द्योला

द्योला जाति

म्हसीका

          प्रसिद्ध राजनीतिज्ञ चाणक्य यागु सफुलिइ च्वयातःकथं किराँतीतय्सं न्हय्सः दँ (७०० वर्ष) तक राज्य संचालन याःगु सिइदु । वयां लिपा भारतं वःपिं लिच्छवितय्सं नेपालय् आक्रमण याःबले किराँततय्सं थःगु राज्य बचय् यायेया लागिं थःगु शक्ति प्रदर्शन यात । वहे इलय् नेपाःया दक्कले पुलांपिं आदिवासि जनजाति द्योलातय्सं नं थःगु राज्य रक्षाया यायेत तसकं ल्वात । अले किराँत राज्य बुयेवं गुलिखे द्योलातय्त स्यानाबिल धयातःगु दु । म्हो जक द्योलातय्सं म्वायेया लागिं आत्मसमर्पण यात धैगु धापू दु । धयां जक मज्यू प्रमाणित यायेमाः धाइपिं नं दु ।
           नेपाः देया विभिन्न नेवाः जातमध्ये द्योलात नं छगू खः । देया विभिन्न थासय् अर्थात् गन–गन नेवाःत दु अन–अन द्योलात नं दु, जस्तै ख्वप, मध्यपुर थिमि, यें, साँको, खास्ती, फंपि, किपू, यल, पनौती, नाला, पाँचखाल, दोलखा, चितलाङ्ग, पालुङ्ग, टिस्टुङ्ग, त्रिशूली, पोखरा, बुटवल, पाल्पा, भैरहवा, चितवन, मकवानपुर, हेटौंडा, धरान आदि ।
       द्योलात खुसिसिथे व देशंपिने छाय् लात धकाः विभिन्न विद्वानपिंसं याःगु अध्ययनकथं भारतं वःपिं प्रथम लिच्छवितय्सं आक्रमण यानाः किराँतीतय्त बुकेवं द्योलात किरात पक्ष लिना ल्वागुुलिं द्योलातेत स्यात व बाकिदुपिं आत्मसमर्पणयापिन्त देसंपिने व खुसिसिथय् तयेगु अले सुनानं आक्रमण यात धाःसा न्हापालाक थुमित छ्यलेगु तातुनाः देसंपिने व खुसि सिथय् तःगु खँ सिई दु ।
          विभिन्न राज्यकालय् मेमेगु जातियात बुँबाली बियातःसा द्योलातय्त बिइमज्यू धयाः छुं हे जग्गा जमिन बियातगु खनेमदु । अथेहे जुया द्योला जातित हरेक पक्षय् लिउने लागु खःला धइगु धापू दु, थ्व यथार्थ नं खः । अथेहे छुं हे आय आर्जन मदया थ्व समाज न्ह्याबलें लिउने लागु खः । अथेजूगुलिं द्योलात छुं हे आय आर्जन मदयाः असंगठित जुयाच्वंपिं द्योला समुदाययात छथाय्तय्गु उद्देश्य ज्वनाः नेपाल सम्बत् ११२० (विक्रम सम्बत २०५७, इ.सं.२०००) स द्योला समाज संघ स्थापना जूगु खः । आः द्योला समाज दुने यायेमाःगु धर्मकर्म, रीतिरिवाज, कर्तव्ययात यथास्थितिइ तयातयेगुया लागि स्वनिगः व स्वनिगःपिने यक्को लागाय् च्वना च्वंपिं द्योलातय्गु रीतिरिवाज फयां फक्व न्ह्यब्वयेत कुतः याये ।
          नेपाःया इतिहासय् द्योलात गब्लेनिसें वल धकाः आतक क्वःछिनाः धायेमफुनिसां तबि नं गनं द्योला हे (नेपाःया बासिन्दा जक खःला) नेपाःया आदिवासि जक खःला धकाः न्ह्यसः ब्वलनेफु । मानवशास्त्रीय दृष्टिकोणं दकले न्हापांया आदिवासित खुसि वा लःया जःखः च्वनि धइगु धापूया आधारय् थौंया वर्तमान स्थितिइ द्योलातय् दकले पुलांपिं नेवाःत मध्य छथ्वः खः धकाः नालेछिं । छाय्धाःसा आपालं द्योतय्गु जिम्मा कयाः द्यो पाःच्वनिपिं व बँ पुइपिन्त धायेगु याना वयाच्वंगु नेवाः समाजय् धयातःगु (नगेन्द्र शर्मा) कथं खनेदु ।
द्योला जातियागु थःगु ज्या द्योपाः च्वनेगु, धकि, पिचा, लिमिचा व कलालि, खःमू थायेगु, च्वाफि दयेकेगु, द्योयात मदयेक मगाःगु आवश्यक ज्वलंत देयेकेगु ज्या यायेगु, झारफुक वैद्य ज्या यायेगु, झाक्री च्वनेगु, न्या लायगु, बँ पुइगु, फा लहिइगु, हँय् लहिइगु, खा लहिइगु खः ।

.

