धर्म व संस्कारया विश्लेषण
– प्रा.डा.बज्रमुनि वज्राचार्य
धर्म छुखः?
झीसं द्यः पूजा याय्गु, तीर्थ यात्रा याय्गु, पूजा, भक्ति, उपासना, संस्कृति, संस्कार, होम आदि याय्गुयात धर्मकथं म्हसीकाच्वना । सामान्य मनूयात धर्म छु खः धकाः न्यनेवलय बीगु लिसः थ्व हे ख: । घर्मया परिभाषा मालावनेगु इलय प्रत्येक मनूयाके थःथ:गु परिभाषा दु । न्ह्याम्हसिनं न्ह्यागु हे परिभाषा ब्यूसां अन्तय् वनाः सत्यता म्हसीकेगु ज्ञान हे धर्म खः घैगु स्पष्ट जुइ ।
संसारया मनू निगू दर्शनपाखें निर्देशित जुयाच्वंगु दु – आध्यात्मिक व भौतिक दर्शन । जीवन-जगत् व्रम्हाण्डया सृष्टिकर्ता दु धाइपिं व मदु धाइपिं वा प्रकृतिया कारणं जीवया सृष्टि जुल, चेतना दयावल घाइपिं व चेतना दुपिन्संपृथ्वी सृष्टि यात धाइपिं याना: निगू दर्शन दु । थ्व निगू दर्शनया दुने ल्वापु आ: नं दनि लिपा नं दइ।
जीवया सृष्टि जुइधुंका: मानव विकासक्रमया झ्वलय मनूयाके चेतना अप्वयावयवं छगू हे थासय् च्वनाः कृषि याना: नयसल, पशुपालन याय्सल, अन्न भण्डार याना: लिपायात संग्रह यायेसल तर नं प्रकृतिया रहस्ययात धा:सा सीकेफुगु क्षमताया विकास मजूनि । उगु इलय् मनूतय्सं वाफय् वइ्गु, भुखाय् ब्वइगु, चल: वइगु, खुसिवा: वइगु, सिमा क्व:दलीगु थें जाःगु प्रकृतिया स्वभावया ज्ञान मदु । उजाःगुपाखेँ भय व त्रास ब्वलनाच्वनीगु कारणं उजागु प्रकृतिया शक्तिपाखें मुक्त जुइगु लागि भक्ति, प्रार्थना, उपासना यायगु प्रचलन खनेदत । प्रकृतिया उजाःगु ग्यानापुगु रहस्यमय शक्तियात हे ईश्वरया नामकरण यात ।
प्रकृतिया शक्तियात सु नं मनूतयसं पनेमफु, उजा:गु शक्तिपाखेँ मुक्त जुइमफु । केवल व हे प्रकृतिया स्वभाव वा नियमयात पालना याना: च्वनेगु बाहेक । थ्व हे प्रकृतिया स्वभावयात स्वया: मनूतयसं थःगु आचरण, स्वभाव-व्यवहार दय्कल, प्रकृतिनाप सन्तुलन जुइगु कुत: यात । प्रकृतिया स्वभाववा नियमय् गाथे खन व हे कथं थ:गु जीवनयात नं ढाले यानायंकल । प्रकृतिया स्वभाव अनुरूप मनूतय्सं दयक्गु स्वभाव, व्यवहार, आचरण हे धर्म खः । धर्म धैगु प्रकृतिनाप सन्तुलन यायगु व्यवहार खः ।
धर्म बस्तु धारण याइगु स्वभाव ख: । झीसं गुलि नं वस्तु खनाच्वना, उगु वस्तु थ:थःगु स्वभाव घारण यानातःगु दु । मिया स्वभाव पुइगु, चाया स्वभाव बुइगु, ल:या स्वभाव पा:लूथाय न्ह्यायगु, फयया स्वभाव स्पर्श यायगु खः । यदि थुगु वस्तुतय्सं थथे थःके च्वंगु गुणयात धारण मयात घा:सा धर्मकथं (१३५) ज्या मयागु वा अधर्म जुइ । उगु वस्तुया नामाकरण हे मेगु जुइ । उकि धर्म वस्तुया स्वभाव, गुण, उतरदायित्व, कर्तव्य, अनुशासन ख: । उगु हे वस्तुया स्वभावयात बालाक थुइका: जीवनयात न्हाकेफुम्ह वा पदार्थया