थ्वँ दयेकेगु नेवा: प्रविधि
पन्नारत्न महर्जन
स्राेत : प्रा.डा.धर्मराज डंगाेल
थ्वँ थीथी कथंया दु । प्या:थ्वँ, अजिथ्वँ, तिथ्वँ, भ्याबरथ्वँ, ब्यःयाथ्वँ आदि थ्वँया जात खः । थ्व बाहेकं तिथ्वँय् नं अजिथ्वँ, मूतिखँ, भाैथ्वँ, बःताथ्वँ आदिया नां दु । थुपिं जुल जाकिं दयेकीगु थ्वँ । जाकि बाहेक मेमेगु अन्न दुसि, कःनि, छ्व आदिया नं थ्वँ दयेकेगु याः । थज्याःगु अन्नं दयेकीगु थ्वँयात अन्नया नां कथं हे दुसियाथ्वँ, कःनियाथ्वँ, छ्वथ्वँ आदिया नामं नामाकरण यानातःगु दु ।
स्वनिगलय् नेवाःतसे थ्वँयात यक्व कथंया ज्याखँय् छ्यलेगु यानावयाच्वंगु दु । ज्या यायेत बल दइगु श्रोतया रूपं निसें नखःचखःबलय् त्वँसाया रुपय् थ्व छगू महत्वपूर्णगु चीज कथं थुइका वयाच्वंगु दु । उकथं हे बिधि ब्यबहार हनेगुं निसें भ्वका भ्वःजन, गुथि पर्व, संस्कृतिया ख्यलय् नं थ्वँयात महत्व बियातःगु दु । थ्वँ बाहेक समय् बजि तयाः याइगु पुजाया लिसें छाहायेके पुजा व मध्यपान चलय् जूपिं द्यः पिन्थाय् पात्र थनेत नं थ्वँ तया: पात्र थनेगु चलन दु ।
थ्वँ दयेकेत न्हापां हाजा निं दयेके मा: । हाजा मदयेकं थ्वँ दयेके फइमखु । छु अन्नया थ्वँ दयेकेगु खः उगु अन्नयात हाया: न्हापां हाजा दयेकेगु याइ । हाजा हायेगु यात प्वः हायेगु धाइ । प्वः हायेया नितिं यक्व कथंया साधन मा: । थज्यागु साधनयात प्वः हाये ज्वलं धायेगु याइ । थन थीथी अन्न मध्ये जाकिं दयेकीगु थ्वँयागु जक बर्णन यायेत्यनागु दु ।
१. प्वः हायेत माःगु साधन ज्वलं :–
फोसि :– ल: दायेकाः जाकि हाया बुकेत ।
पोतासि :- मा:बुइक फ्वयातःगु जाकि तया: हायेत ।
भालिंचा :- पोतासिया प्यंचालय् च्वंगु ह्व:या द्यःने जाकि कुतुं मवंक तर हा थहाँ वये फयेक तयेत ।
हासा बाय् मेगु छु नं त्वपुसा :- पोतासि द्यःने हा मज्वयेक पुसा तयेत ।
हिसाकाप: : – फोसि व पोतासिया बिचय् हा मज्वयेक छचाः लिं वासर थें हिनेत ।
यंकेदाला :- हायागु जाकि बाभू वन धायेव सिला: ल: यंकाछ्वयेत ।
बाता बाय् भ्यग: :- बाभू वंका: जाकि सिलेत ।
छुसि :- मि च्याका: ल: दायेकाः हायागु अन्न बुकेत ।
देमाचा छपा : : – हाजा तुया: घ्व: खनेत ।
दाला, पिचा, भेग: बाय् मेगु धुं नं थल :- हाजा घ्व: खनाः तयेत ।
चाग:चा निगः स्वंग: : – फोसी दुने तया: स: वयेकाः लः दापा: वना: सुना वं मवं सीकेत ।