सामाजिक संस्कार

धौबजि नकः वनीगु :-

 थः म्ह्याय्मचाया प्वाथय् दुगु न्हय्लादुने थःछेँ थःथितिपिंसं मचा बुइम्हसित धौबजि नकः वने माःगु चलन दु । धौबजि नकः वनिबलय् धौ, बजिया नापं–नापं म्ह्याय्मचा छेँ जःपिं फुकंसित गाक्क खेँ, वः, ला नापं–नापं प्यता घासा दयेकाः अन्तिइ एय्लाः, स्वंमाय् थ्वँ, मरि धौ ज्वलं ज्वनाः प्वाथय् दुम्ह म्ह्याय्मचाया मां, निनि, तताजु, आवश्यक अनुसारं धौबजि नकःवनिइगु चलन दु । धौबजि नके धुंका न्हय्लानिसें झिलाया दुने म्ह्याय्मचां अजिया लिधंसाय् मचा बुइकिइ । थौंकन्हय् अस्पतालय् मचा बुइकिइगु चलन दु ।

मचाबु ब्यंके :-

 म्ह्याय्मचा, काय्मचा जूसां मचा बुइ्सातकिं सु लाया सुइ तयेमाः । निन्हु वा प्यन्हु दयेकाः मचाबू ब्यंकेगु, मचाबू ब्यंकेबले अजिं मचा बूम्हयात लाका तःगु सु बूखुन्हु छकः अजिं पिचाय् तयाः छ्वासय् वांछ्वये यंकिइ । अले सु वांछ्वया वये धुंकाः पिचायात सुनानं मथिइथाय् हाचां मगाइथाय् यखाइ अले मचा बूम्ह म्ह्याय्मचां पिचाय् थःगु दुरु छानाः तिनि मचायात दुरु त्वंकिइगु चलन दु । मचा बू ब्यंकिइ खुन्हु अजिया सुथय् न्हापां म्वः ल्हुयाः छ्वासय् सु वांछ्वय् यंकिइ । वया लिपा मचायात म्वः ल्हुकाः सूर्य नारायणयात पुजा यानाः फाचा स्यानाः फायागु थुना मूसी माने यानाः स्वब्व भ्वय् लांपिचा प्यमुना सुल्तां दाना प्यमुना प्यनं दाना तयाः भ्वय् छुयेमाः । भ्वजय् प्यता घासा तये मज्युु । मूसी दुगु भ्वय् छ्वासय् द्योयात तये यंकिइ, निब्व अजियागु भाग तयेमाःगु, अजियात तँ चाय्का भ्वय् नके मज्यूगु चलन दु, व बहनी जा थुयाः नकाः भ्वय् ज्वलं थें तुं नकाः दक्षिणा बिया अजियात छेँथेक तःवनेमाःगु चलन दु ।

न्हाय्पं प्वाः खंकेगु :-

थःम्ह मचायात सुयागुं नं मिखा मवनेमा धकाः खुन्खुता यायेमा धया न्हाय्पं प्वाः खंकेगु चलन दु । मिजं मचायात च्वय् छप्वाः व मिसा मचायात क्वय् निप्वाः खंकेगु चलन दु ।

थःछेँ मचाबू लहिकः वने :–

मचा बूगु लछि लिपा थःछेँपाखें म्ह्याय्मचायात लहिकेत काःवइ । थःछेँ लहिकःवःम्ह म्ह्याय्मचा लछितक थःछेँ हे च्वनाच्वनिगु व्यवस्था जुइ । थःछेँ खलःपाखें फयां फक्व थःम्ह म्ह्याय्मचा बलाकेमाः धकाः साः भिंगु नकेगु चलन दु ।

मचा जंको :-

मचा जंको यायेबलय् पिगंद्यो, गणेद्यो व जःखः च्वंपिं द्योयात पुजा यायेमाः । मिसाया थःछेँ पाजु खलःत अनिवार्य रूपं वये हे माः । मचायात जा नकेत खीर दयेकेगुया लागिं माःगु ज्वलं जाकि, दुरु व मेगुु, अले फुपिंसं मचायात वसः थःछेँपाखें न्हाय्पनय् लुँया तिसा मिजं मचा जूसा, मिसा मचा जूसां न्हाय्पनय् लुँयागु तिसा वहःयागु कलि बिइमाःगु अले निनिं न्हापां पुजा यानाः पाजुं पुजा यानाः तिनि वहःयागु ध्यबा वा वहःयागु चम्चां खीर चिपं थिके माःगु चलन दु, मां–अबु सकसिनं पुजा यानाः मचा जंको सिधेका छ्वइ ।