स्वभावसम्बन्धि यथार्थ ज्ञान दुम्ह मनू जीवनय् डर, खास, भय, रोग, राग, मोह, घमण्ड, अहंकार मदयक आनन्द म्वायफै । अन्तिम सत्य मृत्युतक आनन्द म्वायगु लंपु हे धर्म ख: । उजागु लँपु वा जीव व जगतसम्बन्धी ययार्थ ज्ञान हे धर्म खः । पदार्थ वा प्रकृतिया सत्य ज्ञान मदयेवं दुख जुइ, आनन्द म्वायफैमखु । सत्य छगू हे जक जुइ् । गबले असत्ययात सत्य खनीगु मिथ्या वा भ्रम सत्यया कारण हे दुख जुइ । सत्य निगूकथंया दु – व्यावहारिक सत्य व परमार्थ सत्य । परमार्थ सत्य अन्तिम सत्य ख:सा, व्यावहारिक सत्य मिथ्या सत्य ख:। मनूतयगु पंचइन्द्रीय खंगु, महसूस यागु सत्य व्यावहारिक सत्य जक नं जुइफु । पूर्वं लुइगु सूर्ययात स्वया: मनूतयसं पूर्वं सूर्य लुइ घाइ । खनीगु ला अथे है ख:।
यवार्थ सत्ययात कम मनूतयसं जक हे म्हसीयाच्वनी । उकिया लागि नं सत्य ज्ञानया आवश्यक जु । वहे कारणं ग्यालिलियों सजाँय फयमाल । वास्तविक यवार्थ ला सूर्य पृथ्वीयात चाःहिलीगु मखुसे पृथ्वीं सूर्ययात चाहिलीगु ख: । थुजा:गु सत्य ज्ञान ब्रम्हाण्डया गर्भगृहय अल्याख ख: । उकीमध्ये चेतनशील प्राणीपिं म्वायत अपुइगु छुनं सिदान्त प्रतिपादन जुल । गुगु सिद्धान्तयात नं धर्मया रूप विल ।
प्रकृति वा पदार्थया स्वभाव न्यंकलं छगू है जुइमखु । लः, मि, फय्, चा, वातावरणीय अवस्था, परिस्थिति स्वभाव निर्धारण याइ । गनं ल तरल जु, गनं ठोस जुइ, गनं फय् जुइ, गनं ख्वाउँसे च्वनी, गनं चा छाइ, गनं नाइसे च्वनी । व हे अनुसार मनूतयसं थ:गु आचरणयात दय्की, व हे कथं म्वायगु लागि प्रकृतिनाप सन्तुलन यायगु कुत: याइ । प्रकृति अनुकुल आचरणपाखे सिर्जित कुत: वा पला: हे संस्कृति व संस्कार ख: । थुजाःगु संस्कृति व संस्कारदुने पूजा, भक्ति, उपासन, यज्ञ, होम, प्रार्थना, अनुप्ठान, अभ्यास दुथ्यानाच्वनी । उकि आ: गुलि नं मनूतयसं धर्मया नामं यानावयाच्वंगु चर्चा ख, थ्व फुक्क धर्मया अंग ख: । धर्मे समान आचरण, व्यवहार दुपि मनूतयगु पुच: छगू थासय च्वनाः म्वाय् अपुकेगु लागि प्रकृतिया स्वभावनाप थःगु जीवनयात व्यवस्थापन यानाच्वनी । गथेकि, नेपाःगाया मनूतय् कृषिनाप स्वापू तया: म्वाय अ-पुइ्गु जुगुलिं करुणामय द्य:या जात्रा यानावयाच्चन । माघ महिना चिकुइगु जुगुलिं तान्वयकेगु लागि न्हायेक कँ नयगु यानाच्वन । हिमालखण्ड चिकुइगु थाय जूगुलिं प्याखं हुलीवलय् यक्व सना: हुलाच्वन । तराई तान्व:गु थाय जुगुलिं प्याखं हुसीबलय् तसकं मसंसे हुलाच्वन आदि। प्रकृतिया स्वभावकथंया थःगु जीवन हनेगु लागि मनूतयसं प्रकृतिया नियम, अनुशासनय च्वनेमा:।