भुतू :- फोसिया प्यंचा: कथं द्यःने ह्वः तया: मि च्याकेत दयेकातःगु थाय् । (भुतूया बनावत छुसि दुइगुली निर्भर जुइ । गज्याःगु छुसि दुया प्वः हायेगु खः वखतं भुतू दयेकेगु याइ । यक्व नौ पिहाँ वइगु सु, छ्वालि दुइगु जुल धाःसा नौ घ्वायेत छखे साइदय् नं छप्वाः ह्व: तइ )
२. प्वः हायेगु तरिका
प्व: हायेत दकले न्हापां जाकियात भचा मा: फ्वयेगु याइ । फ्वये न्ह्य : म्व: धू आदि छुं दःसा हायाः यच्चुका छ्वइ ।
फोसि भुतुलिइ देछुना: उकी माःकथं लः तइ । मि च्याकाः ल: दायेकी । लः दाइथे च्वन धायेव पोतासि दुने भालिंचा तया: उकिइ द्य:ने मा:फ्वया तयागु जाकि तया: फोसी देछुइ । जाकि तइबलय् दक्वं छक्वलं तइमखु । छक:या फछि निफा जक तइ । तये धुनेवं माथं वंकेगु याइ । न्हापा तयागुली बांलाक हा वलकि जक मेगु तइ । यक्व हाये माली बलय् प्यक: न्याक: यानाः तयेगु याइ । फोसि व पोतासि स्वा:थाय् भुली हा मज्वयेक हिसाकापतं हिनी । पोतासि द्यःने नं हा मज्वयेक पुसा तयेगु याइ । जाकि बाभू वंथें जुल धायेवं घ्व: खना: बाता बाय् भ्यगतय् तया: यच्चुगु लखं छक: सिलेगु याइ । थुकियात हाजा सिलेगु धाइ । सिले धुंकाः यंके दालाय् लः दक्वं यंका: हानं हासिइ तया: हाइ । थुबलय् नं दक्वं छक्वलं तइमखु । न्हापाथें हे भचा भचा याना : माथं वंक तइ । छचाः लिं बांलाक हा थहाँ वये धुंकाः जक मेगु तइ ।
हाजा बुत धायेव घ्व: खना: सालुक हिली । बँ थिला तयागु बँय् जूसा यच्चुक बँ पुना: ल: भचा हा: याना: हिली । मेगु बँ जूसा यच्चुगु बोरा, ताथ बाय् मेगु छुं नं लाया : हिलेगु याइ ।
३. प्वक दयेकेत माःगु ज्वलं :- –
हाजा :– हां जक बुकातःगु जा ।
मना :– जडिबटि कथं म्हसीका दुगु वनस्पतिं दयेकातःगु बस्तु ।
क्वंचा :– मनां वालातःगु हाजा तयेगु चाया थल ।
घायेम्व: : – क्वंचाय् च्वंगु हाजा क्व वयेकेत भुनेगु भुसा ।
भांग्रा बाय् सुकू :– क्वंचाय् द्यः ने त्वपुइत ।
लप्ते :– क्वंचा दुने हाजाया द्य: ने तयेत ।
त्वपुसा :– क्वंचाया म्हुतु प्वालय् त्वपुसा तयेगु धौभेग: बाय् चाया भारा ।
४. प्वक दयेकेगु तरिका :
प्वक दयेकेत हाजा क्व वयेकेमा: । थुकिया लागि हाजा क्वंचाय् तयेगु याइ । क्वंचा फोहरगु जुइ मज्यु । यच्चुसे च्वनेमाः । पाउँसे बाय् मेरा छं कथंया गन्ध दयेमज्यु । अथे जुइ धका: प्व: हाये न्ह्य : हे क्वंचा यच्चुक सिला: निभालय् पाइ । प्वः हाइ बलय् नं हाजा घ्व: खने धुन धायेव फोसी भ्वपुइका: क्वंचित नं हायेगु याइ । क्वंचा हाइबलय् क्वाक्क हायेमाः । हाये गा: मगाः स्वयेत क्वंचाय् लुसि दिका: स्वइ । लुसि पुत धायेव गाःगु याइ ।
