रत्नप्रसाद अनामणि श्रेष्ठ
काभ्रेया न्हय्गां मध्ये पनौतीया कलाकौशल व सांस्कृतिक दृष्टिं महत्वपूर्ण थाय् ख: । मल्लकालिन कलाकौशल व सांस्कृतिक दुष्टिं नं भक्तपुर लिपा पूर्वपाखेया बस्ती मध्ये पनौती अग्रणी थासय् ला: । प्राकृतिक दृष्टिं नं पनौति प्यखे डाँडां चाःहिलाच्वंगु खोपासीतक त:धंगु उर्वर फाँट दुगु रमणिय थाय् ख:। येँ करिब ३२ कि.मी. पूर्व दक्षिणय् पनौती दु । थन प्रत्येक झिंनिदँया माघ लच्छियंकं मकर मेला जुइ । पनौतिइ दच्छियंक थीथी जात्रा न्याय्कू सां थनच्वंगु तःधंगु जात्रा धइगु ब्रम्हायणी, इन्द्रेश्वर महाद्य:, भद्रकाली व उन्मत्त भैरवया जात्रा ख: । पनौती जात्रा दँयदस॑ तछलाथ्व द्वादशी खुन्हु सुरु जुया: पुन्हीतक्क न्ह्याइ ।
तछलाथ्व द्वादशी खुनु जात्रा सुरु जुइ। थ्व खुन्हु द्यः क्वहाँ बिज्याइ । थ्व खुन्ह बम्हायणी मूर्तियात दुनेच्वंगु मूल क्वथां पिने मेगु क्वथाय् हइ । अथेहे भद्रकाली द्यःयात नं मूल क्वथां पिनेच्वंगु विशेष प्रकारयागु सिंहासनय् तई । व खुन्हु निसें पनौतीवासीं जात्रा सुरु जूगु मानेयाइ । छेँ ज:ख: सफा सुग्घर याना: बांला:गु लँ फिनाः पाहाँयात लसकुस याय्त तमतयार जुयाच्वनी । छेँखापतिकं द्यःपिन्त पूजा आजा याइ ।
तछलाथ्व त्रयोदशी जात्राया निन्हुगु दिं ख: । थ्व दिंयात दुइँचा ङाय्केगु धाइ । स्थानीय नेवाः दाजुकिजा तःकेहेँपिन्स थ्व दिंयात कुलक्या नं धाय्गु याइ । थ्व खुन्हु सुथय् दुइँचां (पुतुवार) निपु पं हया: ब्रम्हायणीया द्य:छेँ पिने तइ । अनं लिपा सनिलया इलय् मानेश्वरी बसर्पाकय् द्वारें ह:गु खड्ग बिइगु चलन दु । जात्राया लागि खड्ग ग्रहण याय् धुंकाः व खड्ग ज्वना: थीथी बाजं थाना: जात्राया द्वारें पनौती नगरय् दुगु थीथी द्यःया दर्शन व पूजा याइ । सुथय् हःगु पँथय् तुयूगु व ह्याउँगु काप: तया: द्य:ला न्ह्यने थ्यंकी । व खुन्ह् बाजं थाना: पुजा सामान कुबिया: मिसा जातिया दुइँचा सहित नगर थकाली, सुगल, कर्माचार्यपिं ल्यू ल्यू वनी ।
बहनी जब ब्रम्हायणीया रथ त्रिवेणी घाटया झुलुङ्गे ताँलिक्क थ्यंका: मूल पूजारी, सुवाल व दुइँचा याना: स्वम्ह ताँ पुलाः खुसी पारीच्वंगु ब्रम्हायणी देगलय् वनी । ताँ पुलेवलय् स्वम्हं विशेष प्रकारं न्यासी वनी । उकीयात हे दुइँचा न्याय्केगु धाइ । तुतियात मल्ह्वँसे तुति लुइका: न्यासी वनी । थुकीयात पुलांपिं बुढापाका थथे धाइ “न्हापा पुण्यमाता खुसि बा: वःगु हुनिं खुसि छिइ मफया: बासुकी नागया आराधना लिपा नाग स्वय्म ताँ जुया: नागया म्हय् न्हुया वंगु जूगुली आ: नं अथेहे याना: बिस्तारं तुति मल्ह्वँसे न्यासी वंगु ख: ।”