थुजाःगु स्वभावयात पुर्खापिन्सं यक्व दँतक अनुसन्धान याना: सीका-त:गु ज्ञान सामाजिक रूप॑ छ्यला: पालन याकेगु लागि दयकात:गु सामाजिक मूल्य मान्यता नं धर्म ख: । धर्मया परिभाषा तव्या जुजुंवन । विभिन्न विद्वान्पिन्सं थथःगु विवेककथं व्यास्या-विश्लेषण यात । टायलरं धर्मयात आध्यात्मिक सत्ताप्रतिया विश्वासकथं व्याख्या यात । प्रकृतिपाखे वैगु विपत जुइगु इलय थः सुरक्षित जुइगु आत्म समर्पणया भावना धका: मैक्सी मूलरं व्याख्या याःगु दु ।वज्राचार्य, २०७२ ७ । बुजाःगु व्याख्या ईया ह्यूपा: नाप ह्यूगु दु । गुलिसिन सर्वोच्च मानबीय शक्ति क्य का-गु दुसा, गुलिसिनं सीमित बुदधिपाखे असीमित बुद्धि वा ज्ञानया खोजया रूपय् काःगु दु । गुलिसिन प्रकृति व मानव जीवन संचालन व नियन्त्रणया माध्यम कं काःगु दु । धर्मया परिभाषा थुलि विस्तृत जुल, गुकियात छगू हे खँग्वलं धायत थाकुल । धर्म सत्य, ज्ञान, शक्ति, विश्वास, मूल्य, मान्यता, कर्तव्य, नैतिकता, उतरदायित्व, अनुशासन, नियम, कानून, नीति, जप, तप, पूजा, पाठ, भजन, कीर्तन, प्राथना, उपासना,(१३६) संकल्प फुक्क हे ख: । थ्व फुक्कया मू सार छगू हे खँपुं धायगु ख:सा जीवन मसीतले आनन्दपूर्वक न्ह्याकेत मा:गु आवश्यक सत्य ज्ञानया खोज हे धर्म ख: ।
सत्यज्ञान मालेगु झ्वलय् संवृत्ति वा व्यावहारिक सत्ययात परमार्थ सत्य खंकुगु कारणं विविध घर्मया जन्म जुल । छुँ नं छगू पदार्थया स्वभाव फरक थाय्, ई व परिस्थितिया कारणं फरक जुइ । उगु वस्तुयात च्वना: स्वयगु भूगोलया ल्याखं नं आकार प्रकार व स्वभावय फरक खनी । फरक खनेवं फरक, बिचाः, फरक चिन्तन ब्वलनी । फरक चिन्तन व दृष्यया कारणं आचरण फरक जु । फरक आचरणया कारणं फरक चर्चा जुइ । छगू थायया मनूतयगु बिचा: मेगु थायया नाप पाइ । छगू भूगोल खनीगु दृश्य मेगु भूगोल पाइ । दृश्य व द्रष्टापाखें दर्शनया जन्म जुइ । मानौं छगू चाःतूगु (नागबेली) लँयात तप्यंक च्वनाः स्वयबलय् चा:तूगु खनीसा, लँया जवंखवं तापाक्क च्वना: स्वयबलय् तप्यंगु खनेदइ । मरुभूमिइ बनीम्हं ल: त्वने प्वाःचाइगु इलय् पुखू वा ल: खनी, सनिलय् खिप:यात ताहा खनी । थ्व दक्व भ्रम खः ।
अथेसां वास्तविकता मथूतले व हे सत्य थें तायाच्वनी । मिखा कांपिन्स किसिया तुतियात थिया: थां, ल्वहं, सिमा धका: भ्रमय् तक्यनाच्वनी । उजा:गु अवास्तविकता, मिथ्या सत्यया उपज व्वलंगु ज्ञानपाखें हे साम्प्रदायिक धर्मया जन्म जूगु ख: । छगू लोक, पुचः, समूहपाखें प्रतिपादित सिद्धान्तया आधारय् न्ह्यानाच्वंगु आचरण, व्यवहार हे साम्प्रदायिक धर्म ख: । थाैं झीगु न्ह्यने दुगु बुद्धधर्म, शैवधर्म, शाक्तधर्म, बैष्णवधर्म, बोनधर्म, आदि फुक्क साम्प्रदायिक धर्म खः । थुगु धर्मया मूल आशय नं थ: व थसिबें परया प्राणीपिं आनन्द व सुखीपूर्वक म्वायगु व म्वाकेगु हे ख:, सत्यता मालेगु हे ख: ।
संस्कार छुख ?