कय्ता पुजा :-

आर्थिक अवस्था अनुसारं कय्ता पुजा बैदिक पद्धतिकथं नासःद्यो व गोरखनाथयात म्येय् स्यानाः पुजा याइ । बैदिक तन्त्र पद्धति कथं कय्ता पुजा याइबले गणेद्योयात न्हापां पुजा याइ । पाजुं आङ्गसा दयेक सँ खाकेगु व निनिं सँ फयेगु यानाः पाजुं सँ खाके न्ह्यो कय्ता बिइम्ह मचायात पुजा यानाः लुँरां वहरां व सिजःयागु ध्यबा तयाः ख्वचां सँ खाकेगु याइ अले मचायात निनिं बुयाः खुसिइ यंकाः म्वः ल्हुकाः जक जःखः च्वंपिं द्यो दर्शन याकेत छेँय् हइ । छेँय् हयाः म्हासुगु रङ्गया कापःया धोती चिका मृगया छेंगू ल्हातय् धनुष बाण ज्वंकाः ग्वा लप्ते न्हय्पाः तयाः लप्ते द्योने सिजःयागु ध्यबा उकियागु द्योने ग्वय् तयाः न्हय्पलाः छिका बनबास छ्वइ । बनबास छ्वये न्ह्यो छेँया बाज्या–बज्ये, मां–बा, थःथिति सकसिनं भिक्षा दान बिया पित छ्वइ । अले पाजुं ज्वना हया सगं बिया मचायात फेत्ता चिइका कय्ता चिइका दुगु द्योयाथाय् यंकाः दुगु द्योयात दुगु स्यानाः पुजा यानाः थःगु रितिरिवाज संस्कारयागु कय्ता पुजा याइ । अथेहे कय्ता पुजा छन्हुन्ह्यो नासः द्यो व गोरखनाथयात हे मेय् स्यानाः पुजा यानाः सह्राद्ध यानाः पितृतय्त न्हापलाक नकेमाःगु चलन दु । आर्थिक सम्पन्नपिंसं पञ्चबलि नं याइगु चलन दु । आर्थिक अवस्था मगाःपिंसं बोस्खाकेगु जक नं चलन दु ।

इहि :-

मचाबलय् इहि व बाह्र्रा तये म्वाः । इहि व बाह्रा छाय् छु खँय् तयामतः थुकियागु सत्य तथ्य मलूनि । तर, उकियागु दुवाला स्वयेबले गरिव दुःख जुया यानाः मतःगु जइफुु ।

इहिपा :- 

द्योलातय्गु इहिपायात १) ययेका, २) फ्वनां व ३) साला सुलिं विवाह यानाः स्वंगूकथं वर्गीकरण यायेफु । मिसा व मिजं निम्हसिया यःत्यः जुल धायेवं पाय्छि कथं येयेका इहिपा याइ । ययेकाः जूगु इहिपा संस्कार कथं मजुइनं यः । तर फ्वनाः जुइगु इहिपा निगु परिवारया छगू हे संस्कारय् हे जुइमाःगु कारणं यानाः छुं संस्कारगत परम्परा व नियमकथं जुइ । संस्कारगत जुइगु इहिपाय् न्हापालाक लाखा व भ्वय्या खँ क्वछिइ ।
मिजंपाखें मिसाया छेँय् लमि नापं थःथितिपिं छ्वयाः मिसाया निंतिं गबले खः गबले लाखा हयेगु धकाः न्यनी । लाखा छगू प्रकारया छुचुं व चिनिया चास्नी तयाः दयेका तःगु धर्म चक्त मह्रि हयेगु खः । तिसा वसः, बाजं गुलि गथे यानाः हयेगु धकाः सहलह यायेत वनिइगु चलन दु ।
खँ क्वःछ्यूबलय् जूगु प्रतिबद्धताकथं लाखा (मनू स्वया), तिसा वसः न्हापा न्हापा जूसा हाकुगु पतासी, पुन्टुगा थौंकन्हय् दोपत्ता पर्सि, दोसल्ला गा, सँछिका, चुरी, सिन्दूर, पूमाः, मरिचरि, धौ, बजि, ला, थिति स्वया ग्वय्, अन्तिइ एय्लाः, स्वंमाय् थ्वँ, खेँ, सगं ज्वनाः वनेमाःगु परम्परा दु । न्हापा न्हापा जूसा दालाय् तयाः क्वबुइका लाखा यंकेगुु चलन दु धाःसा थौंकन्हय् गाडीइ तयाः मिजंया पाखें माँ, अबु व लमि वनेमाःगु चलन दु । मिजंया पाखें सगं बिया सिन्चा छायेका तिसा वसः लःल्हाना लिहां वइ । लाखा कायेधुंकुपिं मिसा मिजं इहिपा याये धुंकगु सरह जुइगु कारणं यानाः लाखा कायेधुंका मिजं पाखें यायेमा धैगु चलन दु ।

मू इहिपा :-

भौमचा काःवनेबले न्हापा न्हापा जूसा दोली थौंकन्हय् समाः यानातःगु गाडी दुने मैपु, सुरुवा, कोट, तपुली पुना तःम्ह, तर आः धाःसा कोट, पाइन्ट, ताइ चिना, तपुली पुना तःम्ह मिजं (भाजु) तयाः न्ह्यो न्ह्यो बासुरी बैण्ड बाज पुइका न्ह्याकी । मिसा काःवने न्ह्यो सुकुण्डा मिजंया पाजुं च्याकावनी । वया लिपा मैनबत्ती, मैनबत्तीया न्ह्यो ट्याक्सी, ल्यूने जुइपिं जन्ततय्त मिजं पाखें सिन्हः तिका खेँ सगं बियाः साइत यानाः न्ह्याकी । जब मिजंया जन्त मिसाया छेँ थ्यनिइ, लँ स्वयाच्वंपिं मिसापाखें जन्तीयात लसकुस यानाः भौमचायागु छेँ थ्यंका मिजंया मांअबु, निनि, पाजु, स्याःन्याःपिं थःथिति फुक्कं लगायत गुम्ह, झिंछम्ह, झिंस्वम्ह बिजोर यानाः दुकायेमाःगु संस्कृति दुु । थःथितिपिन्त मिजं नापं तयाः कोठाय् पाहाँ याकिइ । इहिपा याः वने न्ह्यो हे मिजंयागु छेँय् लः जायेक दुगु घलय् दछिना छाना वने माःगु, कोठाय् पाहाँ याः तले बाजं थानाहे च्वनीसा मेपिं जन्ति वःपिं सकसितं ग्वाः, ग्वय् बिया अय्लाः त्वंकाः पालं याकी । वया लिपा स्वयम्बरयागु ज्याझ्वः शुरु याइ । आवश्यक कथं पुजा–आजा यानाः ज्याझ्वः क्वचायेकी । मिजंपाखें जन्ति वःपिन्त भ्वय् नका लसकुस याइ ।