दुइँचा ङाय्केगु प्रक्रिया लिपा भद्रकालीया रथय् भद्रकाली व द्वारे तया: बाजं थाना: रथ साला हइ। जब भद्रकालीया रथ ब्रम्हायणी मन्दिर थ्यने धुंका: भद्रकालीयात रथं क्वकाया: ब्रम्हायणी देगलय् लसकुस याना: दुतिइ । अनं लिपा भद्रकालीया मूर्तियात ब्रम्हायणी देगलय् दुनेच्वंगु भद्रकालीया शिला मूर्तिनापं तइ ।
थ्व ज्या क्वचाल कि देगलय् प्रवेश निषेध जुइ । चच्छि देगलय् दुने सम्बन्धित पुजारीं तान्त्रिक यज्ञ याइ । यज्ञ याय् न्ह्यः छम्ह मेय्या बलि बिइ । यज्ञ लिपा धा:सा दुगुचा भद्रकालीयात बलि विइ । थ्व इलय् ब्रम्हायणी देगःया वारिपट्टिइ च्वंगु बासुकी नागयात नगरबासीं दुरु छाय्गु चलन दु ।
जात्राया स्वन्हगु दिं चर्तुदशी खुन्ह सुथंनिसें पनौतिवासी व पाहाँपिं ब्रम्हायणी देगलय् दर्शनया लागि भीड जुइ । व खुन्हु श्रद्धालु भक्तजनपिन्सं बलि बिइगु नं याइ । थ्व न्हियात मूल जात्रा धाइ । उखुन्हु दक्व पनौतीबासीतय्सं थ:थिति पाहाँ स:ताः भ्वय् नकी । थ्व खुन्हु गणेद्य:या नं त:धंगु जात्रा याइ । चर्तुदर्शी खुन्हु भैरवया पूजा याना: इन्द्रेशवर देगःया चोक दुने म्येय् बली बिइगु चलन दु। हरेक दँया चर्तुदर्शी खुन्हु म्येय् स्याइपिं व : द्य:ला (पोडे) तय्त देगलय् दुकाइ। बलि ब्यूगु म्येय्यात कन्हय् खुन्हु जात्रा याय्बलय् उन्मत्त भैरव व भद्रकालीयात स्वांमा: थें यानाः क्वखाय्केगु चलन दु। बहे खुन्हु ब्रम्हायणी द्यःछेँया पटाङ्गीनीं स्वंगः चायागु घः तया: दुगुचा बलि बियाः जोगीचक्र बिइगु चलन दु ।
पनौतीबासीतय्सं थ: पासापिं, थ:थितिपिं जात्राया स्वन्हु खुन्हु सःतू सां अन्तिम दिं अर्थात् पुन्हि खुन्हु तसकं न्ह्यइपुसे च्वनी। थ्वखुन्ह पनौती आसपासया दक्व थासं यक्व ल्याखय् मनूत जात्रा स्वः वइ । वर्षा सुरु जुइ न्ह्यः जात्रा जुइगुलिं असारया निंतिं सिनाज्या कुसा (घुम – छगूकथंया पँ व उकिया हलं दय्किगु कुसा) मिइ हइपिं यक्व दइ । उकिं थ्व जात्रायात घुम जात्रा नं धाइ । गुलि गुलिस्यां हिले जात्रा नं धाय्गु या: । नेवाःतयसं ज्या: पुन्हि धाइ । अन्तिम दिन खुन्हु लाय्कु दबुलिइ इन्द्रेश्वर महादेव, भद्रकाली, उन्मत्त भैरवया खःत थवंथवय् ल्वाका: जात्रा याइ । थ्व जात्रा मध्य चान्हय् याइगु परम्परा जूसां छुं दँ न्ह्य:निसें सुरक्षा व मेगु कारण न्हिनय् हे यानावयाच्वंगु दु । तछलाथ्व पूर्णिमा खुन्हु पनौतिस्थित त्रिवेणीघाटय् म्व:ल्हुयाः रथ ल्वाकूगु स्वःसा दच्छिया पापं मुक्त जुइगु जनविश्वास दु।