प्रकृति वा व्रम्हाण्डया स्वभावनाप जीवन एकीकृत यायगुयात निर्वाण, मोक्ष, कैवत्य, मुक्तिया नां बिल । उगु अवस्थातक थ्यंकेगु लागि मनूतयसं याना: वयाच्वंगु क्रियाकलाप हे संस्कृति व संस्कार ख । संस्कार धर्मया अभिन्न खः । धार्मिक सामाजिक एकताया लागि प्रभावकारी माध्यम नं ख: । संस्कारय् छ्यलीगु प्रतीकात्मक गुह्य अर्थ मथूसा मचातय् म्हितीगु कासा बरावर जुइ । संस्कार प्रकृतिया शक्ति व मानब दथुइ तापुया ज्या यानाच्वंगु दइ । संस्कारं सिद्धान्त व अभ्यास स्यनी । उगु हे अभ्यास व सिद्धान्तपाखें मनूतयेगु शारीरिक व मानसिक शुद्धिकरण यानावी ।
संस्कारया अर्थ शुद्धिकरण, शोधन, भिंकेगु, दय्केगु ख: । थुकिया जन्म धर्मपाखे जूगु ख: । सामान्यतया संस्कारयात धार्मिक, सामाजिक व सांस्कृतिक ख्यलय् छ्यलात:गु तःगु दु । संस्कार परिस्थितिपाखें निर्दिष्ट प्रचलन, मनूतयगु जीवन-दर्शनया छगू प्रतिविम्ब, फुक्कसियां मान्य प्रचलित व्यवहारया समष्टि ख: ।खत्री, २०७१: ९) ।
मानव सभ्यताया विकासक्रमय कृषि युगधुंका: कृषिपाखें वःगु खाद्यान्नया निश्चितता दयघुंकाः मनूतय्सं थ:गु अस्तित्वयात प्रष्ट यानाः सामाजिक संरचना, संस्कार व्यवहार व धर्मया सृष्टि व विकास यात गुकि सामाजिक संस्थायात स्थायित्व बीगु ज्या जुल । सामाजिक मनूतयगु व्यवहार संस्कार व संस्कृतिइ खनेदइ । संस्कारय थुजा:गु व्यवहार कला, भाषा, धर्म पिब्वयाच्वंगु दइ । उकिं हे थौंकन्हय् पुर्खाया ख्वा:पा: स्वय्गु ख:सा, प्राचीन मनूतयगु सभ्यता म्हसीकेगु ख:सा इमिगु संस्कार व संस्कृति स्वयाः म्हसीके फइ धाःगु ख: । संस्कृति सभ्यताया मापदण्ड ख: । संस्कार पुर्खापिनिगु जीवन, सभ्यता, धर्मबारे व्याख्या याइम्ह संवाहक ख: ।
संस्कारयात धार्मिक विधि विधानया रूपय् कयातःगु दु । संस्कृत साहित्यय् संस्कारया तःगु अर्थ दु । संस्कार शिक्षा, संस्कृति, प्रशिक्षण, सौजन्य, पूर्णता, व्याकरण शुद्धि, संस्करण, परिष्करण, शोभा, आभूषण, प्रभाव, स्वरूप, स्वभाव, क्रिया, स्मरण शक्ति, स्मरणशक्तिइ लाइगु प्रभाव, शुद्धिक्रिया, धार्मिक विधिविधान, अभिषेक, विचार, भावना, घारणा, ज्याया परिणाम, ज्याया विशेषताय् छ्य:गु खनेदु । पाण्डेय, १९५७. १८)
मनूतयगु जीवनय् पिनेया तत्त्वपाखें सुख व सरल जीवन हनेत यक्व बाधा अड्चन वयाच्वनी । तर पिनेया वस्तुया शक्ति व स्वभावसम्बन्धि ज्ञान मदुगु कारणं पिनेपाखें जुइगु, अमङ्गल, अशुभ, विध्नबाधानाप प्रतीकार यायगु लागि, पिनें जुइगु अशुभ ज्यायात हस्तक्षेप यायेत शक्ति संचित यायेगु माध्यमया रूपय् संस्कारया विकास जूगु ख: । थुकथं जीवनय वइगु विघ्नबाधानाप ल्वायेत पूर्व तयारीया रूपय् संस्कार याःगु खनेदु । मानव जीवनय् गुगु अवस्थाय थःत ज्यामछिनीगु ई वयत्यनी उगु हे इलय संस्कार याःगु खनेदु ।
