रमेशमान पिया
गुगुंनं जातिया संस्कृति धइगु उगु जातिं नालाच्वंगु धर्म व दर्शनया पहिचान सः । धर्म धइ्रुगु सामाजिक मुल्य, मान्यता, दर्शन, व्यक्ति विशेषया आचार व्यवहार नाप स्वापू दुगु खँ ख:सा संस्कृतिं उकिया भौतिक परिणति ख: । उकिं न्ह्यागु जातिया संस्कृतिं नं उगु जातिं नालाच्वंगु धर्म दर्शनया सन्देश बियाच्वनी । संस्कृति धइगु खँग्वः छुं नं वस्तु विशेषया मां मखसे समग्रताया खँग्वः खः।
जाति विशेषया भाय्, नसा-त्वंसा, वस: पुनीगु पह, सामाजिक व्यवहार, नखः चखः, उमिगु आचार व्यवहार, थ्व सकतां हे संस्कृतिया प्रमुख आधार खः । थ्व समग्र आधारं जाति बिशेषया गुगु बिस्कंगु पह (संस्कार) ब्वलनी वहे इमिगु संस्कृति उमिगु पहिचान जुइ ।
थन थःगु मौलिक संस्कृतिं बिलिबिलि जा:गु नख: गुन्हिपुन्हियात कयाः छुं खँ कुलेगु कुत: याये । नेवाःतय्सं दक्व धइथें नखःचख: चान्द्रमासया लिधंसाय् हनाच्यंगु दु । नेवाःतय् नख: हनेगु थःगु हे विशिष्ट परम्परा दु । नेवा: नख:या श्री गणेश गथांमुगः चह्रे कुन्हुनिसें जुइसा इतिश्री सिथि नखः कुन्हु जुइ। सिथिनख: निसें गथांमुग: तक नेवाःतय्गु नख:या दिपा: जुइ। थथे धइगु थ्व दिपा: ज्वःछि सिन्हाज्याय् व्यस्त जुइ मालिगुलिं खः । नेवाःतय्गु उद्गमस्थल स्वनिग;, कृषिया नितिं उर्वर भूमि, थनया जीवनचर्याया प्रमुख आधार कृषि जूगुलिं थनया प्रमुख बालि वाया प्राकृतिक घःचा- लिसे लिसें नखःचख: नं चाहुलाच्वं गु दु ।
गुन्हिपुन्हि नख:या मान्यता शुद्धता व पवित्रतापाखे केन्द्रित जुयाच्यंगु दु । गथांमुग:
चह्रेकुन्हु छेँय् बाै बिया: गृहशुद्धिया ज्या यायेगु जुइसा गुन्हिपुन्हि कुन्हु देह शुद्ध यायेगु ज्या प्रमुख जुइ। शुद्धता व पवित्रता धइगु स्वस्थ शरीर विना असम्भव । स्वस्थ्य शरीर दुने जक स्वस्थ चित्तं बास याइ । चित स्वस्थ मजुइकं धर्मया साधना हे पूवनी मखु । उकिं धयातःगु दु, ‘शरीर माद्यं खलु धर्म साधनम्’। घर्म साधनाया लँपुइ शरीर ला माध्यम जक खः । गये खुसि छिनावनेत माःगु ताँ । ताँ बमलात, वाराक्वारा सन, त्वःधुल धाःसा खुसि छिइ थाकुइ । दच्छि यंकं यायेमा:गु ज्यात पूवनी मखु, उकिं थुगु नखतं निगू पक्षयात जोड बियात:गु दु, छगू शारीरिक स्वस्थ्यता, मेगु चित्तया शुद्धता, गुकियात थन अलग अलग ब्वथला: बिचा: यानास्वये ।
शारीरिक स्वस्थता