हाजा ख्वाउँल धायेव मना नचुसे च्वंका: हाजा वालेगु याइ । मना निगू कथंया दु । खायुगु व चाकुगु | मना तइबलय् थःपिनिगु स्वाद अनुसार तयेगु याइ । थ्वँ खाइके मा: सा खायुगु मनां वाली । चाकुके माः सा चाकुगुलिं वाली । सामान्य कथं छगः क्वंचित छपा माःधकाः धायेगु याः । छगः क्वंचा धका: फत्या जाकिया हाजायात कयातःगु दु । खायुगुलिं वाली बलय् धाःसा छपां तयेगु याइमखु । मना वाली बलय् दक्व उतिग्यंक वालेगु याइ । गनं न्यं गनं मन्यं याइमखु । न्यं मन्यं जुल धायेव प्वक गतिमलाय् यः ।
हाजा वाली बलय् चिकुलां जूसा भचा लुमु लुमु धाःबलय् हे वाला: क्वचाय् तइ । बरखां धाःसा भचा ख्वाउँसे च्वंका जक याइ । हरेक क्वंचाय् फत्या जाकिया ज्वलं हाजा तइ । उति मग्यनी धकाः ग्वःगः क्वंचाया प्वः हायेगु खः वःगः क्वचिया हिसाबं जाकि फ्वइ बलय् हे हिसाव याना : फ्वयेगु याइ ।
प्वक क्व वयेकेत भुना: वयेकेगु याइ । थुकिया लागि घायेम्व:, भांग्रा, काप: आदि क्वाइगु बस्तु छ्यली । बँ ख्वाउँसा बँय् भचा तफिक लाइ । हाजाय् द्यःने क्वंचा पतिकं हेंग्वाः छकु व ह्याउँगु मल्ता छगः तया: लप्ते छपातं त्वपुना: धौभ्यगः बाय् चाया भारा पुसा तइ । हैंग्वा: व मल्ता छाये तयेगु यात धयागु खँय् प्वक बांलाक क्व वइगु व छुं नं मभिंगुलिं असर मयायेमा धयागु धायेगु याः । थुकी छुं नं रसायनिक प्रक्रियाया लागि तयेगु यानातगु खःला थ्व छगू अनुसन्धानया बिषय हे तिनि ।
थथे त्यानागु हाजा ९० घौ निसें बास वयेगु सुरु जुइ । १०० घाै दत धायेव प्वकया रुपय् परिनत जुइ । हाजा क्व वया: प्वकय् परिनत जुइ धुंकाः नं क्वाक्क भुनातये मज्यु । दोहरा क्व वये यः । थथे जुल धायेव प्वक नाया: थ्वँ वयेँ मजीयः । थथे मजुइकेत क्वंचाय् भुनातःगु चीकी । छब: चागु त्वपुसा छकुतिं जक त्वपुयातइ ।
५. थ्वँया प्रकार :-
थ्वँ यक्व कथंया दु । दक्वं थ्वँ जाकिं हे दयेकीगु खःसानं दयेकीगु तरिकाया भिन्नतां याना: थुकिया प्रकार नं यक्व कथंया दुगु खः । थ्वँ दयेकीगु तरिका थाय् कथं फरक जुइफु । येँय् छु थ्वँ गुकथं दयेकी व गज्याःगु कथं दयेकीगु थ्वँयात छु कथंया थ्वँ धाइ थुकिया बारे छक: दुवाले ।
मूतिथ्वँ :– प्वकय् लः तया: दकलय् न्हापां म्वयातःगु थ्वँ । मेमेगु छुं नं कथंया ति ल्वाक मज्या:निगु थ्वँ । सवालय् चाकुसे च्वनी । पोष दइ । मचा बूपिंत थज्याःगु थ्वँ त्वंके बलय् दुरु यक्व वइ धाइ । अप्वः धाःसा त्वंके मज्यु । पुलां जूलिसे खाइया वइ ।