नेवाः भ्वय् ज्वलं :-

मिसा मिजं नापं छपाः लप्तय् तयाः चिपंथिका थाय्भ्व नकेमाःगु व भ्वय् छ्वासय् वांछ्वयेमाःगु चलन दु । थाय्भ्वय्यात मदयेक मगाःगु चिज खेँ छगः, न्या छम्ह, ग्वाः ग्वय्, मसला प्वः, मह्रिचह्रि सहित आवश्यक मेमेगु सामानत । अथेहे सगं बिया बिजोर जुया लसकुस यानाः दुहां वःपिं मध्ये बाहेक बाँकिपिन्त मिजं पाखें भ्वय् नकेमाःगु चलन दु । स्वयम्बर ब्याहालय् छेँ गच्छेकथं कोसः तयाः बिइमाःगु चलन दु )

भ्वय्या परिकार :-  १) म्येया ला, २) बजि, ३) कय्गू, ४) चना, ५) भुति, ६) मुस्या, ७) लैं अचार, ८) आलु, ९) पाउँ क्वा, १०) वाउँचा, ११) काउली, १२) छोय्ला, १३) तःखा, १४) सन्या खा, १५) धौ, १६) अय्लाः, १७) थ्वँ, १८) मरि चरि, अले सिसापुसाय् लैं, कय्गु, फलफुल, मसलाय् ग्वय्, लवं, सुकुमेल, चुरोट ।

भौमचा पित बिइगु :-

समाः यानातःम्ह भौमचाया थाय् नापं मिजं तयाः थाय्भु नका म्ह्याय्मचा पित बिइ । पाजु जुइम्हसिनं मिसामचायात लुकुं छिना, त्वाबायापिं जःलाखःलापिन्सं लँ पंकाः पित बिइ । ट्याक्सीयात स्वकः मिसा व मिजं निम्हेसिनं चाहीके धुंकाः काय्भाजु व भौमचा दुने तयाः मिजंया अबुं दूफांगा फायेके धुंकाः ट्याक्सी न्ह्याकी । गणेद्यो व नासद्योयाथाय् पाय्छि थासय् च्वनाः मिजं व मिसाया अबु, अबु व लमि नापं च्वनाः लँखँ ल्हायेगु चलन दु । खँ ल्हाइबलय् मिसाया अबुं जिमि म्ह्याय्मचा छिकपिनिम्ह भौमचा जुइधुंकल, म्ह्याय्नं छुं द्वं विद्वं याःसा म्ह्याय् भाःपिया क्षमा यानादिसँ, स्याःसा पाप, लह्युसा पुण्य धकाः खँ पुवंकी । अले मिजंया अबुं भौमचा धैम्हनं म्ह्याय्मचा हे खः, मसःगु मस्यूगु ज्या स्यने, छुं गल्ती ज्या जूवंसा सुधार यायेगु जुइ, छुं पीर धन्दा कैदीम्वाः, बिदा बियादिसँं धकाः बिदा फ्वनिइ । लँखँ ल्हायेबले ल्हातय् मिप्वाः च्याकातइ, उकिया अर्थ खः प्रतिज्ञा । थुकथं खँ ल्हाये सिधयेकाः मिप्वाः बँय् तयाः निखलकं बिदा जुइ ।

छेँय् भौमचा दुकाय्गु विधि :-

झःझः धायेका समाः यानातःगु छेँ लुखाया जवंखवंय् लः जायेकातःगु घः लुखाय् जवय् खवय् तयाः तइगु घःया द्यःने धौ छगःछगः तयाः अबिर ह्वलातइ । भौमचा व काय्मचायात छेँ दुकायेन्ह्यो माजुम्हेसिनं स्वाँ, सिन्हः, ताय्, स्वांचा वा तयाः पुजा यानाः ताय्स्वाँ वा पाठीं लुकाः पाठी व ताःचा प्वाँय् ज्वंका भौमचायात ताःचा प्वाँय् ज्वंका लसकुस यानाः माजु जुइम्हसिनं छेँ दुकाइगु परम्परा दु । छेँ दुतयंका लिपा मिजंयागु छेँय् नं चिपं थिइका थाय्भ्वय् नकाः थाय्भ्वय् छ्वासय् वांछ्रवये यंकी । वहे इलय् थःथितिपाखें ग्वय् कायेकाः भौमचा म्हसीकेगु व भ्वय् नकेगु ज्या जुइ । म्ह्याय्मचायात जिलाजं नापं प्यन्हु खुन्हु थःछेँ ससलय् ब्वनाः दुचायेकेगु ज्या जुइ । उकियात हे ख्वाःस्व वनेगु नं धाइ ।