संसारया दक्व मनूतय् संस्कार दु । थायअनुसार संस्कार याइगु नं पा: । जीवनय् पिनेया तत्वपाखें याइगु हस्तक्षेपयात प्रतिकार यायगु माध्यम थाय परिस्थिति कथं पाइगु जुगुलिं संस्कार भूगाेल अनुसार फरक जुइगु स्वाभाविक खः । नेवा: समुदाय दुनेया संस्कार नं नेपाःया भूगोल कथं हे निर्माण जुयाच्वंगु दु । हिन्दू व बौद्ध धर्मं प्रभावित संस्कार ख:सां नेवाःतयसं ई परिस्थितिकथं थःगु हे मौलिक संस्कार दयुकातःगु दु । गथे थायकथं संस्कार पाइगु ख: ईकथं नं संस्कारय ह्यूपा: वइ । मचा छम्ह जन्म जुयाः धर्तीइ पला: तयवं पृथ्वीया लकसनाप सम्झौता, समर्पण व प्रतिकार यायेत तयार जुइमा । प्रकृति नाप ल्वायफु:सा अस्तित्वय च्वनी, मखुसा लोप जुयावनी । थ्व ला डार्विनया विकासवादी सिद्धान्त हे जुल । उगु हे सिद्धान्त अनुरूप नकतिनि बूम्ह न्हूम्ह मचायात प्रकृतिनाप सन्तुलन यायेगु लागि संस्कारया ज्या न्ह्याकी । अझला नेवाः समुदायदुने मचा गर्भय च्वंसानिसें सीधुंका:तक नं संस्कारया ज्या यानाच्वनी । थुगु संस्कारया ज्यायात स्वयबलय् स्वंगू अवधारण खनेदु – ब्यागलं जुइगु इलय, छगुलिं मेगु रूपय् हिलीगु इलय व छगूपाखें मेगुली ल्वाकज्याइगु इलय् ।
ब्यागलं जुइ्गु – मांया प्याथं पिहांवया: धर्तीइ लसकुस यायत् याइगु मचावु व्यंकीगु संस्कार व धर्ती त्वता: मेगु लोकय् वनीगु मृत्यु संस्कार व्यागलं जुइगु संस्कार ख: ।
अवस्था वा रूप हिलीगु – दुरु त्वनाच्वंम्ह मचायात मांया दुरु मगा:गु अवस्थाय, न्हूगु जीवनया लागि व्रत च्वनेगु, शिक्षा बीगु व्रतबन्ध थें जाःगु मिसातय् जूसा इही, बाह्रा संस्कार गुगु संस्कार आकार वा अवस्था हिलीगु इलय् याइ ।
समावेश- इहिपा: संस्कार छगू छेँपाखें मेगु छेँय वनाः थःगु न्हापाया अवस्थायात त्व:ता मेगु परिवार वा पुचःनाप समावेश वा ल्वाक ज्याइगु अवस्थाय संस्कारया ज्या याना: वयाच्वंगु खनेदु । जीवनसिबें न्ह्य, जीवन व जीवनधुंका: याइगु संस्कार नेपा:गालय् जात कथं नं पा: । थुजाःगुसंस्कासयात प्रभाव याइगु तत्त्वकथं उगु थायया पर्यावरण, धर्म, पेशा, अर्थतन्त्र, राजनीति, बसाइँसराइ, विदेशी प्रभाव, संचार, असुरक्षा, अविश्वास आदि खनेदु (वज्राचार्य, २०७२:१४) । संस्कार याइगु शैली शास्त्रीय प्रक्रिया जक मखु, देश, काल, परिस्थिति, कुल, परम्परा व स्थानीय रङ्ग ल्वाकज्यानाच्वंगु (१३७) दइ । संग्रौला, २०७१:४६) । संस्कारया मू विशेषता धैगु हे उगु थासय् दइगु वस्तुयात प्रतीकृया रूपय् छ्यलाः जीवन सामाजिकरण याना: लक्ष्यतक थ्यंकेगु ख: । उकिं प्रतीकात्मक वस्तुया अर्थ थुइगु हे संस्कारयात थुइगु ख: ।