अजिथ्वँ :– थ्वँ छगू तिथ्वँया प्रकार खः । मुक्कं मूति थ्वँ जक नं मखु ब:ता थें ज्याःगु थ्वँ नं मखु । मूति थ्वँय् निक: स्वक:या पतकय् वयागु थ्वँ मात्रा मिलय् यानाः ल्वाकछ्यानातःगु छथी थ्वँ । थुकिया सवा: चाकु चाकु खायु खायु धया: सवाः वइ । अल्कोहलया मात्रा यक्व दइ । थ्व थ्वँ त्वने बलय् प्वाथय् वाइँया व: थें जुइ । यल धका: अप्वः त्वने मज्यु । लगय् जुइ यः ।
तिथ्वँ :– क: पू मदयेक दयेकातःगु थ्वँ । ल: थें तरल यानाः दयेकातःगु न्ह्यागु थ्वँयात नं तिथ्वँ धाइ ।
भाैथ्वँ :– प्वकय् वयागु थ्वँ हानं मेगु प्वकय् तयाः दयेकातःगु छथी थ्वँ । छगलं मेगु प्वकय् न्ह्याकी बलय् म्हव:तिं नं निगः मखुसा स्वंग: प्यंगलय् तक नं न्ह्याकेगु याइ । थथे न्ह्याकीगु यात येँय् “था” धाइगु चलन दु । ग्व:गः प्वकय् न्ह्याकल वःथा धायेगु याइ । थज्याःगु थ्वँ दयेकेत साधारण थ्वँ दयेकेत प्वकय् लः तइबलय् सिकं खुमनां निसें फछिया ल्याखं अप्वः तयेगु याइ । दोश्रो थां निसें प्यमानां निसें खुमाना तक जक अप्वः तइ । थथे याइगु हुनि प्वकं भचा भचा ल: त्वनीगुलिं खः ।
भौथ्वँ यक्व दयेकी मखु । फत्या निफां निसें निफात्या स्वफाति दयेक जक दयेकी । थ्व थ्वँ चाकुसे च्वनी । मिश्री कारा त्वने बलय् थें जुइ । त्वना: म्हुतु च्वला मछ्वः तले म्हुतुसि नापं काच्या काच्या जुयाच्वनी । पोष यक्व दइ । थथे पोष यक्व दइगु जूसां अप्वः त्वने मज्यु । चकंत्या बामाना तक जक पचय् याये अ: पुइ । थ्व थ्वँ त्वनाः पचय् मजूतले मेगु छुं कथंया अल्कोहल सेबन याये मज्यू । सेवन यात धाःसा भा:पी हे मफयेक लगय् जुइ यः ।
भ्याभरथ्वँ :- प्वकय् छक्वलं ल: तया: प्वकया क:नापं ल्वाकछ्याना: छ्वालुक दयेकातःगु थ्वँ । प्वकया क:नापं त्वनाछ्वइगु थ्वँ । थज्याःगु थ्वँ न्हूनि बलय् चाकुसे च्वंसां पुलां जुयावं लिसे खाइसे च्वनी । थज्यागु थ्वँय् तिथ्वँ दयेकी बलय् थें क्वंचाय् कः ल्यनी मखु ।
बःताथ्वँ :– प्वकय् थ्वँया सवा: मदये धुंकाः नं ल: तयाः दयेकातःगु थ्वँ । सवाः मसाय् धुंकूगु थ्वँ ।
भुतिक्वथ्वँ :– यक्व पुलां जुइ धुंकूगु सवा: मदये धुंकूगु थ्वँय् क्वसिनाः च्वंगु थ्वँ । सवालय् पाउँसे उसुसे च्वनी । येँय् गुलि गुलिसिनं भुतिक्व केँ धकाः केँ खुना: नं नयेगु याः ।