जात्राय् विशेष याना: उन्मत्त भैरवया खतं ल्यूने स्वकः व इन्द्रेश्वर महाद्यःया खतं न्ह्यःने स्वकः भद्रकालीया रथनाप ल्वाकेगु परम्परा दु । थथे रथ ल्वाकेबलय् रथयात्राय् संलग्न मनूतयूसं प्यखें अबिर ह्वला: अन च्वंगु वातावरण हे विशेष जुइ । उन्मत्त भैरबया खतं ल्यूनें इन्द्रेश्वर महाःद्यया रथं न्ह्य:नें भद्रकालीया रथयात ल्वाकीगु परम्परा थःथम्हं तुं द्यःपिनि यौनक्रिडा जूगु व खने मदय्क धकाः अबिर ह्वलीगु किंवदन्ति दु ।
पनौतीया थ्व जात्रा सम्बन्धि छ्गू ब्यागलं किवदन्ति दु । किंवदन्ति कथं परापूर्वकालय् महाःद्यवं श्री कृ्ष्णया चरित्र स्वय्गु विचाः याना: यक्व कलाःपिं मध्ये थःत छम्ह बिइत आग्रह यात । कृष्ण द्यवं क्वथाय् च्वंम्ह छम्ह यःम्ह यंकेत अनुमति बिल । जब महाद्य: प्रत्येक क्वथाय् स्वस्वं वंबलय् दक्व कृष्णद्यः नाप च्वनाच्वंगु खन । व खना: महाद्य: कैलाश लिहां वनाः दक्व खँ माता र पार्वतीयात कन । महाद्यया खँ : न्यना पार्वती ६४ योगीनी रुप धारण याना कामातुर जुया: महाद्यःयात लिना छ्वल । व रुप खना महाद्यः ग्याना: पनौतीया त्रिवेणीस्थित खुसी गुप्त सुलाच्वन । सुलाच्वंगु थासय् ६४ योगीनी पार्वती पियाच्वन । थ्व पार्वतीं जित: त्वःती मखुत धकाः , महाद्य: उन्मत्त भैरव रुप धारण यानाः पार्वती न्ह्यःने बिज्यात । योगीनी रुपी पार्वती त्व:ताः भद्रकालीया रुप हिला: रोसी खुसी सिथय् बिस्युं वनी। थथे बिस्युं वनीगु झ्वलय् पनौतीया लाय्कु डबुलिइ थ्यंकाः उन्मत्त भैरव भद्रकालीयात ल्यूने स्वकः सम्भोग याय् धुंकाः भद्रकाली शान्त अवस्थाय् वल । थःगु यौन चाहना पुरा जुइधुंकाः भद्रकालीं भैरवयात थःगु वास्तविक स्वरुपय् वया: सम्भोग याय्गु इच्छा ‘ प्रकट याइ । हान न्ह्य:नें भैरव महाद्य:या वास्तविक रुपय् वया: पुनः ; स्वक सम्भोग याइ ।
थथे याना: पनौतीया रथ ल्वाकीगु जात्रा सिधय्धंका: बहनी चिराग च्याका: जात्रा याना: पुलिसपाटी तयातःगु ब्रम्हायणीयात लसकुस याइ । ब्रम्हायणीयात रथय् तया: जात्रा याना: बजारय् चाःहिका: द्य:छेँय् दुकाइ । वहे खुन्हु बहनी न्हापांगु दिनय् बलि बिउगु म्येय्या ला दय्का “बल भ्वय्” नइ। अले पनौतीया जात्रा दच्छिया लागि क्वचाइ ।
पनौतिया जात्राया पौराणिकता न्ह्यागु हे जूसां थुकियात जोगे यानाः भावी पुस्तायात हस्तान्तरण याय्गु झीगु कर्तव्य खः । उकिं थ्व क्षेत्र दुने च्वंगु हरेक संस्कृति जोगे जुइ । सांस्कृतिक सम्पदा संरक्षण, संवर्द्धन व प्रचार प्रसार याय्गु झीगु कर्तव्य व दायित्व खः ।