नेपाःगाःया नेवाःतयसं थ:गु हे थायया स्वभावकथं धाैबजि नक:वनेगु, सिचुपालु क्यनेगु, पाःथ्याक: वनेगु, मचाबू व्यंकेगु, मचावू स्व.वनेगु, प्यूचां न्ह्याकेगु, मचा जंक्व याय्गु, यःमह्रि क्वखायकेगु, बरे छुइगु, खयदाँ तयगु, कयेतापूजा यायेगु, इहि यायेगु, बाह्रा तयगु, इहिपा: यायगु थ्वदुने नं ग्वय बीगु, लाखा बीगु, कल्यां न्ह्याक: वनेगु, ह्वंकेगु, सँ प्याकेगु, वंजला वनेगु, ख्वाः स्व.वनेगु, स्वयम्बर यायगु, जंक्व यायगु आदि यानावयाच्वंगु दु (वज्राचार्य, ११०९: ६-१) । थुजा:गु संस्कार जात व थाय्कथं अप्वः व म्हो जुइ्फु । गुलिं संस्कार न्हापा मदुगु, आ: निर्माण जूगु नं जुइफु । न्हापा दुगु आ: मदया: नं वनेफु । संस्कारया आवश्यकताकथं जन्म व मृत्यु नं जुइ । संस्कार अमर, नित्य व शाश्वत मखु ।
निष्कर्ष
संस्कार मनूतयेगु जीवन-दर्शनया प्रतिविम्ब ख: । गुगु प्रकृतिया स्वभावनाप जीवनयात सन्तुलन तयगु लागि दर्शनया आधारय च्वयात:गु शास्त्रीय नियमया आधारय देश, काल, परिस्थिति, कुल परम्परा व स्थानीय रूपरङ्ग दुथ्याका: हरेक जाति, समुदायया मनूतयसं थ:गु आवश्यकता कं थ:गु जीवनयात सरल यायगु लागि दयकात:गु सामाजिक विधि ख: । संस्कार अमर मखु, ईकथं ह्यूपा: वयाच्चनी । संस्कारय् स्थानीय वस्तुयात जीवन-दर्शन कथं प्रतीक छ्यला: त:गु दइ । उगु वस्तुया प्रतीकात्मक अर्थ हे संस्कारया मू ध्यय् खः । यदि संस्कारय् छ्यलातःगु प्रतीकया अर्थ मथुल धाःसा संस्कार मचातयगु कासा थें जुइ । अर्थ थुइके फत धा:सा संस्कार हे जाति समुदाय (मनूतयगु) म्हसीका, इतिहास व पुर्खापिनिगु सभ्यताया चिं जुइ ।
सन्दर्भ घलः
संग्रौला, खगेन्द्र (संयो.), विसं २०७१, संस्कार । जन्मदेखि मृत्यु संस्कारबारे वैज्ञानिक अवधारणा) ।
काठमाडौं : विवेक सिर्जनशील प्रकाशन प्रा.लि. ।
वञ्जाचार्य, वञ्जमुनि, विसं २०७२, नेपाःगाःया धर्म । यल: नेपालभाषा केन्द्रीय विभाग ।
वज्राचार्य, रत्नकाजी, नेस ११०९, नेवाः संस्कार संस्कृतिया ताःचा । येँ: वज्राचार्य प्रकाशन ।
खत्री, प्रेम सं, विसं २०७०, नेपालका जातीय संस्कार; खण्ड दुई । काठमाडौं: नेपाल प्रज्ञा- प्रतिष्ठान ।
पाण्डेय, राजबली, ईसं १९५७, हिन्दू संस्कार : सामाजिक तथा धार्मिक अध्ययन । बाराणसी: चौखम्बा
विद्याभवन ।