वञ्जला वनेगु :-

तःधंका याःगु इहिपाया पेन्हृु लिपा कुलद्यो म्हसीकेगु परम्पराकथं मिजंपाखें न्ह्याइपुसे च्वंका थःथितिपिं फुकंसितं सःताः द्योयाथाय् पिकनिकथें यानाः भौमचा नापं वनेगु परम्परा यात वञ्जला वनेगु धाइ । थुकियात चतुथी धया मवंसें मज्यूगु खः । द्यो धाःसा गणेद्योयाथाय् हे वनेमाःगु फुकंसियागु परम्परा दु ।

बुढा जन्को :-

नेवाःतय्सं बुढा बुढीया उमेर न्हय् न्हय्दँ, न्हय्ला व न्हय्न्हु क्यनिबलय् न्हापां बुढा जन्को याइ । लिपा चय् च्यादँ च्याला व च्यान्हु क्यंखुन्हु व लिपा गुइ गुदँ गुला व गुन्हु दइबलय् स्वक्वःगु जन्को याइगु परम्परा दु । दकले न्हापां जन्को याइबलय् खतय् तयाः दे चाहिकीसा निक्वःगु पालाय् रथय् तयाः दे चाहिकिइ, स्वक्वःगु जन्कोबलय् झ्यालं पितबिया खतय् तयाः दे चाहिकिइगु परम्परा दु । जन्को यायेमा धया याइ तर कम मनुखं जक याइगु खनेदु । जन्को यायेधुंकुपिं बुढाबुढीत द्यो समान जुइगुलिं इमिसं धाःगु खँ कातय् याये मज्यु धैगु संस्कारगत मान्यता दु ।

सिज्या :-

मेपिं नेवाःतय् थें हे द्योलातय् नं सिज्या न्ह्याकेत सीगुठी, सनागुठि दयेकातःगु दु । नेवाः सी संस्कार नाप द्योलातय् छुं छुं पाःसां समस्तिगत रूपं उप्पो मिले जू ।

सौ बँय् तयेगु :-

मनू सिइन्ह्यो अन्त्य अवस्थाय् सौ बँ इलाः छेलिइ क्वत हयेगु, सौ बँय् तयेगु चलन दु । प्राणवायु पिहाँ वनेन्ह्यो पवित्रगु खुसिकुण्ड सतिक दःसा घातय् हे मखुसा छगू तःपागु भुइ लः तयाः तुती थुनातइ । थथे तःगु अर्घजलय् तयेगु धाइ । ल्हातय् जाकि बजि छुचुं छम्हु छम्हु ज्वंकेमाः । मनू सित धैगु निश्चित जुल कि सिइम्हेसिया नुगः हानं लिहां मवयेमा धकाः अर्धजल वांछ्वया सिइम्हेसिया तुतिइ व छेँलय् जवंखवं प्यप्वाः मत च्याकाः छातिइ छपु चुपी तयातइ ।

थलाय् कोलाय् :- 

सिथं यंके न्ह्यो सी गुठिया गुठियारतय्सं सीम्ह मनू तयाः यंकेगु कूता पंयागु खत दयेका बालांगु खुसिया लखं सिइम्हेसित ख्वाः सिकेगु, लुसि ध्यंकेगु, म्ह गेकेगु, भुइ सिन्हः म्होसतय् इका समाः याकेगु, तुयूगु व म्हासुगु सिइफांगां त्वपुइकेगु ज्या जुइ । सनाः वने न्ह्यो स्वां सिन्हः चानचुन पुलांगु ध्यबा छानाः पिताम्बर पुइकेगुयात थलाय् कोलाय् धैगु खः । अले म्ह्याय्मस्त स्वम्ह, न्याम्ह, न्हय्म्ह, गुम्ह, झिन्छम्ह अथे यानाः बिजोरा लाका वा ह्वय्का यंके माः ।
क) शवयात्रा न्ह्याकेन्ह्यो चायागु भेगतय् वा, ताय्, स्वाँ , सिन्हः, ध्यबा तयाः लँय् ह्वलाः न्ह्योन्ह्यो यंके माः ।
ख) चायागु भाजं छगः, गोम्पो छगः, धकि, सौ, जाकि, बजि, छुचुं, मरि–चरि, मुस्याःप्वाः च्याकाः सिथं यंकेगु
न्ह्यो यंके माः ।
ग) चायागु कुलिन्चाखय् थों छगः, गंगाजल छगः, सादुरु, घ्यो, श्रीखण्ड, कपू, भुयु सिन्हः, अविर, जाकि, बजि,
धुंधुपाय्, यंके माःगु ।
घ) पञ्चकतिथिइ लाःसा गोम्ह लाःगु खः वःगः खेँ, खाखेँ या हँय् खेँ तयाः दिपय् यंके माः मखुसा व छेँ न्याम्हतक झ्वःलाक सिइ धैगु धारणा दु ।
ङ) झिम्ह गोपा (गों प्यम्ह) मिलेजुया दिवंगत जूम्ह लाशयात च्याकाः नष्ट याइ ।
बौम्ह मदुसा तःधिकम्ह काय्भाजुं छ्यँलय् मि तइ । मदुम्हसिया तःधिकम्ह भौमचां छ्वासय् वाँ छ्वयेमाः । मां मदुसा चिधिकःम्ह काय्भाजुं छ्यँलय् मि तइ । चिरिकम्ह भौमचां छ्वासय् वाँ छ्वइ । याकः काय् जुल धाःसा व याकः भौमचा जुल धाःसा फुकं ज्याखँ व हे काय् व भौमचां याये माःगु चलन दु । छ्वासय् वाँ छ्वयेगु न्ह्यो कचि अपा स्वपायागु पाखा क्वय् भुथु दयेका पाखा जा थुयेमाःगु अले व अपा नं छ्वासय् हे वायेयने माः । व अपायात कचिकां चिना तिँ स्वपु नं नापं तयाः वां छ्वयेमाः । झिम्ह गोपा मुना लाश यंकेगु ज्या याइ । म्ह्याय्मस्त वा ह्वलाः वनिइ । सीम्ह आर्यघाटय् थ्यंका सकलें सना वःपिं, वा ह्वला वंपिं, सकसिनं लः त्वंका लिपा क्रिया याइम्हं कुस जोनाः कुसा लप्ते लानाः बजियागु न्हापांगु क्रिया याइ । लिपा लः त्वंकाः पूर्व स्वया मि तइ । सीम्ह उये सिधयेकाः मि स्यानाः ह्यान्ग्वा नौयागु मनूम्ह दयेका चि पालु छ्यानाः दिपय् ह्वलेन्ह्यो थ्वँ दुगु कुलिञ्चा तछ्याये माःगु । मरि कोखं कायेकेगु याइ । कोखं कायेके धुंकाः म्हज्याःगु नौ खुसिइ चुइकाछ्वइ । मसान दथुइ लोंहः छगः तयाः महाद्यो दयेकाः पुजा यानाः सिन्हः अविर तिइकाः गंगाजल लुकेगु चलन दु । वया लिपा घाटय् वयाः खौ कयाः म्वः ल्हुयाः मि पनाः छेँ लिहां वयेगु चलन दु ।

