बजि फछि, (२) धौ १ गः, (३) साख १ पाउ, (४) पालु १ पाउ, (५) चि १÷२ मना ।
(ट) बुका वयेगु :- न्हय्न्हुमा तये न्ह्यः वा न्हय्न्हुया दुने स्यापिं म्ह्याय्मचा, भिनामचापिन्सं क्वय् बिया तःकथंया घासाबुसा ज्वरय् यानाः ज्वनावइ । (१) बुवः, (२) वाउँचा, (३) वः, (४) आलु तरकारी, (५) बजि माक्व ।
(ठ) लोचा बजि नये :- सिनाः खुन्हु दुखूनु म्ह्याय्मचां ज्वरेयानाः फुकी बा काय्पिं सकसितं ला छता बाहेक खुता घासा तयाः भ्वय् नकेमाः ।
(ड) न्हय्न्हुमा तये :- सिनाः न्हय्न्हु दुकुन्हु छेँ छखां शुद्ध यानाः बंथिला म्ह्याय्मचां ज्वरेयानाः पिखालुखुइ तया न्हय्न्हुमा बियेमाः । अले थुखुन्हु हे दिनय् लँय् जुइपिं मनू मन्त धायेवं सिइथाय् छेँया पाखा कुनय् पाखाजा खायेमाः ।
(ढ) दू व्यंके :- मनू सिनाः झिन्हु दुखुन्हु दुःखं क्यंपिं फुकी वा काय्पिं सकस्यां नीसी यानाः म्ह्याय्मचां पिखालखुस आलि दयेकाः थःगु इलाकाया तीर्थस वनाः सँ खानाः लुसि थिइका आलि, अम्ब, हामो, क्वँचिकं व खौनं मोल्हुया गुरुजुं पञ्चगब्य बियाः शुद्ध यानाः छेँय् ल्याहां वयेमाः । अले सकसितं कौला याकेमाः ।
(ण) घःसू याये :- सिनाः भिंmनिन्हु दयेकाः दिवंगत दुर्गतिमोचन कामना यानाः सीगु थासय् गुरुजुं गृह शुद्ध होम याइ । अले छेँय शुद्ध याइ । थुखुन्हु फुकी बा काय् म्ह्याय्मचा, भिनामचा सकसितं भ्वय् नकी । यदि फुकी बा काय्पिन्त फुकय् यायेमाःसा घःसुया कन्हय्कुन्हु कलशपुजा व लौकिकपिण्ड थयाः फुकय् यानाबिइमाः । थ्वयात झिंस्वन्हुया लत्या धका धाइ ।
(त) लत्या :- सिनाः ४५ न्हि दुखुन्हु गुरुजुं कलश पुजा व लौकिक पिण्ड थयाः पुजा याइ अर्थात सहस्त्राहूति होम लीन पिण्ड आदि पुजा यानाः लत्या याइ । थुखुन्हु गुरुजुयात यथाश्रद्धा दान नं याइ । फुकी बा काय्, थःथितिपिं सकसितं भ्वय् नकेमाः । स्याःपिं थःथितिपिन्सं सुथय् क्वय् बिया कथंया ज्वलं ज्वनाः कीगः ज्वनाः वयेमाः । पिण्ड छाः वयेगु ज्वलं, खाजामरि, केरा, धौ १ गः, स्वां ज्वनाः वयेमाः ।
(थ) पाहाँ ब्वने :- पाहाँ ब्वनेगु ज्या लत्या, खुला, दकिलाया दुने न्ह्याबलय् ब्वंसां जिउ । पाहाँ ब्वनेगु धकाः थःथिति हातानाता व सिइबलय् ग्वाहालि याःपिं सकसितं सःताः भ्वय् नकेगु याइ ।
(द) खुला :- सिइ धुंकाः खुलां नं श्राद्ध याइ व श्राद्ध धुंका, कुसा, अले मे–मेगु सामान नं दान याइ । खुलां पाहाँ ब्वन धाःसा सुथय् पिण्डय् छायेगु धकाः धौ १ गः व पुजा ज्वलं ज्वनाः वयेमाः ।
(ध) दकिला :- सिइ धुंका दछि दतकि दकिला श्राद्ध याइ । थुकियात दकिला फुके योयेगु धकाः नं धाइ । बर्खि च्वंपिं फुक्कस्यां दकिला फुके याइ । दकिलां पाहां ब्वंसा सुथय् कीगः व बहनिइ खेँसगं, धौसगं व बर्खि च्वंपिन्त वसः अथवा तपुलि १ गः ज्वनाः वयेमाः ।