झी अजा आजिपिं दक्वं धइथें प्रत्यक्ष वा परोक्ष रुपं बुँज्याय् निर्भर जुया वःगुलिं झीगु दक्व नख:चखः बुँज्याया गति कथं न्ह्यानाच्वंगु ख: धइगु खँ च्यय् हे धायेधुन । सिन्हाज्या ज्वःछिया दुने जुइगु तच्वःगु शारीरिक परिश्रमं कमजोर जूगु शरीर उकिसनं गृष्म ऋतु पुलाः वर्षा ऋतुया चपेतं पित्तया प्रकोप जुइ । बर्षा ऋतुस पूर्वीय फय्या चाप तच्वइगुलिं याना: तापक्रम असन्तुलन जुइ गुकिं यानाः त्रिदाेष (कफ, पित्त व वात) या प्रकोप जुइ । लिच्च: कथं पाचन शक्ति कमजोर जुइगु, झाडावान्ता आउँ ल्वचं दुःख विइ । थुकथंया ल्वचं मुक्त जुइत झी पूर्वजपिंसं थीथी पौष्टिक तत्वं जाःगु बूवःया रस क्वाति त्वनेगु यानाव:गु खः । क्वाति धइगु क्वा (पाक)ति.क्वाति जूगु ख: । आयुर्वेदय् रसादि दयेकेगुयात नं ब्वाथ घाइ । संस्कृतं ब्वाथ धइगु छुं चिजयात ताउतक ‘पाखवंक दायेकाः रस कायेगुयात धाइगु ख:। झीसं नं क्वाति दायेकेगु निंतिं छन्हु निन्हु न्ह्यवंनिसें बूबः फ्वया:लि ताउतक दायेका: थुकिया रस त्वनेगु याइ। उकिं क्वाति शरीरयात स्वस्थ यायेगुली: तःधंगु ग्वाहालि याइ । थुकथं क्वाति वर्षा ऋतुया निंतिं तसकं अनुकूल नसा खः | स्वस्थ शरीरया निंतिं पोषणयुक्त नसा ख: ।
चित्तया शुद्धता
गुन्हिपुन्हिया मेगु पक्ष ख: चित्तया शुद्धता वा पवित्रता । नयेगु नसा शुद्ध जुइवं शरीर स्वस्थ जुइ, अन्तःस्करण शुद्ध जुइ । शुद्ध अन्तःस्करणं चित्तयात पवित्र याइ । पवित्र चित्तं ज्ञानया लुखा चायेकेगुली स्वाहालि याइ । उकिं साधकत थुकुन्हु तिर्थय् वना: म्व:ल्हुइगु व तिर्थ ब्रत च्वनेगु जलन दु । तिर्थय् म्वःहुइगु, तिर्थ ब्रत यायेगु, तिर्थ चाःहुलेगुली नं चित्त शुद्ध यायेगुली ग्वाहालि जू। थुकुन्हु शिवमार्गीतय्सं थासंथासय् वना: महाद्यः दर्शन यायेगु व पुज्यायेगु याइ, बौद्धमार्गीतय्सं गुंला लच्छियंक बहा: बही व स्वयम्भू चैत्यया परिक्रमा याइ । ख्वप देशय् कालीदह व नगरकोटया महाद्य:पुखू यल देया कुन्ति महाद्यः व रसुवा जिल्लाया १४००० चाःचू फिट च्वय् ला:गु सिलु तिर्थय् तःधंगु मेला जुइ । येँया ग्वलं मृगस्यलीया गोरखनाथ येँ लायकूया छगू फल्चां पुन्हिकुन्हु सिलु यंकेगु ज्या कानफट्टा जोगी (नाथ सम्प्रदाय)तय्सं याइ । अथेहे थ्वकुन्हु पशुपति महाद्यः सिलु थ्यंकः बिज्याइ धइगु पौराणिक मान्यता कथं महाद्य: सिलु बिज्याइवलय् चिकुइ धइगु ल्याखं महाद्यःया म्ह छम्हं कचिकां भुंका: तयेगु परम्परा थौंतक नं न्ह्याना हे च्वंगु दनि ।