काज क्रिया यायेगु ज्याझ्वः :-

 (न्यान्हु या प्यन्हु दु खुन्हु एक छाक), (न्हय्नु या खुन्हु दु खुन्हु एक छाक च्वनाः) घःसु न्यान्हु या न्हय्न्हु दुखुन्हु याइ । नखःचखः पन धाःसा जक न्यान्हुं याइगु चलन दु । तर आपासिनं न्हय्न्हुं हे याइ । वहे घःसु खुन्हु सकलें थःथितिपिन्त भ्वय् नकेमाःगु चलन दु । उखुन्हुनिसें तुयूगु वसतं पुना बर्खि च्वनिइ । प्यन्हु वा खुन्हु दुखुन्हु दिवंगत जूगु छेँय् भ्वय् ब्वयातइगु अले म्ह्याय्मस्तय्सं घःसु छन्हु न्ह्यो भ्वय्ब्व ब्वय् हे माः । व भ्वय्ब्व घःसु खुन्हु दान यानाछ्वये माःगु चलन दु । गनं गनं विचाः हायेकः वनेगु नं चलन दु । व गुबलय् धाःसा प्यन्हु खुन्हु खः ।

दँछि दुने काज क्रिया यायेगु ज्याझ्वः :-

 न्हय्न्हुं दु ब्यंकेगु । तर छुं जुया चाड पर्व लात धाःसा न्यान्हु दु खुन्हु दु ब्यंकेगु, न्हय्न्हुं घसु । तर न्यान्हुं दु ब्यंकूसा न्यान्हुं हे घःसु यायेगु । अले झिंस्वन्हुं लत्या यायेगु चलन दु ।
पिन्यान्हु (पैंतालिस दिन) खुन्हु लत्या श्राद्ध दान विइ ।
खुला (छ महिना) दयेका खुला कर्म श्राद्ध याइ ।
दँकिला (एक वर्ष) दँछि दयेका याइ ।
दँकिला लिपा निदँ तिथि (दुई वर्ष) याइ ।
धापू कथं निदँ तिथिया ज्या सिधल कि सीपिं पारजुयाः देवलोकय् वनी धैगु क्वातुगु विश्वास दु । न्ह्यागु हे नखः जूसां पितृयात नकेमाःगु तर वयात छु धाइ धाःसा पितृब्वः बिइगु धकाः धइगु चलन दु ।

सी कर्मकाण्डय् माःगु ज्वलं :-

 तुयु वसः, लाकां, बर्षादि, कुसा, धोती, कोला, सिजःया ताँपो, लियागु भू, बाटा, धकि, सुकुन्दा, सिन्हःमू, धौमू, त्वाकः । कर्मकाण्ड स्वयाः संस्कारगत जिचाभाजु ब्रम्हुतय्सं स्यू थूपिन्सं धाःकथंया सामग्रीत सः स्यू कथं यायेगु चलन दु । स्वदँ तिथि धाःसाः याइ मखु । स्वदँ तिथियात धाःसाः न्ह्याबलें न्ह्याबलें याये मालिइगुलिं स्वदँ तिथि याइ मखुगु चलन दु ।

सांस्कृतिक पक्ष

धर्म :-

किराँत, बौद्ध व हिन्दु धर्म नं माने यायेगु चलन दु । थ्व जातिं मू द्यो वा कुलद्यो नास द्यो व गोरखनाथ द्योयात मानय् याइ, अले जक मेपिं द्योयात मानयेयाइ । तर सुंनं द्यो माने मयाइ धैगु मदु । फुकं द्योयात समान रूपं माने याइ । थःगु धर्म संस्कृतिकथं थ्व जातिं बांसुरी बाजा, कोंचाखिं थायेगु, दाफा म्ये हालेगु, दबू प्याखं ल्हुयेगु यानावयाच्वंगु दु । अले गुठियात तिबः बिया समाजय् थःगु संस्कृतियात न्ह्योने न्ह्याका वयाच्वंगु दु ।