(न) निदँया तिथि :- झिंस्वन्हु लत्या यायेबलय् थें हे साधारण कथं जक कलश पुजा लौकिक पिण्ड थयाः फुकी बा काय्पिन्त व म्ह्यायमस्तय्त भ्वय नकी ।
(ण) मसानघाट :- लुति अजिमाया लिक्क ७ गु जातयागु छगू हे दीप (मसानघाट) दु । अन हे नकर्मीतय्गु नं घाट दु । वहे घाटय् थःने (कोलियग्राम) यापिं नकर्मीतय्गु दाह संस्कार यानावयाच्वंगु खः । अथेहे क्वःने पचलि भैरवयागु मन्दिरं क्वाहाँ वने साथं दक्षिणपाखे नकःमितय्गु ढलान यानातःगु दीप व बगैंचा नं दु । अले क्वःनेयापिं नकःमित सिबलय् अनहे थःगु दीपय् दाह संस्कार याइ । अन सिँ व सु तयेगु छगू कोथा नं थःगु हे दु ।
३. धर्म, संस्कृति :-
मनू जन्म जुइ साथं हलिमय् चलय् जुयावयाच्वंगु धर्म मध्ये छगू न छगू धर्मया लिधंसा कयाः जीवन हनाच्वंगु दु । अथेहे नकर्मीत नं नेपाःयागु सहर क्षेत्रय् बुद्ध धर्म वा गुभाजु मरुथाय् गां–गामय हिन्दु धर्म नं हना वयाच्वंगु खनेदु । तर न्ह्यागु हे जूसां नःकमित बौद्ध धर्मावलम्वी हे खः धाःसां छुं मपा थें च्वं ।
(क) गोत्र :-
पुरोहिततय्गु भनाइ, धर्मशास्त्रयागु चलेजुया वयाच्वंगु कथं नकःमितय्गु गोत्र कश्यप गोत्र खः ।
(ख) पुरोहित :-
नेवाःतय्गु नं थरकथं पुरोहित तयेगु चलन दु । अथेहे नकःमित नं आदिवासी नेवाः जूगुलिं न्हापां निसें उमिगु पुरोहित वज्राचार्यपिं खः । वज्राचार्य मरुगु थासय् गां–गामय् बम्र्हू पुरोहित तया वयाच्वंगु खनेदु ।
(ग) कुलदेवता :-
नेवाःतय्गु कुल देवतायागु प्रतीक काठमाडौं, भक्तपुर, ललितपुर थ्व स्वनिगले खनेदुगु लोहतय् कियातःगु कलात्मक ढंगयागु द्यःत खनेदु । व प्रतीकय् गनं गनं न्यागूद्वार व गनं गनं स्वंगूद्वार अले अप्पो द्वार दुगु नं खनेदु । तर थन दूगु नकःमितय्गु कुलदेवता प्रतीक प्रायः न्यागूद्वार दूगु खनेदु । थ्व न्यागूद्वारयागु विषय भचा कुला च्वना । छगू द्वारयागु अर्थ पृथ्वी धातु, निगूगु द्वारयागु अर्थ खः अग्नि धातु, स्वंगूगु द्वारयागु अर्थ खः वायु धातु, प्यंगूगु द्वारयागु अर्थ खः जल धातु व न्यागूगु द्वारया अर्थ खः आकाश धातु जूगुलिं थ्व न्यागूगु द्वार चिं तयाः द्वारयागु निर्माण जूगु खः धका विद्वानतय्गु भनाइ दु ।
(घ) इष्ट देवता :-
थीथी मनूतय् थीथी इष्ट देवतात दयेफु । थन येंया नकःमितय्गु इष्ट देवता विजयेश्वरी खः ।
(ङ) नकःमित छगू बौद्ध समुदाय् :-