प्या: थ्वँ :– प्वकय् प्वक ग्यछि लः व बजि तया: दयेकातःगु थ्वँ । मात्रा मिलय् यानाः किमना, छ्वकमना व पामना नं तयेगु याइ । थज्याःगु थ्वँ सामाज्या धुं धुं चिकुलाया बखतय् दयेकेगु याइ । गुलि गुलिसिनं बजि चुं ल्हुया नं तयेगु याः । लः तया: छवा: दतकि जक पाकय् जुइ । थ्व थ्वँ छक: क्वकाये धुंकल धायेव न्हिं न्हिं बाय् छन्हु अतः संकाबी मा: । मखुसा फ्वसा वेय यः पुलां जूसां खाइ खाइ चाकु चाकु धाया: सवा: सानाच्वनी । ता बित धायेव धाःसा खाइसे च्वनी ।
ब्य:याथ्वँ :– चिकुलां दयेका तइगु थ्वँ । थ्व थ्वँ च्वापुति ल्वाकज्याःगु लखय् दयेकेमाः धयागु मान्यता दु । अथे जुयाः थ्व थ्वँ दयेकेत पुस महिनाय् दयेकेगु याइ । थ्व थ्वँ दयेकेत प्वक छब: बजि छब: व छ्वकमना सालुक छबःचा यानाः ब: ब: यानाः क्वंचा बाय् त्यपय् स्वथना तयेगु याइ । लः तइमखु । थलय् जायेक तया: लप्ते छपातं त्वपुइ । म्हतुप्वालय् चा भाराया पुसा तया: सास: मज्वयेक सियूचा बाय् चां इला: तयातइ । थ्वँया आबश्यक जुल धायेव प्वक लिकया: माः कथं लः तयाः थ्वँ दयेकी । थ्व थ्वँ छक: क्वकाये धुंकाः हानं लिपायात तयातये धकाः तयेमज्यु । क्वकाये धुंकलकि धुंकलं यायेमाः । अथे जुयाः थ्व थ्वँ आकासया भरय् वा पीमाली बलय्यात अप्वः ज्या कायेगु याइ ।
थ्व थ्वँ दयेकेत गुलिगुलिसिनं प्वकया ग्यछि बजि व मात्रा मिलय् याना: छ्वकमना तया: न्हापा हे ल: नापं तया: नं दयेका तयेगु याः । थथे याइगुली नं सास: ( फय्) मज्वयेक पुसा तया: चां इलातयेगु याइ ।
६. गज्याःगु थ्वँ दयेकेत छु जाकि छ्यली :-
थ्वँ दयेकेत जाकि मदयेक मगाःसां दक्व कथंया जाकिं थ्वँ दयेकी मखु । थीथी कथंया थ्वँ दयेकेत थीथी कथंया जाकि छ्यलेगु याइ । थ्व खँ जाकिया गुण व थ्वँया सवाखय् भर परय् जुइ ।
तिथ्वँ :– तिथ्वँ दयेकेत थ्वँ अप्वः लुइगु जाकिं दयेकेगु याइ । थज्याःगु जाकी पुवा न्ह्य:ने लाः वः । पुवाय् नं ग्वःवा जातया पुवा यक्व बांलाः धायेगु याः । थुकीया तिथ्वँ भतीचा हेंगले मिंगले चिना: स्वये हे बांलासे च्वनी सवाखय् नं खाइ खाइ चाकु चाकु धाइ ।
तिथ्वँ दयेकेत तायेसिवा व चिनिया मार्सिवाया जाकि नं छ्यलेगु याः । थुकिया थ्वँ सवाखय् चाकुसे च्वनी । थ्वँ धाःसा यक्व लुइ मखु । थ्वँ नं यक्व लुइगु व चाकुसे नं च्वंकेया नितिं प्वः हाइ बलय् हे पुवाया जाकी चिनिया मार्सि बाय् तायेसिवा जाकि भचा भचा ल्वाकछ्याना: नं तिथ्वँ दयेकेगु याः ।
भ्याभरथ्वँ :– भ्याभरथ्वँ दयेकेत पुवाया जाकियात बांलाः तायेकातःगु दु । थुकी नं पुनवा पुवाया जाकि यक्व बांलाः धाइ । थुकिया कःपू चिचिचा पु जुयाः पुचा पुचा लाना : लेहेँ पुयाच्वनीगु खनी बलय् स्वये हे साइख्वा: वइ । थुकिया थ्वँ चाकु चाकु धाइ । यक्व चाकुके माःसा प्व: हाइबलय् हे चिनियामार्सि बाय् तायेसिवाया जाकि भचा ल्वाकछ्यायेगु याइ ।