थ्व कुन्हु स्वनिगःया शिवमार्गि छःथरि व पाँचथरि नेवा:त व राजोपाध्याय थरया ब्रम्हू, बाज्यापिं थःगु छेँय् सतिक ला:गु खुसिइ वना: मेगु दच्छितकया निंतिं जना (जनै) हिली । जना हिलेगु निंतिं छन्हु न्ह्यः हे ब्यंकाः, सँ खाना: नीसी यायेगु चलन दु। तर थौंकन्हय् छःथरि व पाँचथरि नेवाःतय्गु दथुइ कम हे जक जना दुपिं खनेदु । ब्रम्हुतय् नं सँ खायेगु व खुसिइ वना: हे जना हिलेमा:गु वाध्यताया हिउपा: वःगु दु । जना हिलेगु निंतिं सुथ न्हापां राजोपाध्याय बःजुपिं खुसि वना: म्वःल्हुइ, अले म्होसतय् त्रिपुण्डया स्वझ्वः सिन्ह: तिना: सामूहिक रुपं बेदोक्त मन्त्राेचारण यायां जना हिली । नेवाः बःजुपिंस॑ सामूहिक रुप॑ याइगु थ्व शुद्धीकरण संस्कार् स्वयेबह जू। थुकथंया सामूहिक वेदपाठय् उपाकर्मय् दुथ्या:पिं ब.जुपिं जक च्वनाबिज्याइ । गुकिं थाकुलिपिं न्ह्णम्ह बःजुपिंत सप्त ऋषिश्वर व सगोलय दुथ्या:पिं मेपिं सकसितं पितृगणया रुपय् आदर याना: पुज्याइगु प्रचलन आःतक नं ख्यपया ख्वँर्हय् (हुनमानघाट) जूनि । थुकथं जना हिलेगु ज्या क्वचायेवं थवंथवय् जना ल्हातय् चिकेगु याइपिं उकिं लिपा थःथःगु जजमानतय्त जना चिकेगु
ज्याय् व्यस्त जुइ, थ्व जना चिकेगुयात कया: छत्वाःचा पौराणिक किम्बदन्ति न्त थन न्ह्यथने सान्दर्भिक हे जुइ ताया । छगू इलय् स्वर्गया जुजु इन्द्र व दानव बलिया दथुइ घमासान युद्ध जुयाः इन्द्र बुसेंलि, इन्द्रं थः गुरु बृहस्पतिया थासय् वना: थः बूगु खँया वृतान्त कन । गुरुं वयात ल्हातय् जना चिना बिसेंलि लिपा वना: दानव बलि नापं इन्द्रं युद्ध त्याकल । थन गुगु ल्हातय् जना चिइगुया खँ दु व जना येँयाः पुन्हि कुन्हु यमद्य: (इन्द्र)यात चिकेगु प्रचलन आ नं ल्य॑ दनि । थुकथं शैव नेवाःतय् पुरोहित तगिंलय् ( ब्रम्हू,आचाजु व जोशीजु) दुथ्याःपिं ब्रम्हूतय्त नं उपनयनं संस्कारय् गुरुपाखें कयात:गु दीक्षायात थौंया हे दिनय् आवृत्ति यानाः पवित्र यायेगु ज्या याइ ।
गुन्हिपुन्हिया रोचक पक्ष छगू मेगु नं दु, व खः स्वनिगःया ज्यापुतय्सं थ्व नखः ब्यांचायात पुज्यानाः ब्यांजा नका: हनीगु । सिन्हाज्याया इलय् अप्व: कीत सीगुलिं उकिया लुमन्ति वं ब्यांचाया गुणयात कदर यासें ज्यापु परिवारय् छेँय् नीसी याना: जा थुया: बुँइ यंका: व्याचायात भाग तया: पुज्याइ । वा पीगु ज्या यायेवलय् चायेकं वा मचायेकं गुणकारी जीव ब्याँचा आदि अनेतने जीवनतय्गु गुगु हिंसा जुइ उकिया प्रायश्चित कथं ब्यांजा नकेगु प्रचलन वःगु जुइमा: । न्हयाथे हे जुइमा थ्व ब्यांजायात श्रमजीवी ज्यापुतय्गु प्रकृतिया अनमोल श्रृष्टि जिवाजन्तु प्रतिया चकंगु नुग: व शुद्ध मनया देछा मधासे मगाः ।
थुकथं गुन्हिपुन्हि क्वातिया नख; देह शुद्धि व चरित्रया पवित्रताया निंतिं ग्वयात:गु ख: ।