नेपाःयागु बौद्ध समुदायदुने नकःमितय्गु न्हापांनिसें घनिष्ठ सम्बन्ध दयावयाच्वंगु दु । बौद्ध धर्मय् व्यवस्था जू कथं सीलब्रतयागु पुजा यायेगु, ध्यान यायेगु, प्रज्ञा आदि ग्रहण यायेगु व थुइका वनेगु ज्या यानाः वयाच्वंगु खनेदु । नेपाःयागु बौद्ध समाजय् थःयात परिचित यानाः अभिन्न अंगया रूपय् दयावयाच्वंगु खनेदु । थथेहे हिन्दु वा बौद्ध धार्मिक क्रियाकलापय् पेशा, कला, कौशल, सीपं नं योगदान यानावयाच्वंगु दु । गथेकि नकःमितय्सं नं ३२ बौद्ध धर्मयागु सरसामानत दयेकाः बौद्ध धर्मयात योगदान बियावयाच्वंगु खः । थ्व सामानत नकःमितय्सं जक दयेकी । नकःमितयगु धर्मय् आस्था गुलि दु धैगु सम्बन्धय् ख्वपयागु हनुमान घाट खुसि विहारय् च्वंगु बुद्धयागु मूर्ति तयावंगु, कीर्तिपुर बाघभैरवय् नकःमितय्सं यानाच्वंगु देन, यलयागु धुंवहालय् नकःमितय्सं स्थापना यानाः मर्मत समेत यानावंगु विहार, न्हापान्हापा यल वुंग द्यः (मच्छेन्द्रनाथ)यागु रथ मर्मत सम्भार नं यलयापिं नकःमितसें यानावयाच्वंगु खः । व ज्याया लागि यलयागु मच्छेन्द्र गुथिइ दरवन्दी हे नं तया तःगु खः, नेपाल सम्वत् ७९७ बैशाख शुक्लपक्ष वृहस्पतिबार कुन्हु यलया नकःमी तयसं सौगलय् चीभाःद्यः पलिस्था यानावंगु दु । उबलेनिसें उगु द्यःयागु नामं कतिंपुन्ही कुन्हु होम जग्गे यानाः कतिंपुन्ही गुथि न्यायेकाः पुजाआजा यायेगु यानावयाच्वंगु आतक नं यथावत हे दु । अथेहे श्रीघः विहारय् तयावंगु चीभाः द्यः, बिजयेश्वरी मन्दिरया उत्तर पश्चिमपाखे स्थापना यानातःगु षडक्षरी लोकेश्वर करुणामयया मूर्ति, अले पूर्व १ नं. नवलपुरय् स्थापना यानावंगु भीमसेन मन्दिर, ठोसेय् स्थापना यानावंगु भिमसेन मन्दिर स्वयम्भुइ तयावंगु चीभा द्यः अले सुन्दरीजल आर्सनल नापं च्वंगु शिव मन्दिर, लुतिमरु अजिमायागु मन्दिर दुने १४ म्ह ल्वहंया मूर्ति, वि.सं. २०२० सालय् नकर्मीतय्सं तःगु खः । अथेहे पशुपति मन्दिरया दुने उत्तरपाखे धनपति नकर्मी नेपाःयागु हे खानीं प्याहां वःगु नँया त्रिशुल व दवदवचा दयेकाः शिवमूर्ति तयावंगु दु । अन्यागु शिलापत्र आतक नं दु । आदि कथं छु खनेदु धाःसा नकःमित बौद्ध जूसां नं हिन्दु धर्मय् नं आस्था दुपिं खः । अले धार्मिक पक्षय् थुमिगु नेपालय् देन दु धैगु खनेदु ।
(च) नकःमितय्गु गुथि :-
नकःमितय्गु गुथि सम्बन्धय् च्वय् नं धाये धुंकागु दु । नेपाल सम्वत् १०५ दुने जुजु गुणकामदेवं कान्तिपुर स्थापना याःबलय् हे पचलि व लुति अजिमाया थासय् दीप नं स्थापना याःगु धैगु दु । उबले हे नकःमितय्गु नं दीप दुगु कथं १०१८ वर्ष न्हापा हे मशान घाट दूगु अले नकःमितय्गु पुलांगु गुथियागु द्यःत स्वयेबलय् नं वहे ईयागु द्यःत जूगुलिं अबलें निसें हे गुथि दुगु खनेदु । अले नकःमितय्गु (१) नकर्मी इन्द्रायणी गुथि, (२) श्री पचली भैरव क्वःने