भ्याभरथ्वँ दयेकेत तायेसिवा व चिनियामार्सिवाया जाकि नं छ्यलेगु याः । थुकिया थ्वँय् कःपू भचा तत: पू पुया छेंक च्वं थें च्वनी । थ्वँ भचा बुलु थें खनेदइ । थ्वँ धाःसा चाकुसे च्वनी ।
प्या:थ्वँ व ब्य:याथ्वँ :– थ्व निगुलिं प्रकारया थ्वँ हाकुवा बाय् फ्वलवाया जाकिं दयेकेगु याइ । प्या:थ्वँ व ब्यःयाथ्वँया उन ( रंग ) सियू सियू हेँहेँ धाइ । थज्याःगु रंगया जुल धायेव स्वये हे साइख्वा: वइ । तुयूगु रंग जुल धायेव उलि बांला: तायेकी मखु । थुकी तइगु बजि नं फ्वलवा बाय् हाकुवां हे दयेकेगु याइ ।
च्वय् न्ह्यथनागु जाकि बाहेक स्वलामार्सि, बिगिंचा, दुराचा आदि वाया जाकिं नं थ्व दयेकेगु याः । थज्याःगु जाकिं दयेकागु थ्वँया गुण गुलि दयेमाःगु खः उलि दइमखु । सवाखय् फाकु फाकु खख: धाइ । थज्याःगु जाकिं थ्वँ दयेकेगु धयागु सिमा दमुथाय् थासय् अल:मा नं सिमा धाये थें जक खः । मार्सि व मसीनु वाया जाकिं धाःसा थ्वँ दयेकेगु याइमखु ।
तर आ:या अबस्थाय् रैथाने जातया वा पीगु म्ह्व: जुजुं वनाच्वंगुया हुनिं च्वय् धयाथें ज्याःगु जाकिं थ्वँ दयेकेगु ज्या दिनावनाच्वंगु दु । न्हू न्हूगु जातया जाकिं थाय् कयाहये धुंकूगु दु । थुकी ताइचिन जातया जाकि दकले न्ह्य:ने लाः वयाच्वंगु दु ।
७. लिखँ :-
स्वनिगःया नेवा: तय्के थ्वँ दयेकेगु कला यक्व न्ह्यवं निसें हे बिकास जुइ धुंकूगु खनेदु । थीथी ख्यलय् थुकिया छ्यलाबुलां थ्वँ खँयात यचुक क्यनाच्वंगु दु । थ्वँ दयेकेत माःगु साधन श्रोत दक्वं थः पिन्थाय् हे उपलब्ध जूगुहे छ्यलातःगु दु । सामाजिक ख्यलय् जक मखु सांस्कृतिक ख्यलय् नं थ्वँया छ्यलाबुला दयाच्वंगु दु । उकथं हे धार्मिक ख्यलय् नं थ्वँया महत्वपूर्ण भूमिका दयेगु याः । नेवाःतय् थीथी जात्रा पर्बय् हुइकीगु थीथी कथंया देबी प्याखनय् गाछें खुया अजिमां थ्वँ दयेकीगुलि थ्व खँ यात पुस्ति याः ।
थ्वँ दयेकेगु कला जक मखु थीथी कथंया थ्वँ दयेकेगु कला नं सयेका तये धुंकूगु दु । जाकिया गुणयात मुल्यांकन याना : गज्याःगु जाकिं गुकथंया थ्वँ दयेके बलय् छु जुइ धयागु खँ नं बांलाक सीकातःगु खनेदु । थ्वँया गुणयात नं थुइका: गज्याःगु थ्वँ गुकथं छ्यले बलय् उपयुक्त जुइ उकियात नं थुइकातःगु खनेदु । थ्व हिसावं स्वये बलय् झी पूर्खापिसं थ्वँयात गलत धंगं छ्यली धकाः नं सतर्क व सुसुचित यानातःगु दु धायेमाः ।