गुथि :-

फुक्कं लागाय् दँय् छक नौ बाजायागु सफुया म्ये हालाः, बाँसुरी पुया नासःद्यो व गोरखनाथद्योयागु पुजा यानाः गुठि न्यायेकी । तर, गुठिया ईधाःसा थाय्वाय्कथं फरक जुइफु । गथेकि, ख्वपयापिंसं योमरी पुन्हि न्ह्यो वइगु आइतवाः खुन्हु नासःद्यो व गोरखनाथ द्योयागु पुजा यानाः गुठि न्यायेकी । सति खुन्हु सूर्य विनायकय् पुजा यानाः द्यो गुठि सिधये कइ । मंगलबाः खुन्हु सीगुठि माने यानाः द्योगुठि व दाफागुठि सिधयेका छ्वइ । धल्को क्षेत्रपाटिइ च्वंपिनि बालाचःह्रय्बलय् इन्द्रायणी न्यायेकी, सवलबहाल लगंयापिनि पचली भैरःद्योयाथाय् न्यायेकी, तिलगंगायापिनि नाःस द्यो व गोरखनाथ पुजा यानाः याइ, कीर्तिपुरयापिनि श्रीपञ्चमी बलय् नासःद्यो, गोरखनाथ व पिगंद्यो पुजा याइ, सक्वयापिनि नासःद्यो व गोरखनाथ पुजा याइ । थुकथं यें च्वंपिं फुक्कंसियां थःथःगु कथं द्योगुथि सिगुथि माने याइ । यल कुम्भेश्वरयापिनि माघ पुन्हि खुन्हु नासःद्यो, गोरखनाथ व चामुण्डा पुजा याइ, तेता त्यागः, लगंख्यः, खाल्छी, बज्रबाराहीयापिंसं नासःद्यो व गोरखनाथयागु पुजा यानाः द्योगुथि व सीगुथि माने याइ । नाला, पनौती च्वंपिंसं नं नासःद्यो व गोरखनाथ हे माने याइ । चित्लाङय् च्वंपिंसं सूर्य, चन्द्र, भैरव, हनुमान, गणेद्यो मानये याइ, पालुङय् च्वंपिंसं नासः द्यो, गोरखनाथ माने याइ, इन्द्रायणी व टेष्टुङय् च्वंपिसं नासःद्यो व गोरखनाथ माने याइ, बज्रबाराही, हेटौडाय् च्वंपिंसं नासःद्यो, गोरखनाथ व भुटनदेवी माने याइ ।

द्योपाः च्वनेगु थाय्

ख्वप लागाय् :- सूर्य विनायक, ब्रह्मायणी, कुमारी, भद्रकाली, बाराही, सितलमाजु, इन्द्रायणी, (भक्तपुर थिमी), बालकुमारी व दक्षिण बाराही (थिमी क्वाछेँ)
यें लागाय् :- भद्रकाली अजिमा (लुँमरी), मैतीदेवी, कंकेश्वरी अजिमा, लुँति अजिमा व इन्द्रायणी ।
यल लागाय् :- चामुण्डा, धन्तिला बाराही, बटुक भैरव, महालक्ष्मी (विश्वकर्मा), इन्द्रायणी, बालकुमारी ।
वाःदे बज्रबाराही ।
किपू विष्णु देवी (बखु द्यो), पिगं द्यो, इन्द्रायणी, बाघ भैरव पिने जक ।
फंपि दक्षिणकाली ।
पन्ति (पनौती) – ब्रम्हायणी
नाला भगवती
नारायणथान
साँको बज्रयोगिनी
चितलाङ्ग महालक्ष्मी, भिन्द्यो, सूर्यचन्द्र, भैरब ।
तेष्टुङ्ग बज्रबाराही ।
पालुङ्ग इन्द्रायणी ।
हेटौंडा भुटन देवी ।

जात्रा व नखः माने यायेगु

ख्वप :- बिस्का जात्रा (नव वर्ष), सिथि नखः, मोहनी नखः, स्वन्ति नखः, श्रीपञ्चमी नखः भलय् गुथियागु रूपय् माने याइ, गथांमुगः चहे्र, गुन्हुपुन्हि , चोथा, होली पुन्हि ।