थिंला गुथि, (३) विद्याधरी भो गुथि, (४) आनन्द विद्याधरी परोपकार गुथि, (५) विद्याधरि तःधंगु गुथि, (६) च गुथि, (७) भद्रकाली परोपकारी गुथि, (८) कमलादी गणेद्यो गुथि । अथेहे यलया माजुडोल गुथि धकाः पुलांगु गुथि खनेदु । अथे हे गां–गामय् नं सिन्धुपाल्चोक व ऐंसेलुखर्कया नकःमितय्गु गुथि अति पुलांगु कथं खनेदुगुलिं गन नकःमित दु अन गुथि चले जुयावयाच्वंगु खनेदु । आः काठमाडौं महानगरपालिकाय् जक गुंगू गुथि संचालन जुयावयाच्वंगु दु । अले काठमाडौं जिल्लायागु थीथी गा.वि.स.य् नं गुथि खनेदु ।
(छ) नखःचखः व जात्रा :-
थ्व स्वनिगलय् नेवाःत यक्व दूगु व नेवाःत दुथाय् नेवाःतय्गु संस्कृति नापं स्वाःगु नखःचखः नेवाःतय्सं हनावःगु स्वाभाविक खँ खः । व नखःचखः ऋतुयागु लिधंसाय् छ्यलावयाच्वंगु खः । नेवाःतय्सं खासयानाः हनावयाच्वंगु नखःचखः थुकथं दु । बौयागु ख्वाः स्वयेगु (गोकर्ण औंसी), मांयागु ख्वाः स्वयेगु (मातातीर्थ औंसी), देगु पुजा (सिठी नखः), गुंपुन्ही, यंन्यापुन्ही, चथा, मोहनी, स्वन्ति, म्हपुजा, पासाच¥हे, जनबहाद्यः सालिगु, कुमारी द्यः सालिगु, यःमरि पुन्ही, बालाचतुर्दशी । थथे थीथी नखःचखः हनावयाच्वंगु खनेदु । थ्व नखःचखः मध्ये जनवहाद्यः सालिबलय् नकःमितय्गु गुथि दु । व गुथि मि.सु. हर्षवीर नकःमिं जनवहाःद्यःयागु खतय् द्यः माख्वा तयाः गुथि संचालन यानावंगु खः । अथहे नकःमितय्गु यंन्यापुन्हीबलय् सालिगु कुमारी जात्रा नाप नं सम्बन्ध दु । छाय्धाःसा कुमारी सालिगु प्रथा सुरु जुइ अबलेनिसें कुमारीयागु रथ दयेकेगु, मर्मत यायेगु व रथ नाप हे नकःमित न च्वय् च्वनाः वनेमाःगु प्रथा दु । गुथि संस्थानय् थुकियागु दरवन्दी दु । अझ इतिहासय् मालावनेगु खःसा न्हापांनिसें तलेजुया १३ म्ह सल्लाहकार मध्ये १ म्ह सल्लाहकार नकःमि नं खः धका धैतःगु खँ दु ।
४. शिक्षा :-
उच्च शिक्षा तगिंतक थ्यंपिनिगु आधार कयाः धायेगु खःसाः नकःमितय्गु शैक्षिक अवस्था बांला हे जू धायेफु ।
५. आर्थिक :-
ईनापं थ्व जातीया पेशा नं हिलावंगु दु । नकःमि धायेसातं नँयागु ज्या सनिपिं खः वा नँनाप स्वाःगु लजगाः खः । तर, आः वया नकर्मीतय्सं ई व थाय्यागु मागकथं उद्योग, व्यापार, नोकरी, खेती, फुक्क कथंया ज्या यानाः थःगु आर्थिक अवस्था बांलाका वयाच्वंगु खनेदु ।
६. राजनीतिक :-
राजनीतिक खेलय स्वयेगु खःसा नकःमितय्गु रक्तमिश्रणयागु कारणं हे नेपालय् राणातय्गु श्रेणि विभाजन जू वन गथे कि नकःमिया म्ह्याय्मचा छम्ह नेवाः जातिपाखें दकलय् न्हापां बडामहारानी घोषित जुल व राणा प्रधानमन्त्री वीर शम्शेरया कान्छीम्ह बडामहारानी टोपकुमारी देवी खः । नकःमिपाखें दुःपि काय्पिन्त प्रधानमन्त्री दयेके माली धकाः चन्द्रशम्शेरया खलःपिन्सं “ए” , “बि”, व “सि” क्लास छुट्टेयानाः सि क्लासयापिं राणातय्त देसं पितिनाछ्वल । अले नकःमिपाखें दुम्ह दकले तःधिकःम्ह काय् कमाण्डर–इन–चिफ रुद्र शम्शेरयात पाल्पाय् पितिनाछ्वल ।
नेपालय् श्री ५ त्रिभुवनं गुप्त रूपं प्रजातन्त्र हयेगुलिइ थम्हं हे संगठन यानाच्वंबलय् मि.सु मरिचमान नकःमिं जुजु त्रिभुवनयात दरवार दुने हे सपूmत यंकाबिइगु । अले जुजुयात संगठन यायेगु सम्बन्धय् बिभिन्न किसिमं लिधंसा बियाः प्रजातन्त्र हयेगु ज्याय् संलग्न जूगु कारणं यानाः १२ निदँतक मरिचमान नकःमियात कैद याःगु खः अले प्रजातन्त्र हयेगु लागी संगठन यानाच्वंगु कटकबहादुर नकःमि व सानुमान नकःमि नं खः । सानुमान नकःमिं ला जुजु त्रिभूवन नेपाः त्वःताः भारतय् वंबले वय्कः नं लिसें वंगु खः ।
अझ कटकबहादुर नकःमिया काय् नाति नकःमि ला राजदरबारय् भ्वय् ङ्यायेका राणात फुक्क सिधयेकेगु ग्वसाःग्वःगु खः । तर व योजना असफल जूगुलिं वयकःयात न जेलय् तल ।अथे हे पुनःप्रजातन्त्र बहालि यायेगु लागि २०४६ सालया जनआन्दोलनय् यल (ललितपुर) याम्ह श्री सानुलाल नकःमि शहिद जूगु दु ।
थथे हे सिन्धुपाल्चोक निवासि श्री बाबुराम नकःमि पुनःप्रजातन्त्र बहालिया लागी संगठन व आन्दोलनय् समेत ब्वति कयाः तःदँतक जेलय् च्वनाः लिपा राष्ट्रिय सभाया सांसदतक नं जूगु दु ।अथेहे २०१७ सालनिसें थांैतक प्रजातन्त्र पूनः स्थापनाया निम्ति नेपालभाषा ख्यलय् आन्दोलित जुया दीपि साहित्यकारपिं मध्ये वरिष्ठ हास्यव्यंग्य कवि एवं निर्देशक श्रीकृष्ण ‘अणु’ नकःमि व रामशेखर नकःमि थें जापिं नकःमिपिनिगु योगदान गुलि दु धैगु खँ सकसिनं सिउगु हे खँ खः ।
आः नं मेमेपिं यक्वहे नकःमित राजनीतिइ सहभागी जुयाच्वंगु खनेदु च्वमि थःहे नं नेपाली कांग्रेसया महाधिवेशन प्रतिनिधि जुयाच्वंगु दु । अथेहे मेमेपिं नकःमित नं विभिन्न पार्टिइ संलग्न जुयाः ब्वति कयाच्वंगु दु । थुकथं राजनीति ख्यलय् नकःमित न्हापांनिसें हे न्ह्यःनेलानाच्वंगु दु ।
७. मेगु जातिनापं अन्तर सम्बन्ध :-
नकःमि धाये सातं ज्या बिइपिं ज्यापुतलिसें पेशागत सम्बन्ध दइगु ला स्वाभाविक हे जुल । आ नकःमितय्गु संस्कृति व संस्कारलिसे कर्मकाण्डयागु ज्या यायेत बज्राचार्य (गुभाजु) नापंला सम्बन्ध दइगु जुल । अले मेमेगु पुजा जुइबलय् गथेकि सप्ताहा व सत्यनारायणयागु पुजा याइबलय् ब्राह्मणतय् नापं नं सम्बन्ध तया वयाच्वंपि नं मदुगु मखु ।
८. सामाजिक परिवर्तन :-