यें पाँहाचह्रे, सिथि नखः, मोहनी नखः, स्वन्ति नखः, गथांमुगः चहे्र, गुन्हुपुन्हि , चोथा, होली पुन्हि ।
यें–तिलगंगा छथाय् बछलमाईयागु जात्रा नं माने याइ ।
किपु विष्णु देवी व इन्द्रायणीयागु (बखुद्योया) जात्रा, मोहनी नखः, सिथि नखाः, स्वन्ति नखः, गथांमुगः चहे्र, गुन्हुपुन्हि, चोथा, होली पुन्हि ।
यल कर्णामाई द्योया जात्रा, मोहनी नखः, सिथि नखः, स्वन्ति नखः, गथांमुगः चहे्र, गुन्हुपुन्हि , चोथा, होली पुन्हि ।
वाःदे बज्रबाराही द्योया जात्रा, मोहनी नखः, सिथि नखः, स्वन्ति नखः, गथांमुगः चहे्र, गुन्हुपुन्हि , चोथा, होली पुन्हि ।
साँको (साँखु) बज्रयोगिनी माईयागु जात्रा, मोहनी नखः, सिथि नखः, स्वन्ति नखः, गथांमुगः चहे्र, गुन्हुपुन्हि , चोथा, होली पुन्हि ।
नाला मोहनी नखः, सिथि नखः, स्वन्ति नखः, भगवती, लक्ष्मी, महादेव, सरस्वती यागु जात्रा, गथांमुगःचहे्र, गुन्हुपुन्हि , चोथा, होली पुन्हि ।
पनौती मोहनी नखः, सिथि नखः, स्वन्ति नखः, भैरब, महादेव, ब्रम्हायणी, गणेश, कालिका यागु जात्रा, गथांमुगः चहे्र, गुन्हुपुन्हि , चोथा, होली पुन्हि ।
चितलाङ्ग मोहनी नखः, सिथि नखः, स्वन्ति नखः, महालक्ष्मी, सूर्यचन्द्रयागु जात्रा, (झिंनेदँयागु प्याखँ अजरो राजायागु नृत्य भिं एकादशी बले जुइगु), गथांमुगः चहे्र, गुन्हुपुन्हि , चोथा, होली पुन्हि ।
तेष्टुङ्ग मोहनी नखः, सिथि नखः, स्वन्ति नखः, बज्रबाराही, सम्पोमा द्योयागु जात्रा, गथांमुगः चहे्र, गुन्हुपुन्हि, चोथा, होली पुन्हि ।

पालङ्गु मोहनी नखः, सिथि नखः, स्वन्ति नखः, इन्द्रायणी यागु जात्रा, तीन वर्ष मेला, गथांमुगः चहे्र, गुन्हुपुन्हि , चोथा, होली पुन्हि, (बलि ब्यूम्ह बाहांयागु हि खतय् च्वनाः त्वनेमाःगु) ।

हेटौंडा मोहनी नखः, सिथि नखः, स्वन्ति नखः, भुटन देवीयागु जात्रा, गथांमुगः चहे्र, गुन्हुपुन्हि, चोथा, होली पुन्हि ।
तोखा मोहनी नखः, सिथि नखः, स्वन्ति नखः, बैशाखय् जुइगु जात्रा, गथांमुगः चहे्र, गुन्हुपुन्हि , चोथा, होली पुन्हि ।

नुवाकोट (कागती गां) – फा छम्ह द्योयात बिया जात्रा न्ह्याका वयाच्वंगु दु ।

राजनीतिक पक्ष :-

२००७ सालया प्रजातान्त्रिक आन्दोलननिसें थःगुु हक अधिकारया लागी वाः चायेकाः आवाज तया वयाच्वंगु दु । वयां लिपा पंचायतकालय् २०३८ साल लिपा व २०४६ साल लिपा वडा तगिंलय् जक जूसां छुंभतिचा द्योला जातिया नं प्रतिनिधित्व जुइफुगु दु ।

सामाजिक पक्ष :-

न्हापा स्वयाः सामाजिक बिभेद कम जुजुं वःगु खनेदु ।

शैक्षिक पक्ष :-

न्हापायागु तुलना यानाः स्वयेगु खःसा यक्को हे प्रगति जूगु खनेदु । छम्ह–निम्ह जूसां इन्जिनियर, डाक्टर, ओभरसियर, वकिल, एकाउन्टेन्ट, मास्टर, पत्रकार, पेन्टर, कलाकार, गायकत दयेधुंकलसा छुं छुं अफिसय् सुब्बा, खरिदार, मुखिया, बहिदारतक नं खने दयावःगु दु । छेँ छेँ आखः ब्वंकेगु जनचेतना दनावसां स्वनिगलय् हे स्वःसांं तबि नं माध्यमिक तहतक ब्वंपिं कम जक खनेदु ।

आर्थिक अवस्था :-

न्हापायागु तुलनाय् आः यक्को हे सुधार जूगु खनेदु । तर उलि सम्पन्न जूपिं धाःसा म्हो जक हे खनेदु । उल्लेखनीय रूपं धनीपिं खने मदु ।

जात्रा :-

जात्रा न्ह्याकाच्वंगु परम्परा दु ।

लिखँ

द्योलातय्गु ऐतिहासिक दस्तावेज मालाः न्यनेकने यानाः प्राप्त जू कथं धायेबलय् द्योलातय्सं थःगु संस्कृति, संस्कारत लोमंका वयाच्वंगु खनेदु । थथे धायेबले मेपिन्त अनर्थ लगे जुयेफु । छाय्धाःसा नेवा जातिया ल्यूने द्योला जात तयाः म्वानाच्वंपि द्योलातय्गु थःगुहे पहिचान, रहनसहन, भाषा, भेषभुषा, संस्कार व रीतिरिवाज दु । उकिया ऐतिहासिक फुक्कं खँ दुरुस्त कनेफुपिं द्योलात मदयेधुंकल ।

न्ह्यब्वःम्ह
महासचिव मूछ्याञ्जे
भाजु माइला बाबु द्योला मूदुज
द्योला समाज संघ
केन्द्रीय कमिटी