दकलय् न्हापां ला अन्तरजातीय बिवाह जुया वयाच्वंगुलि सामाजिक परिवर्तन जुयावयाच्वंगु खनेदु । धाथें हे धायेगु खःसा मेगु ला छु खँ नेवाःतय्गु भ्वय्निसें हें परिवर्तन जूगु खनेदु । थ्व छगू दुःखयागु खँ खः । विदेशी विद्वानतय्सं नेवाःयागु भ्वय्यात कया यक्व बांलाक्क च्वयातःगु खनेदु । आः अज्यागु भ्वय् सफुतिइ जक खनेदु । लप्ते भ्वय्यागु चलन हे मदये धुंकल । थज्यागु भ्वय् गुथिइ जक बाकि दनिला धै थें च्वं । मनूतय्के दां यक्व दये धुंकल । अय् जुयाः न्हापायागु चलनकथं मयासें यक्व यक्व अपो यानाः व्यवहार यानावयाच्वन । न्हापायागु चलनअनुसार बछिं मयाक परिवर्तन जुइ धुंकूगु खनेदु । थ्व फुक्क ई व विदेशी संस्कार द्वाहां वःगु खः अप्वःयानाः थ्व पर्यटक प्रबेशं यानाः जूगु प्रभाव नं खः । झीसं थ्व परिवर्तन रोकय् याये धाःसां यायेमफैगु जुइधुंकल ला धकाः शंका हे वं । अय्जूगुलिं स्यलागु, बलागु व मदयकं मगागु संस्कार जक क्वातुक ज्वनाः मेगु खँयात त्वःताः छ्वयेमाः ।
९. अन्य :-
प्रजातन्त्र पलिस्था जुसेंलि नकःमि संघ वि.सं. २०४७ साल मंसिर २९ गते दर्ता जुल । ख ला थ्व समाजयागु संघ २०१४ सालपाखे हे स्वने धुंकूगु नं खः । तर, छुं कारणबस गति काये मफयाच्वंगु जक खः । आः वयाः थ्व वैधानिककथं दर्ता जूगु दु । थ्व संघ दर्ता जुइधुंकाः २०५६ सालय् छगू गोष्ठी नं जुल । व गोष्ठीं थ्व समाजया संस्कार व कर्मकाण्ड विषयसं सहलह जुल । अथेहे संघयागु ग्वसालय् २०५६ सालय् दकले न्हापां संघपाखें “लुमन्ति” धैगु पत्रिका प्रकाशित जूगु खः । अले वि.सं. २०५९ सालय् “नकर्मी नालीवेली” धैगु सफू प्रकाशित जूगु खः ।
१०. लिखँ :-
नेवाः जाति दुने मेपिं स्वयाः नकःमि जाति शिक्षा, आर्थिक व राजनीतिक रूपं तसकं न्ह्यःने लाःगु खनेदु । वि.सं.२०१४ सालंनिसें हे थ्व जाती, थःगु समाज, धर्म व संस्कृतिया बारे च्यूताः तयाः थःगु धर्म संस्कृतिया सम्बद्र्धन, प्रबद्र्धन, व संरक्षणया लँपु ज्वनाः न्ह्याःवयाच्वंगु खनेदु ।
सन्दर्भ ग्रन्थ व पत्रपत्रिका(१) हिन्दु जातिका उठान और पतन रजनिकान्त शास्त्री १९४४
(२) हाम्रो समाजको एक अध्ययन जनकलाल शर्मा २०३९
(३) जयस्थिति मल्लको सुधार चन्द्र विक्रम बुढाथाकी २०३८
(४) नेपाल र यसका निवासी शरद चन्द्र शर्मा २०४५
(५) जाति भास्कर ज्वाला प्रसाद मिश्र २०५०
(६) नेपाल जनसंख्या प्रतिवेदन २०५७ जनसंख्या तथा वातावरण मन्त्रालय
(७) स्वयम्भू महाचैत्य हेमराज शाक्य
(८) नेवाः सस्कार संस्कृतिया ताःचा रत्नकाजी वज्राचार्य
(९) नेपालको संस्कृति दिग्दर्शन लिलाभक्त मुनंकर्मी
(१०) नकर्मी नालीवेली डिल्लीराम नकर्मी २०५९
(११) २०५५ साल फागुण २० गते डा. टण्डन
कान्तिपुर दैनिक
१२. बुद्धकालीन राजनीति, भाग १–३, भिक्षु अमृतानन्द